+0 بگندیم
" آنامین کیتابی " اثرینده آذربایجانچیلیق
یازار: آیتن شامیلووا
" گؤزومو عؤمرومده بیرینجی دفعه آچان کیمی دونیانی قارانلیق گؤرموشم " ، –دئین(2، 13) ج. محمدقولوزاده بوتون حیات و یارادیجیلیغینی بو قارانلیق دونیانی آیدینلیغا چیخارماغا حصر ائتمیشدیر. " آنامین کیتابی " درامی محض بو قارانلیق دونیانین – فاناتیزم، جهالت، " ضیالی‌لیق سیندرومو " ایچینده بوغولارکن میللی-معنوی کیملیگینی اونوتموش ذهین‌لرین، بوتؤولوکده، وطنین طالع کیتابی‌دیر.
" …اورگیم، اورگیم (الینی قویور اورگی‌نین اوستونه) اوچ یئره بؤلونه، اوچ تیکه اولا، هر تیکه‌سی ده بیر طرفه چیخیب گئده (یئنه باخیر اوتاغا)، اوندا دخی اورگیم پارچالانار، اؤل‍ه‌رم. قیزیم، بس منیم اورگیم اوچ پارچا اولسا، سن نه ائله‌رسن؟! قیزیم، آناسیز قالارسان (درین آه چکیر و هوشا گئدیر). " (1، 469)
زهرابگیم آنانین قیزی گولباهارا سؤیله‌دیگی بو جومله‌لر وطنین طالعی‌نین متافوریک تصویری‌دیر. درامین مؤوضوسو ییرمینجی عصرین اول‌لرینده آذربایجان ایجتیماعی و مدنی حیاتیندا گئتدیکجه گئنیشلنمکده اولان اوچلشمه‌نی و بو اوچلشمه ایله ساده خالق آراسینداکی ضیدیتی احاطه ائدیر. روسیه‌یه مئییللی بؤیوک اوغول رستم بیگ، ایرانپرست میرزه محمدعلی، عوثمانلی عقیده‌‌سینجه شعر یازان و شعرلرینده پافوسدان باشقا هئچ بیر شئی آنلاشیلمایان صمد واحد همین اوچلشمه‌نین رمزی ایفاده‌سی‌دیر.
اثرده آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی تمثیل ائدن اوبرازلار زهرابگیم آنا، گولباهار، چوبان‌لار – قمبر، قربان، زامان و میلّیتچی میرزه زئینالدیر. زهرابگیم آنانین اوغول‌لاری‌نین هر بیری اؤز عقیده‌‌سینه او قدر باغلانمیشلار کی، هر بیری اؤز یولونون دوغرولوغونا ائله اینانیر کی، اونلاری نه آنالاری‌نین، نه ده باجی‌لاری‌نین طالعی ماراقلاندیرمیر. بو قارداش‌لار باجی‌لاری‌نین طالعی مسله‌سینده همفیکیر اولوب اورتاق قرار قبول ائتمک عوضینه، سئچیمی باجی‌لاری‌نین عؤهده‌سینه بوراخماقدان یانادیر. اصلینده ایسه هر بیری باجیسینی اؤز عقیده‌‌سینه اویغون اولان دوستونا اره وئرمک ایسته‌ییر. بو ایسه همین دؤورده کی ضیالی‌لاریمیزین ساتیریک-یوموریستیک دیلله یارادیلمیش عکسی حساب اولونا بیلر. ییرمینجی عصرین اولینده وطنین طالعی مسله‌سی حاقدا دوشونن ضیالی‌لاریمیز بو مسله‌نی اؤز عقیده‌‌سینه اویغون حل ائتمگه، خالقی اؤز عقیده‌‌سینه اویغون یوللارلا معاریفلندیرمگه، اویاتماغا چالیشیردیلار. لاکین، اونودولان بیر حقیقت وار ایدی: بیرلیک اولماق. خالقلا خالقین آنلایاجاغی دیلله اونسیت قورماق. خالقین ایستگینی آنلاماغا چالیشماق. میرزه جلیلین اثرین تملینده دوران باشلیجا ایدئیاسی بو ایدی. حتّی، مؤلیف اثرین گیریشینده اوبرازلارین هر بیرینی اؤز عقیده‌‌سینه اویغون تقدیم ائتدیگی حالدا، گولباهار اوبرازی اوچون یازیر: " آناسینی نهایت ایسته‌ین " . دوغرودان دا، بو ضیالی قارداش‌لارین ایتله‌ییب کنارا آتدیغی، سؤزلرینه اهمیت وئرمه‌دیگی زهرابگیم آنانی یالنیز گولباهار و چوبان‌لار دینله‌ییر، اونون الیندن توتورلار.
