CORC  ORUELL
"Heyvanıstan"
roman

İngilis yazıçısı Corc Oruellin adı azsaylı Azərbaycan intellektuallarına daha çox "1984" romanından tanışdır. Lakin Oruell "1984"-dən o qədər də az populyar olmayan başqa bir satirik antiutopiyanın - "Animal farm" - "Heyvanıstan"(roman rus dilinə "Skotskiy xutor", "Skotnıy dvor", "Ferma "Enimal" və s., türk dilinə "Heyvanat ciftliyi", fars dilinə "Qəleyi-heyvanat" şəklində tərcümə edilib. Azərbaycan dilinə tərcümə za¬ma¬nı əsərin satirik-qrotesk ruhuna uyğun gələn "Heyvanıstan" adı üzə¬rində dayanmaq daha məqsədəuyğun sayılmışdır-V.Q.) romanının müəl¬lifidir. Bu əsəri müəyyən mənada həm də yazıçının avtokratiya və totalitar sistemin ümumiləşdirilmiş obrazını yaradan çoxlaylı və monumental "1984" romanı üçün hazırlıq mərhələsi hesab etmək mümkündür. Həcmcə o qədər də böyük olmayan "Animal farm" romanı ilə Oruell bütünlükdə to¬talitar siyasi təfəkkürün, daha konkret mənada isə, keçmiş Sovet İttifa¬qının tarixini və əsas mövcudluq prinsiplərini bədii cəhətdən uğurla modelləşdirə bilmişdi.

Qıtaýdağı türkologïya ğılımına qatıstı eñbekter
(Serïyalı zerttew. 1-şi maqala)

1. Ejelgi qıtaý jazbalarındağı köne türkilerdiñ materïaldıq mädenïetine qatıstı mälimetter 

Jalpaq Ewrazïya qurlığın ejelden mekendep kele jatqan bügingi türki xalıqtarı öziniñ uzaq tarïxı barısında adamzat mädenïetiniñ damwna eseli de öşpes üles qosqanı anıq. Alaýda tarïxtıñ tarpañ kezeñderinde mañaýındağı alpawıt körşileri men özderindegi işki alawızdıqtıñ saldarınan «mıñ ölim, mıñ tirile jürip», sol özderi jaratqan töl rwxanï qundılıqtarına bekem ïe bolıp qala almağanı da belgili. Bul rette türki xalıqtarınıñ ulttıq bolmıs-bitimin, salt-dästürin, materïaldıq emes mädenïetin belgili deñgeýde ğana bederleýtin dünïeler tek olardıñ salt-dästürinde, folklorında saqtalıp qaldı da, irgeli mädenïet qazınaları (ädebïet, din, fïlosofïya, mwzıka, säwlet, emşilik, beýnelew öneri, kïim-keşek, turmıstıq tutınw buýımdarı men soğıs jaraqtarı…..) tistegenniñ awzında, ustağannıñ qolında ketkenin nemese är kezeñdegi alapat soğıs örtiniñ kül-qoqısına aýnalıp, közden bul-bul uşqanın aýtsaq ta jetkilikti.

زققومون کؤکو

مظفر ایزگو

    آلیر آلیر، دئییر و آرتیریردی: اوشاق دئدیگین گوله بنزر، بو گون سولار، صاباح آچار… آما آتام بیلمیردی کی، بو گون سولان باشقا بیر گولدور، صاباح آچان باشقا بیر گول. و بیر گول، او گون ایلک کز دوکتورون ماساسینا یاتدی. دوکتور بحری بَی، اورامی دینله‌دی، بورامی دینله‌دی.

-هارادایدینیز ایندییه قدر، دئدی.

-ائوده ایدیک، دئدی آتام. یوخسول آتاسی ایدی بحری بَی… آتامین، اووچونا قویدوغو جینقیرتیلی خیردا پوللارا نه باخدی، نه ده بیر سس ائتدی، یالنیز،

-صاباح یئنه گتیرین، دئدی.

