خورشیدبانو ناتوان 

 آیدین حاجیېوه ترجمه‌سی

کؤچورن: عباس ائلچین

 آذربایجان ممتاز ادبیات تاریخیده جوده‌ کۉپ استعدادلی شاعره‌لر نامی اوچره‌یدی. امّا، اولر آره‌سیده مهستی گنجه‌وی، حیران خانیم و خورشیدبانو ناتوانلر علیحده‌ موقعگه اېگه‌دیر. بو اوچ شاعره‌ سازیده انسان گۉزللیگی، یوره‌ک طغیانلری و حیات ذوقلری عجیب آهنگلرده ینگره‌یدی

خورشید بانو ناتوان (1832- 1897) موسیقه‌ و شعریت گُلشنی شوشه‌ده، ضیالی عایله‌ده دنیاگه کېلدی. او قاره‌باغ حاکمی ابراهیم‌خان‌نینگ نبیره‌سی، مهدیقولی‌خان اوّل‌نینگ قیزیدیر (مهدیقولی‌خان ثانی اېسه شاعره‌‌نینگ اۉغلیدیر). بی‌بی‌لری گوهر آغه‌، آغه‌بېگیم آغه‌ (اېران حکمداری فتعلی‌شاه‌نینگ بیرینچی عیالی) «آغه‌به‌جی» تخلصی بیلن غزللر بیتگن. قیزی خانبیکه، اۉغلی مهدیقولی‌خان «وفا» تخلصی بیلن غزللر یازگن. ناتوان‌نینگ اصل نسب-سلاله‌سیدن شاعرلر کۉپ چیققن. او ناتوان، خان‌قیزی تخلصّلری بیلن اېلگه مشهور بۉلگن، «مجلس-ی انس» شاعره‌لر انجمنی‌نینگ فعّال تشکیلاتچیسی بۉلیب، اونی مادّی جهتدن تأمینلب تورگن. بو انجمنده شاعرلر، مشّاقلر، نوازه‌نده‌لر اشتراک اېتر، نظامی، نوایی، فضولی غزللری خصوصیده مذاکره‌لر اۉتکزیلر، اولرگه نظیره‌لر بغیشله‌نردی، مجلس اهلی‌نینگ ایجادی هم محاکمه‌ اېتیلیب، بهاله‌نردی. او نه‌فقط شاعره‌، بلکه‌ ماهر نقاش هم بۉلگن. اونینگ سعی-حرکتلری بیلن شوشه‌گه سوو کېلتیریلگن، اۉشه‌ بولاق بوگون هم «خان‌قیزی بولاغی» دېب اتله‌دی.

شاعره‌ حقیده‌گی معلوماتلر نوایی‌شناس عالمه، فیلولوژی فنلری دوکتوری، اۉزبېک ادبیاتی‌نینگ مُحبی و ترغیباتچیسی جنت‌خانیم نغیېوه‌‌نینگ «اۉتلی سازلر، آتشین سۉزلر» مقاله‌سیدن آلیندی. ترجمه‌لر اېسه بو عزیز انسان‌نینگ مېنگه ساوغه‌ قیلگن کتابلری آرقه‌لی عملگه آشیریلدی. رحمتلی جنت‌خانیمدن منّتدارمن. الله اوندن راضی بۉلسین!

غزللر

 اۉزینی عشق آلاویگه اوریب دلشاد پروانه‌،

عجب بیر باره یانماقدن اۉلور آزاد، پروانه‌.

هر آقشام کۉردی مجلسده‌کی، شمع اغیارگه یاردور،

شو وجه‌دن کسبی سۉزانلیک قیلور بنیاد پروانه‌.

سېنگه اې‌ شمع، ملامت قیلدیلر معشوق آلدینده،

اگرچی خرمنی عمرینگ بۉلور برباد، پروانه‌!

دېمه، معشوقه‌ بې‌پروا، او شمعگه یوز ملامتدن

اوزیب جان تسبیح ینگلیغ، وفادن شاد پروانه‌.

بیلیب شمع‌نینگ وفاسین، جسم-و جانین اۉت ارا آتدی،

غمی هجران دَمی وصلتده اېتدی یاد پروانه‌.

جفا-ی هجریدن جانگه یېتیب، شوق-ی وصال بیرله

اېریب شمع گلخن‌یده، اېتمه‌دی فریاد پروانه‌.