اثرده بو اوچ قارداشین عقیده و توتدوقلاری یولون پوچ اولدوغونو گؤسترن بیر چوخ مقام‌لار وار. اثر هر نه قدر درام ژانریندا یازیلسا دا، قارداش‌لارین عقیدهلرینین پوچلوغو میرزه جلیلین ساتیریک دیلی ایله ایفشا اولونموشدور. ان باشلیجاسی ایسه، جمعیتی-خئیریه‌نین ایجلاسی و قارداش‌لارین کیتاب‌لارینی یوخلاماق اوچون گلن تفتیش کومیسسیونونون الی‌بوش قاییتماسی صحنه‌لری ساییلا بیلر. جمعیتی-خئیریّه‌نین ایجلاسیندا قالدیریلان اساس مسله‌لر، خوصوصیله، آجلارین وضعیتینه دیقت یئتیریلمه‌مه‌سی، مکتبده تدریس اولونان درسلرین شاگیردلر اوچون آنلاشیقلی اولماماسی کیمی مسله‌لر موذاکیره اولونمادان نؤوبتی ایجلاسا ساخلانیلیر. داها دا آجیناجاقلیسی ایسه تفتیش کومیسسیونونون قارداش‌لارین کیتاب‌لاری حاقدا گلدیگی قناعت اولور: رستم بیگ دیلده آنلاشیلمایان سؤزلرین ایضاحینی وئرن لوغت حاضیرلادیغی حالدا بو لوغت‌لردن بیری‌نین آدیندا بئله " آذربایجانجا " ایفاده‌سی ایشلنمیر. لوغت‌لرین هامیسی روس، ایسلاویان لوغت‌لری‌دیر. میرزه محمدعلی‌نین کیتاب‌لاریندا دا نینکی میلّیتچی ایدئیالار، هئچ آذربایجان دیلینده بیر ایفاده ده تاپیلمیر. صمد واحدین عوثمانلی عقیده‌‌سینجه یازدیغی غلیظ عرب-فارس ترکیبلی سؤز و ایفاده‌لر ده حؤکومته آختاردیغینی وئرمیر. نهایت، سانسورون نیطقی ایله مؤلیف بو آجیناجاقلی وضعیتین آلتیندان قیرمیزی خط چکیر:
" حضرات، بن ده بیر ساعات بوندان اقدم سیزین اوچونوزون ده باره‌سینده بیر اؤزگه خیالدا ایدیم. آما، کیتاب‌لارینیزی گؤرندن سونرا دخی فیکریمی بیرمرره دَییشدیم. ایندی نه فیکیرده‌یم، او دا قالسین منیم اؤز یانیمدا، لاکین اؤزومه فرض بیلیرم، حؤکومته عرض-حال ائدیب سیزی اومنایی-دؤولت یانیندا ان سلامت و ضررسیز بنده‌لر حساب ائدم. " (1، 466)
هر فورصتته بیر-بیرینه " سن آللاه اؤز دیلینده دانیش " دئین بو قارداش‌لار اؤزلری ده عقیدهلرینین پوچ اولدوغونو آنلاییرلار. رستم بیگ دئمیش: " آما، بوندان سونرا آغیزلاردا سؤیله‌نه‌جک کی، همن اوچ عالیم‌لرین بیری (میرزه محمدعلی‌یه ایشاره ائدیر) خوسوف-کوسوف دوعاسی یازیر، بیری (صمد واحده باخیر) مفاعیلون فعیلاتون، بیری ده… (اؤزونه باخیر) واللاه، من اؤزوم ده هئچ باشا دوشمورم کی، من نه‌چی‌یم " . (1، 467)