اورادا یئدیگیم اوچ ایینه، بیر ده بؤیوک-بؤیوک گوللاچلار، بیر هفته‌ده آیاغا قالدیردی منی. آما او گئجه، نه آنام یاتدی، نه ده آتام. دوکتور مگر سولو ساپلیجان دئمیش. ائ‌ئ‌ی، سولو ساپلیجان دا اوشاق دوشمنی او زامانلار.

آخوندووون یئنی الیفبا اوغروندا موباریزه‌سی

میصیر محمدلی

      موستملکه‌چیلیک اؤزونون بوتون پیس طرفلرینه باخمایاراق، اگر آز-چوخ موترقّی سیویلیزاسییایا عاییداتی وارسا، حاکیم اولدوغو جوغرافییادا اینفراستروکتور و مکتب، تئاتر، کیتابخانا کیمی مدنی اینستیتوتلارین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینایا بیلیر. بو باخیمدان 19-جو عصر چار موستملکه‌چیلیگی ده آذربایجاندا سوسیال-مدنی اینکیشاف اوچون موعین واجیب شرطلری یاراتدی.  

   ماراقلیدیر، گؤره‌سن روس ایستیلاسی و چاریزمین تأمین ائتدیگی دونیوی تحصیل موحیطی اولماسایدی، حادیثه‌لرین سئیری نئجه دَییشردی؟ مثلا، روس تحصیللی بیر ضیالی و چار ظابیطی اولان ایسماییل بَی قوتقاشینلی شخصی وسایتی حسابینا شاماخی شهر مکتبینی آچماسایدی، میلّی مطبوعاتین بانیسی حسن بَی زردابی دونیوی تحصیل آلا بیلردیمی؟ یوخسا موللاخانا تحصیلینی داوام ائتدیریب، سیرادان بیر آدام کیمی یاشاییب عؤمرونو باشا ووراردی؟ و یا میرزه فتعلی آخوندوو آذربایجاندا سئکولار تحصیلین ایلک جیدی مودافیعه‌چیسی میرزه شفیع واضح‌له معلوم صؤحبتیندن سونرا حیاتی‌نین ایستیقامتینی دَییشه‌جک قراری وئریر؛ عبدالرحیم بَی حاقوئردییئو م.ف.آخوندووون اؤلومونون اللینجی ایل دؤنومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی "میرزه فتعلی‌نین حیات و فعالیتی" آدلی مقاله‌سینده، "میرزه شفیع قیسا بیر مودتین ایچریسینده میرزه فتعلی‌نین دونیاگؤروشونو تامامیله دَییشدیردی، روس دیلینی اؤیره‌نیب دؤولت ایداره‌لرینده قوللوغا گیرمگی اونا مصلحت گؤردو" – یازیردی. نتیجه‌ده میرزه فتعلی روحانی اولماق فیکرینی باشیندان آتیر و شکی‌یه قاییداراق ائله او اثنادا آچیلان ایبتیدایی روس مکتبینه داخیل اولور، روس دیلینی اؤیرنمه‌یه باشلاییر. او، داها سونرا تیفلیسده روس دیلینی تام اؤیره‌نیر و موختلیف ساحه‌لره عایید روس و دونیا ادبیاتینا چیخیش الده ائدیر. فیرودون بَی کؤچرلی "آذربایجان ادبیاتی" اثری‌نین بیرینجی جیلدینده بو باره‌ده قئید ائدیر کی، "قوللوق ایشلریندن فاریق اولدوقدا آسوده واختلارینی میرزه روس کیتابلاری‌نین موطالیعه‌سینه صرف قیلیب، بیر چوخ معلوماتلار کسب ائدیب. اونون آرتیق سئودیگی فلسفه‌یه دایر، سیاسی و ایقتیصادی عئلملرینه مخصوص کیتابلار ایمیش". عومومیتله ایسه، م.ف.آخوندوو کیمی همین دؤورون بیر چوخ فیکیر آدامی‌نین آوروپا ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه‌سی و فلسفه‌سیندن بحث ائدن اثرلرله تانیشلیغیندا، هومانیست ایدئیالاری منیمسه‌ییب تبلیغ ائتمه‌سینده روس دیلی موهوم واسیطه اولوب.