یانر چون ناتوان خسته‌ مدام عشق‌نینگ آلاویده،

صبور اۉل، ایله عادت شېوه‌-ی استاد، پروانه‌!

آینور طالیبلی

 

تورک یوردو

سورما بانا کیمیم،‌ نه‌ییم..

باجاسی توتمه‌ین بیر ائو

اذان‌سیز بیر میناره‌ییم

دوشمانا یورد اولموش اولان...

 

قاراباغدا آچان چیچک

تبریزده‌کی تورک دیلی‌ییم

کرکوک‌ده‌کی تورکمنیم بن

ظولم ایچینده  اویغور تورکو...

 

 یاد ائلینده قیریمیم بن

تورکون آغلایان یوردویوم

قلبی قیریق تورک قیزی‌ییم...

 

قایناق: قیریم سسی

 Ey yaxshi oting bila sarog’oz,

Anjomig’akim etar har og’oz⁽¹⁾.

Ey sendin ulus xujasta farjom,

Og’ozingga aql toimay anjom.

Ey aqlg’a foizi maoniy,

Boqiysenu borcha xalq foniy.

Ey elga adam baqoni aylab,

Zotingg’a fanoni foni aylab,

Ey ilmingg’a g’ayb sirri ma’lum,

Mavjudsen, o’zga borcha ma’dum.

Ey yo’q qilibon adamni budung,

Yo’qlug’ni adam qilib vujudung.

Ey husnni dilpazir qilg’on,

El ko’nglin anga asir qilg’on.

Ey husng’a aylaganni shaydo,

Majnunlug’ ila qilib huvaydo,

Ey ishq o’tin aylagan jahonso’z,

Har bir shararini xonumonso’z,

Ey o’rtab ul o’tqa xonumonlar,

Ne xonu ne monki, jismu jonlar,

Ey kimniki aylabon parivash,

Majnun anga yuz asiri g’amkash,

Ey kimni qilib parig’a Majnun,

Ashki suyin oqizib jigargun.

Ey har sorikim qilib tajalli,

Ul mazhar o’lub jahonda Layli.

 LAYLI VA MAJNUN

AMIR ALISHER NAVAOIY

Lison ut-Tayr (II- qism)

Lison ut-Tayr (I- qism)

Alisher Navoiy

  

LXXVII

 Iskandarning elchilikka borg’oni hikoyati

«Bir kun Iskandar bu oyin ayladi,

Elchilikka o’zni ta’yin ayladi.

Aylyali Simurg’ni ul nomvar,

Ul kabutardekki bo’lgay nomabar.

Bordi ul kishvarg’akim borg’ay rasul,

Ayladi onda rasulona nuzul.

Dedi elga budur Iskandar so’zi,

Turfa bukim, erdi Iskandar o’zi.

Elchilardek so’z bayon aylar edi,

Uzi o’z hukmin ayon aylar edi.

El ne bilsunlarki, Iskandardur ul,

Yo’qki, qosid, hokimi kishvardur ul.

Yetkurub ahkomi noma’dudni,

Elga qosid ko’rguzub maqsudni.

Xalqning mingdin biri bilmay bu hol,

Qim nedur bu parda naqshida xayol.

Sen dog’i shahdin qilursen nukta go’sh,

Sog’inursen lek noqilni suro’sh».

Bildilar qushlar chu bu guftorni,

Akgladilar pardada asrorii.

Bori maqsudig’a ruxsat toptilar,

Komu matlubiga ulfat toptilar.

Oshno so’zlar bila ul peshvo,

Qildi ul begonalarni oshno.

Qildilar bori yana okdin savol,

K-ey hidoyat amrida sohib kamol.

Biz guruhebiz base zoru za’if,

Jism zoru jon nizoru tan nahif.

Ish azimu, yo’l yiroqu, xavf — ko’p,

Nechuk o’lg’oy azmimiz bu yo’lda jo’p.