بوتون بو پوچلوغون ایچینده وطنین طالعینی دوشونن، اونون حالینا یانان یالنیز ساده خالقدیر. مؤلیف اثرده بو اینسان‌لاری چوبان اوبرازلاریندا سمبول‌لاشدیرمیشدیر. اونلارین دانیشیغی آنلاشیقلی و شیرین اولدوغو کیمی، آجلارا قارشی رفتارلاری دا اصل وطنپرورلیک نومونه‌سی‌دیر. اثرین سون پرده‌سی اولدوقجا مهارتله قلمه آلینمیشدیر. قارداش‌لاری‌نین آناسینی ایته‌له‌یرک فرقلی ایستیقامت‌لره گئتدیگینی گؤرن گولباهار حئیرت و چاشقینلیق ایچریسینده هامبالدان سوروشور کی، نییه بو اینسان‌لار هر بیری عئینی آنانین قوجاغیندان آیریلیب فرقلی ایستیقامت‌لره گئدیرلر. " …نییه آخی هامی بیر طرفه گئتمیر… یقین دلی اولوبلار… " (1، 473)
گولباهارین قارداش‌لاری‌نین بوتون کیتاب‌لارینی یاندیرماسی اثرین زیروه نؤقطه‌سی حساب اولونا بیلر. " قالدی بیرجه کیتاب. بو دا آنامین کیتابی. بودور، آتام اؤز الی ایله یازدیغی وصیت… یئر، گؤی، آیلار و اولدوزلار گؤیلرده سئیر ائدیب گزه-گزه گئنه اول-آخیر گونون باشینا دولانیرلار؛ چونکی بونلار هامیسی قدیم ازلده گوندن قوپوب آیریلمیش پارچالاردیر. من اعتیقاد ائدیرم کی، منیم ده بالالاریم دونیادا هر یانی گزیب دولانسالار گئنه اول-آخیر آنالاری زهرانین اطرافیندا گرک دولانالار. چونکی آی و اولدوز شمسین پارچالاری اولدوغو کیمی بونلار دا، آنالاری‌نین آیی و اولدوزلاری‌دیر. "
" آیی و اولدوزلاری " … اوچ‌رنگلی بایراغین آیی و اولدوزو کیمی…
گولباهار آتاسی‌نین وصیتینی اوخویوب بیتیردیگی آن زهرابگیم آنا گؤزلرینی بو دونیایا یومور. درامین سون جومله‌سی ایسه میرزه محمدعلی‌نین آناسی‌نین باشی اوستده اوخودوغو فاتیحه سوره سی‌دیر: "بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ . اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.اَلرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مَالِکِ یَوْمِ الدّینِ..."
سونرا دا بئله سوال یارانیر: " بو جومله‌لر پارچا-پارچا اولموش، هر پارچاسی بیر یانا سوورولموش، هر سوورولان پارچاسی اؤز یولونو آختاران وطنین فاتیحه‌سی اولا بیلرمی؟.. "
ادبیات:
- محمدقولوزاده ج. اثرلری. بیر جیلد. باکی. " اؤندر نشریاتی " ، 2004، 664 ص.
- محمدقولوزاده ج. خاطیراتیم. باکی. " خان " نشریاتی. 2017، 152 ص.
- آذربایجان خالقی‌نین طالع کیتابی - "آنامین کیتابی" - رامیز قاسموف
کؤچورن: عباس ائلچین