AFANDI HAQIDA LATIFALAR

     Xo‘ja Nasriddin afandi deyilganda beixtiyor odamlarning yuziga tabassum yoyiladi. Zero, Nasriddin afandi necha asrlardan beri o‘zining topqirligi, hozirjavobligi, aqlu donishmandligi bilan xalqning og‘irini yengil kilib, befahm, andishasiz, johil boyonlarning dodini berib kelyapti.

Ushbu kitobchaga jamlangan latifalar sizlarga manzur bo‘ladi, degan umiddamiz.

Nasriddin afandi nega kuldi

     Nasriddin afandining xotini achchiq garmdorini yaxshi ko‘rar, afandining esa achchiqqa sira toqati yo‘q edi. Shu sababdan tez-tez urishib turishardi. Bir kuni hatto ish qo‘ydi-chiqdigacha boribdi. Qarindoshu qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtaga tushib ularni yarashtirib qo‘yishibdi. Afandining xotini endi ovqatga sira garmdori solmayman, deb tilxat beribdi.

Baribir o‘rgangan ko‘ngil deganlaridek, kunlarning birida Nasriddin afandi yo‘g‘ida xotini achchiqqina qilib osh damlabdi, oshga shunchalik ko‘p garmdori solganidan, beixtiyer ko‘zlari yoshlanibdi.

-Nima bo‘ldi, xotin? Nega yig‘layapsan? - so‘rabdi shu payt uyiga kirib kelgan afandi.

-Quvonganimdan, dadasi, - erkalanibdi xotini osh solingan laganni yashirarkan. — Meni yaxshi ko‘rishingiz rost ekan, bu kun erta qaytibsiz.

Afandi ham anoyi emas, darrov gap nimadaligini paykab, kulib yuboribdi.

-Siz nega kulyapsiz?

-Topqirligingga balli, xotin... Ammo, men xam achchiq ko‘z yosh to‘kamanmi, deb qo‘rqyapman.

-Nega? - so‘rabdi xotin.

-Nega bo‘lardi, tilxatingni yo‘qotib qo‘ydim-da.

Bu gapni eshitgan xotini xandon otib kulib yuboribdi.

Qojanasır twralı äzilder

Qojanasır - türki xalıqtarına ortaq tulğa. Küldirgi äñgimelerdiñ keyipkeri twralı qızıqtar qazaq dalasında keñ tarağan.

Solardıñ bir parasın nazarlarıñızğa usınamız.

 ***

    Qojekeñ birde boyaw şeberxanasın aşadı. Şeberxanağa kelip-ketip jatqandardıñ biri Qojekeñdi muqatpaq bolıp:

— Qojeke, mına bir zattı eşkim estimegen, eşkim körmegen yağnï, qara da emes, aq ta emes, kök te emes, qızıl da emes, sarı da emes, jasıl da emes, qoñır da emes, sur da emes, bir tüske boyap berşi, — deydi.

Qojanasır onıñ kekesinin tüsine qoyadı:

— Jaraydı, aytqanıñ bolsın, tastap ket.

— Qaşan keleyin? — deydi anaw, qwlığın asırdım dep mäz bolıp.

— Qaşan kelseñ de öz erkiñ. Biraq sen keletin kün düysenbi de, seysenbi de, särsenbi de, beysenbi de, juma da, senbi de, jeksenbi de bolmasın, — deydi sonda Qojanasır.

***

غلامحسین ساعدی؛ دویغو و ایضطیرابلارینی پانتومیملرینده عکس ائتدیرن یازیچی

پروانه مممدلی

       تبریزده دوغولان، عؤمرونون سون ایللرینی پاریسده یاشاییب یارادان،ایستعدادلی آذربایجانلی ناثیر غلامحسین ساعدی جمعی 53 ایل عؤمور سورسه ده دونیا ادبیاتیندا اؤز ایمضاسینی قویا بیلدی.