Lison ut-Tayr (I- qism)

lison ut-tayr (II- qism)

Alisher Navoiy

 

 Kungillar Hamrozi

   Galaktikamizning er shari degan jahonida odamlar olami, hayvonlar olami, qushlar olami, hashoratlar olami va boshqa olamlar bor. Shu olamlar orasida bolalar olamiga ko’proq yaqini qushlar olami bo’lsa ehtimol. Shuning uchun bo’lsa kerakki, 9—10 yoshlardagi Alisher Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» («Qush nutqi») nomli dostonini juda yoqtirib qoldi va muttasil shu doston takroriga ruju’ qildi. «Lisonut-tayr»ning quyidagi parchasida yosh Alisher ta’lim olgan maktabda o’quvchilar o’qiyotgan muqaddas diniy va dunyoviy badiiy asarlar ko’zga tashlanadi, Talabalar saboq takroridan yo kalomullohni takrorlash mashqidan toliqqanlarida ustoz yoshlarning xotirasini mustahkamlash uchun qiziqarli kitoblar mutolaasiga rag’batlantirar ekan. Ularning biri Sa’diy Sheroziyning «Guliston», ikkinchisi ushbu sharq axloqi otasining «Bo’ston» kitoblarini o’qishga kirishar ekan, Alisherning sodda qalbi «Mantiqut-tayr»ga mayl etadi. Bu moyillik shu darajaga etadiki, u boshqa kitoblarga qaramay qo’yadi:

Yodima mundoq kelur bu mojaro,

Kim tufuliyat chog’i maktab aro,

Kim chekar atfoli marhumi zabun,

Har tarafdin bir sabaq zabtig’a un.

Emgonurlar chun sabaq ozoridin,

Yo «Kalomulloh»ning takroridin.

Istabon tashxisi xotir, ustod

Nazm o’quturkim ravon bo’lsun savod.

Nasrdin ba’zi o’qur ham doston:

Bu «Guliston» yanglig’u ul — «Bo’ston».

Menga ul holatda tab’i bulhavas,

«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas,

Topti sokin-sokin ul takrordin

Soda ko’nglum bahra ul guftordin.

Tab’ ul so’zlarga bo’lg’och oshno,

Qilmadi mayl o’zga so’zlarga yano.

Odat etdim ul hikoyatlar bila,

Qush maqolidin kinoyatlar bila

Chun birar so’zdin topib tab’im kushod,

Topsam erdikim nedur ondin murod,

Zavq ko’p xushhol etar erdi meni,

Sharhi oning lol etar erdi meni.

فارس دیلینی بیلرکن تورکجه سؤیله‌دی

خواجه احمد یسوی (1166-1093)

 

خوشلامایدور عالیملر سیزنی آیتغان تورکی‌نی

عاریفلردین ائشیتسنگ آچار کؤنگیل مولکی‌نی

 

آیت، حدیث معناسی تورکی بولسا موافیق

معناسیغا یئتگنلر یئرگه قویار بؤرکی‌نی

 

قاضی، موفتی، موللالار شریعت درگاه‌نی

عاریف عاشیق آلیبدور طریقت‌نی ارکی‌نی

 

عمل قیلغان عالیملر دینیمیزنی چیراغی

بوراق مینر محشرده اگری قویار بؤرکی‌نی

 

عمل قیلسا عالیملر دین و آیین یاروقی

کؤرسه بولور آلارنی رنگی رویی کؤرکی‌نی

 

عمل قیلمای "قال" علمین اوقوی بیلمئی قالغانلار

آرقاسیغا کؤترور قیرق ائشک‌نی یوکی‌نی

 

خواجه‌من دئپ لاف اورما اوشبو دونیا بی‌پایان

بیله‌من دئپ آیتما سن کؤنگولده‌گی چیرکی‌نی

 

رهنمادور خواجه احمد گولیستانی معریفت

سؤزلر سؤزی حقیقت آچار کؤنگول مولکی‌نی

 

میسکین ضعیف خواجه احمد یئتتی پوشتینگه رحمت

فارسی تیلینی بیلیبَن خوب آیتادور تورکی‌نی

قوشون چکمه‌دن، تورک دونیاسینی فتح ائدن شاعیر

 

علیشیر نوایی(1501-1441)

اگر بیر قوم، گر یوز، یۉقسه‌ مینگدور،

معین تورک اولوسی خود مېنینگدور.

 

آلیبمېن تحتی فرمانیمده آسان،

چېریک چېکمه‌ی خیتادین تا خوراسان.

 

خوراسان دېمه کیم، شیراز و تبریز،

کی قیلمیشدور نَی‌یی کیلکیم شکر ریز.

 

کۉنگول بېرمیش سۉزومگه تورک جان هم،

نې یالغیز تورک، بلکه‌ تورکمان هم.

 

نې ملک ایچره‌کی بیر فرمان ییباردیم،

انینگ ضبطیغه بیر دېوان ییباردیم.