       ساعدی بوتون عؤمور بویو اؤز سینه‌سینده بیر آغری داشیدی. ساعدییه گؤره" بوتون آذربایجان تورکلری (گونئی آذربایجان نظرده توتولور.پ.م.) دوغولان گوندن دیلسیز ایدیلر…"اهالیسی‌‌نین اکثریتی آنا دیلیندن محروم اولان خالقین دانیشیغی بیر نؤوع پانتومیم اویونونا بنزه‌ییر-بونو دا ساعدی سؤیله‌میشدی.و تأسوفلر اولسون کی،بو حال بو گون یئنه ده داوام ائدیر… ساعدی فارسجا یازماغا محکوم اولونسا دا،بدیعی اثرلرینده ده، پوبلیسیستیک یازیلاریندا دا دایم بو مؤوضویا توخونوردو.

     چوخشاخه‌لی یارادیجیلیغا مالیک اولان غلامحسین ساعدی دراماتورق، ناثیر، پوبلیسیست، سسئناریست، ائتنوقراف، ترجومه‌چی کیمی زنگین و رنگارنگ بیر ایرث قویوب گئتمیشدیر. غلامحسین ساعدی جنوبی آذربایجاندا و ایراندا میستیک رئالیزم مکتبی‌نین بانیسی ساییلیر.اونون اثرلری یاشادیغی اؤلکه‌‌نین حودودلارینی آشمیش،گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر سسئناریسی اساسیندا چکیلمیش "اؤکوز(گاو)" فیلمی بئرلین‌فیلم فئستیوالیندا بیرینجیلیک اؤدولو آلمیشدیر. 1982-جی ایلدن فرانسا‌نین پایتاختی پاریسده یاشایان غلامحسین ساعدی‌نین یازدیغی سسئناریلر اساسیندا بو اؤلکه‌ده تاماشالار حاضیرلانمیش،فیلم چکیلمیشدیر. غلامحسین ساعدی‌نین «بیلده یاس» حئکایه‌لر سیلسیله‌سی، «قورخو» حئکایه‌لر مجموعه‌سی، «من، کئچل و کئیکاووس» حئکایه‌سی 70-جی ایللرده روس دیلینه ترجومه ائدیلمیشدیر.

اورتاق اونسییّت (تورکجه) دیلینه گئدیلن یولدا جیدّی آددیم

قازاخیستان پرئزیدئنتی نورسولطان نازاربایئو لاتین الیفباسی اساسیندا قازاخیستان الیفباسی‌نین واحید استاندارتی‌نین حاضیرلانماسی ایله باغلی سرانجام ایمضالاییب.

      صنعت.آز-ین خبرینه گؤره، بو باره‌ده قازاخیستانین دؤولت قزئتی اولان "ائگئمئن قازاقستان" قزئتینده معلومات یئر آلیب. سرانجاما اساسن 2017-جی ایلین سونونا کیمی لاتین قرافیکی ایله واحید قازاخیستان الیفباسی استاندارتی حاضیرلانمالیدیر. ن. نازاربایئو یئنی الیفبانین اؤیره‌نیلمه‌سی اوزره موتخصیصلرین 2018-جی ایلدن ایشه باشلاماسی و اورتا تحصیل موسسیسه‌لری اوچون یئنی الیفبا ایله درسلیکلرین حاضیرلانماسی باره‌ده ده گؤستریش وئریب. پرئزیدئنت بیلدیریب کی، 2025-جی ایلده قازاخیستان آرتیق سندلشمه‌نی، دؤوری نشرلری و درسلیکلری لاتین الیفباسی ایله چیخارمالیدیر.

 خاطیرلاداق کی، 1929-1940-جی ایللرده قازاخیستان لاتین الیفباسیندان ایستیفاده ائدیب.

"باشقورد" دیلی و "باشقورد" ائتنونیمینه بیر باخیش

      باشقوردلار جنوبی اوُرالدا یاشایان تورک قؤوملریندندیر. بو خالق حاقدا ایلکین معلوماتلار 9-10-جو یوزایل منبعلرینده "باشگیرد" ،"باشکئرد" ،"باشچئرت" ،"باشچارت" و دیگر آدلار آلتیندا بوگونوموزه گلیب چاتیب. خالقین آدی باشقورددور. باشقوردستان رئسپوبلیکاسی‌نین آدی و منشأیی ده ائله بو ائتنونیمه گئدیب چیخیر. باشقوردستان و باشقوردلار حاقدا معلوماتلاریمیز آزدیر. رئگیونال باخیمدان آذربایجان اراضیلریندن سون درجه کناردا یاشاسالار دا، بو خالقلا باغلی تاریخی، گئنئتیک، ائتنوقرافیک، ادبی، مدنی پروسئسلردن معلوماتلی اولماغیمیزا گرک وار. قدیم یازیلی آبیده‌لرده باشقوردلارین تورک قبیله‌لرینه منسوبلوغو کونکرئت اولاراق گؤستریلیر. مثلا، ماحمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده باشقورد دیلی‌نین قیرغیز، قیپچاق، اوغوز، توُخسی، یاغمی و دیگرلریله یاخینلیغی ثوبوت اولونور. بو اثرده باشقوردلار "ایییرمی موهوم و ایلکین تورک قؤوملریندن بیری کیمی" تقدیم ائدیلیب.

خارزم دستانلاری؛ کوراوغلو (اؤزبکجه)

Xorazm dostonlari; Go’ro’g’li

کوراوغلونون قازاق واریانتلاری

Köroğlu’nun kazak varyantları

اسکی تورکلرده بایرام و شؤلنلر

پروفسور، دوکتور سالیم قوجا

کؤچورن: عباس ائلچین

     بایرام قاورامی ایلک دفعه کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی "دیوان"دا گؤرولور. کاشغارلی، کلمه‌‌نین اصلی‌نین "بذرم" اولدوغونو، بو کلمه‌نی اوغوزلارین "بیرم" شکلینه چئویردیکلرینی بیلدیریر. یئنه کاشغارلی‌یا گؤره، بایرام "اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور." بایراملار 11. یوز ایل تورک توپلوموندا، شوبهه‌سیز "بایرام یئری" آدی وئریلن بیر میداندا قوتلانماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراغ ویا مشعل‌لرله آیدینلاتیلماقدایدی کی، بوراسی کاشغارلی‌نین ایفاده‌سییله عادتن "گؤنول آچان" بیر مکان اولماقدایدی.(1) بایرام یئری‌نین آیدینلاتیلمیش اولماسیندان، بایرام قوتلامالاری‌نین گئجه ده دوام ائتدیگی آنلاشیلماقدادیر. بورادا همن بیلدیره‌ک کی، کاشغارلی ماحمود بو آچیقلامایلا رمضان و قوربان بایراملاری کیمی دینی بیر بایرامدان دئییل، میلّی بیر بایرامدان سؤز ائتمکده‌دیر. آنجاق کاشغارلی، بو بایرامین نه زامان قوتلاندیغینا دایر بیلگی وئرمه‌مکده‌دیر. دیقّتلی بیر تاریخچی‌نین بو زامانی یئنه کاشغارلی‌نین ایفاده‌سینده گئچن بیر کلمه ایله تثبیت ائتمه‌سی مومکوندور. کاشغارلی، بایرام یئرینی تصویر ائدرکن بو مکا‌نین چیچکلرله سوسلندیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. چیچکلرین گئنل‌لیکله ایلک‌باهاردا آچدیغینی دوشونورسک، بایرامین دا عئینی مؤوسومده قوتلانمیش اولماسی موحقّقدیر.