آذربایجانین ادب سماسیندان بیر اولدوز آخدی

 

گلیملی، گئدیملی دونیا

سون اوجو اؤلوملو دونیا!

1340-1395

آذربایجانیمیزین اوستاد شاعیری سایین بختیار علیمرادی «موغان اوغلو» دونیاسینی دگیشدیردی.

اولو تانریدان اونون گؤزل روحونا رحمت، عاییله‌سینه دؤزوم و صبر دیله‌‌ییریک.

باخیشیم یولونا ، دویونله نیبدیر.

الیندن توکولدو ،دنی، عومرومون.

چکیلمیر یولونون دولایلار یندان-

دومانی عمرومون ،چنی،عومرومون.

ده لیلیک سئوگیمین باشیندا .قالدی.

آرزومون اللری قاشیندا قالدی.

آیریلیق گوزومون یاشیندا قالدی.

آلدی اللریندن سنی ، عومرومون.

یاندیم بو داغلاردا ،گوزو .نم اولدوم.

عشقین بازاریندا باختی،کم اولدوم.

گاه ، له له یه دوندوم ،گاه،کرم اولدوم.

موغان ا وغلو.یاندی،دینی عومرومون.
....................................

(Ömrümün)

Baxişim yoluna döynlənibdir

əlindən tokuldu dəni ömrümün


Çəkilmir yolunun dolaylarindan

Dumani ömrümün çəni ömrümün


Dəlilik sevgimin başinda qaldi

Arzumun alləri qaşinda qaldi

Ayriliq gözümün yaşinda qaldi

Aldiallərindən səni .ömrümün

Yandim.budağlarda.gözu.nəm.oldum

Eşqin bazarinda baxti kəm.oldum

Gah lələyə döndum gah kərəm oldum

.Muğan oğlu"yandi.dini ömrümün"

 

 

 21.فئورال اولوسلار آراسی آنادیلی گونو قوتلو  اولسون

اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!

توفیق بایرام 

 

قالخیب شاهداغینا سؤز ایسته ییرم،  

  چاتسین های-هاراییم دینله ینلره، 

  من نانکور دئییرم، ناجینس دئییرم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو دیل شیرینلیکده شربت کیمیدیر، 

  صافلیغی قورونان سرحد کیمیدیر، 

  آنامیز وطن ده قوربت کیمیدیر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  ایتسین گؤزلریمدن قوی ایلیم-ایلیم، 

  غضب عوممانی‌یام، یوخدور ساحیلیم. 

  ایلان زهریندن آجیدیر دیلیم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  دؤیوشده برکیییب ائل پولاد اولور، 

  زیروه‌یه اوچماغا دیل قاناد اولور. 

  تورپاغین سئوینجی، دردی یاد اولور - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  من قدیم  " قاراباغ شیکسته سی "  یم، 

  اوزئییر نفسلی گول دسته‌سی‌یم. 

  واقیفین، وورغونون نیفرت سسی‌یم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  یاد دیلدن پای اوموب کیشی دیلنمز، 

  بو لکه اوستوندن هئچ واخت سیلینمز. 

  فوضولی شئعیرده کیمدیر بیلینمز - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بئینینه گیرمه دی، آنا اؤیودو، 

  اصیلسیز یاشاییب او کوت بؤیودو، 

  گؤروم حارام اولسون آنانین سودو - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  یاد ال‌له بیر چیچک، گول دریلمه سین، 

  جانلی مئییت اولسون، او دیریلمه سین. 

  بو آنا تورپاقدا یئر وئریلمه سین - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  نانکورون قیزیلدان اولسا دیرگی، 

  دار گونده میلّتین اولماز گرگی. 

  حارامدیر وطنین حالال چؤرگی - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو دیلده بیر قیزمیش پلنگم، شیرم، 

  آسلانلار دؤشوندن من سود امیرم. 

  یئددی اوغول دوغسون، آنا دئمیرم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  یوز دیلی اؤیرنسن، آلقیشلاییرام، 

  هر دیلی اوزوگه بیر قاش ساییرام. 

  گولـله دن کسرلی سؤز توشلاییرام 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  بیرینه اصلینی دانیب دئسه لر، 

  بو نیفرت اؤلونجه اونا بس ائدر، 

  بیر گون اؤز اؤولادی قنیم کسیلر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  قدرینی بیلمه سه  کامانین، نئیین، 

  سامان چووالیدیر او باش، او بئیین 

  بو آنا تورپاقدا فراری دئیین - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  اؤولاد کی، یادلاشدی، درد بؤیوک اولور، 

  چکدیگی خجالت عؤمورلوک اولور. 