قازاخ تورکلرینده نووروز بایرامی

پروفسور دوکتور نیظامی تاغی‌سوی

       قازاخ ائتنیک-میلّی دوشونجه‌سینده «ناوریز مئیرامی" - نووروز عادت-عنعنه لری خوصوصی یئر توتور .

معلوم اولدوغو کیمی، آرتیق بیر نئچه ایلدیر کی، نووروز آذربایجانین تأکیدی ایله یونئسکو خطی ایله تورکلرین غئیری-مادّی مدنی ایرثی کیمی رسمی شکیلده سییاهییا سالینماقلا بایرام ائدیلمکده‌دیر. نووروز ایلک نؤوبه‌ده باهارین گلیشینی سیموولیزه ائدن بیر تؤرندیر. عئینی زاماندا، نووروز تورکلرین جینلرله آپاردیقلاری اوزون موحاریبه‌لردن سونرا یئنیدن تورانا قوووشماسی بایرامیدیر.

خوجالی سوی‌قیریمی دونیانین گؤزو ایله

خوجالی ساکینلری ایله گؤروشن ژورنالیستلر

واشینگتون پوست، 28 فئورال 1992

 آذربایجان شهرلرینده دفن اولونموش داغلیق قاراباغ شهیدلری

قاچقینلار ائرمنی هوجوملاری زامانی یوزلرله اینسانین اؤلدورولدویونو دئییر

 توماس قولتس، آغدام، آذربایجان، 27 فئورال

      دؤیوش وضعیتینده اولان داغلیق قاراباغ آنکلاوی‌نین شرقینده یئرلشن بو شهرین باش مسجیدی‌نین خیدمتچییلری دئدیلر کی، بو گون اونلار ائرمنیلرین چرشنبه گونو ایشغال ائتدیگی آنکلاودا یئرلشن آذربایجان شهریندن گتیریلمیش 17 نفری دفن ائدیبلر.

      آنکلاوین پایتاختی ستئپاناکئرتین شیمال-قربینده یئرلشن و 6.000 نفر اهالیسی اولان خوجالی شهریندن اولان قاچقینلار هوجوم زامانی قادین و اوشاقلار داخیل اولماقلا 500 نفرین اؤلدورولدویونو دئدیلر. آغدام مسجیدی‌نین دیرئکتورو سید صادیقوو بیلدیردی کی، خوجالی شهریندن اولان قاچقینلار چرشنبه گونوندن بری اونون مسجیدینه 477 مئییت گتیریبلر.

     باکی رسمیلری خوجالیدا 100 نفرین اؤلدورولدویونو ایدیعا ائدیر، ائرمنی رسمیلری ایسه اؤز پایتاختلاری ایرواندان بیلدیریرلر کی، جمعی 2 آذربایجانلی قتله یئتیریلیب. باکی رسمیسی بیلدیردی کی، اونون حؤکومتی اؤلولرین دقیق سایینی بیلن زامان آذربایجانلیلارین غضبلنه‌جگیندن ناراحاتدیر.

    بوگون بورادا گؤردویوموز 7 جنازه‌دن ایکیسی اوشاق، اوچو قادین ایدی. آغدام خسته‌خاناسیندا موعالیجه اولونان دیگر 120 قاچقین آغیر یارالاردان اذیت چکیر.

    راضییه آسلانووا آغداما چرشنبه گونو گئجه چاتیب. او، دئدی کی، چرشنبه آخشامی گئجه خوجالییا هوجوما کئچن ائرمنیلر دایانمادان آتیردیلار. اونون اری و کورکه‌نی اؤلدورولموش، قیزی ایتکین دوشموشدور.

    داغلیق قاراباغدان بورا قاچیب گلن قاچقینلار آراسیندا کئچمیش سووئت داخیلی قوشونلاریندا خیدمت ائدن ایکی تورکمن عسگری وار ایدی. اونلار اؤتن جومعه حربی حیصه لرینی ترک ائتمیش و خوجالیدا سیغیناجاق تاپمیشلار. عسگرلر دئدی کی، ائرمنی چاووشلاری اونلاری "موسلمان اولدوقلاری اوچون" دؤیوردولر.

    فراریلر بیلدیردی کی، اونلارین کئچمیش حربی حیصه‌سی 366-جی آلای خوجالینی ایشغال ائدن ائرمنی حربچیلرینی دستکله‌ییردی. اونلار بیلدیردی کی، قادین و اوشاقلارا قاچماغا کؤمک ائدیردیلر. عسگرلردن بیری آغامحمت موتیف دئدی: "بیز داغلاردان کئچه‌رک بیر قروپ گتیریردیک. بو زامان ائرمنیلر بیزی گؤردو و آتش آچماغا باشلادیلار. اون ایکی نفر اؤلدورولدو".

کلاسیک ایرث؛ جیغاتای (اؤزبک) ادبییاتی

دوکتور آلماز عولوی

       جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی ایصطیلاحی مونقول ایستیلاسیندان سونرا اورتا آسییادا تشکّول ائتمیش تورک دیللی ادبییاتا، خوصوصن امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونده مئیدانا گلن تورک دیللی ادبیاتا شامیل ائدیلیر. قئید ائدک کی، تورک ادبیاتی تاریخینده‌کی جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی دؤورو بیردن-بیره یارانمامیشدیر. بو ادبیاتین قدیم کؤکلری آوئستاداکی شئعیر و اساطیرلر، اورخان –یئنی‌سئی آبیده‌لرین، تورک-اویغور ادبیاتینا و س. گئدیب چیخیر. ادبیاتشوناسلیقدا ایسه بو دؤور ادبی آبیده‌لری تورک دیللی خالقلارین موشترک ادبییاتی حساب ائدیلیر. جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین یاخین تاریخینه ایسه ایسلامدان سونراکی دؤورده یارانمیش-یوسیف بالاساقونلونون "قوتادقو-بیلیک" ،ماحمود قاشقارلی‌نین "دیوان لغات الترک" و س. اثرلر عاییددیر. عئینی زاماندا اونون یئنی بیر اینکیشاف مرحله‌سینی خارزم – آلتین اوردو تورک ادبیاتی احاطه ائدیر. 17 عصرلیک تاریخه مالیک اولان جیغاتای-تورک ادبیاتی بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین نهنگ بیر قولودور. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، دار معنادا نظرده توتولان جیغاتای ادبیاتی‌نین ایسلامدان سونراکی دؤورونون یئنی بیر صحیفه‌سی اولان خارزم و آلتین اوردو جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی خوراسان و ماوراوننهرده تشکّول تاپمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. بو دؤور شاه و شاهزاده‌لر ساراییندا اساس دیل تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ایدی. امیر تئیمور دؤورونون ایلک بدیعی اثری تاریخی فاکت اولاراق امیرین اؤزونون 1381-جی ایلده اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش اون بیر سطیرلیک «کیتابه‌سی»دیر. همین «کیتاب»نین متنینی آوروپالی تورکولوق ن. ن. پوننئ ترجومه ائتمیشدیر: (کیتابه‌نین باش طرفینده‌کی اوچ سطیر-عرب حرفلری ایله اولان سطیرلر اوخونمامیشدیر) "یئددی یوز. . . . قارا توخماق" (تخمینن قیپچاق) اؤلکه‌سینه قویون ایلی باهاری‌نین اورتا آییندا تورانین سولطانی تیمور بی ایکی یوز مین عسگری ایله آد-سانی اوچون توختامیش خانین اوزرینه هوجوم ائتدی. بو یئره گلیشی تاریخه دوشسون دئیه موحاریبه ائتدی. تانری بونو عدالته یازسین، اینشالللاه. تانری خالقا رحم ائیله‌یه و بیزی دوعا ایله یاد ائده‌لر" (6،ص80-103).