  ویجدان دا، غئیرت ده آرتیق یوک اولور - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو گون آزاد دیللی آذربایجانام، 

  او تایلی، بو تایلی واحید بیر جانام، 

  باخیر اؤگئی کیمی آغ‌بیرچک آنام - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  شاعیرم، آدیم دا توفیق بایرامدیر، 

  بو دیل جنگی سسیم، آنا لایلامدیر. 

  وطنداش سؤزونو دئمک حارامدیر، 

  وطنین کارینا گلمه ینلره. 

  بو قانون ان آغیر بیر ایتتیهامدیر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

 

آنا دیلیم 

خلیل ریضا اولوتورک

 

  لایلا دئدیم یاتاسان،  

  قیزیل‌گوله باتاسان...  

  - هاردان گلیر بو سس-صدا؟  

  بلکه ایللر آرخاسیندا  

  لایلا چالیر گلین آنا؟ 

  دؤرد قولاج ایپ  

  بیر یویرویو بند ائله‌میش کهکشانا.  

  لایلا چالیر گلین آنا،  

  لایلا آخیر، چوجوق باخیر.  

  بس نه اوچون مورگوله‌میر؟ 

  بایاق آنا سودو امیب،  

  ایندی آنا روحو امیر. 

  ایللر اؤتدو، یاشا دولدوم.  

  آنلادیم کی، منیم دیلیم، 

  اورگیمدن چیخماز منیم! 

  آنلادیم کی، سینمده کی  سؤزلر دئییل. 

  بابالارین نفسیدیر.  

  چنلی‌بئلده آت اوینادیب، 

  شیمشکلرله قوشا گئدن  

  ایگیدلرین نعره سیدیر. 

  ساغدیر دیلیم،  

  دئمک، ساغدیر لیاقتیم، شرافتیم.  

  ساغدیر دئمک میلیارد یاشلی مملکتیم. 

  یوز هدفه توش ائتمیشم  

  صابیرین هر سطرینی من 

  سالخیم-سالخیم نوش ائتمیشم  

  شهدینی من، عطرینی من.  

  کیم قورومور اؤز یوردونو-یوواسینی 

  اودماسین یورد هاواسینی!!! 

  کیم قورومور اؤز دیلینی  

  ایتسین منیم گؤزومدن قوی ایلیم-ایلیم! 

  او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن، 

  پولاد کؤرپوم قیلینجیمدیر، گونشیمدیر 

  منیم دیلیم!!!  

 21.فئورال اولوسلار آراسی آنادیلی گونو قوتلو  اولسون

Maqtımqwlı – türkimen jırınıñ düldüli

 

Türkimen ädebietiniñ klassigi, ğwlama filosof, ğalım Maqtımqwlı — öz zamanınıñ qoğam qayratkeri bolğan twlğa. Onıñ esimi älemge äygili Farabi, Biruni, ibn-Sina, Horezmi sındı ğalımdardıñ, Hayyam, Firdousi, Nizami, Dehlevi, Saadi, Hafiz, Jämi, Nauai, Fizuli, Abay sındı aqındardıñ esimimen qatar twradı. Jırdıñ pırağı tärizdi bolğan oğan zamandastarı «Fragi» degen laqap at ta taqqan.

Maqtımqwlı Pırağı 1733 jılı Türkimen-Horasan taularınıñ batısındağı Etrek özeniniñ boyında, Hajıgovşan degen auılda tuğan. Äkesi Dövletmämed Azadi belgili aqın, ğalım bolğan. Maqtımqwlı 1783 jılı 50 jasında dünieden ötken. Soğan qaramastan artında mol mwra qaldırğan. Onıñ jauhar jırların qazaq tilinde alğaş ret Ğali Ormanov pen Ğafu Qayırbekov söyletti. Aqınnıñ olar audarğan öleñderi 1959 jılı Qazaqtıñ memlekettik körkem ädebiet baspasınan «Maqtımqwlı. Tañdamalı öleñder» degen atpen şıqtı.

Şığıs şınarları qatarlarınan orın alğan şayır İrandağı Aqtoqay degen jerde mäñgilik tınıstap jatır.