اوزئییر حاجی بیگلی‌نین، «او اولماسین، بو اولسون» موسیقیلی کومئدییاسی
جمیله حسنووا

     اوزئییر حاجی بیگلی میثیلسیز بسته‌کار و بؤیوک دراماتورق اولموشدور. اونون یاراتدیغی «ار و آرواد» (1909)، «او اولماسین، بو اولسون» (1910)، «آرشین مال آلان» (1913) کومئدییالاری آذربایجان مدنییت خزینه‌سینده میرزه فتعلی آخوندوو و جلیل محمدقولوزاده‌‌نین کلاسیک کومئدییالاری ایله بیر جرگه‌ده دورور. لاکین اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ان عومده جهتی اوندان عیبارتدیر کی، صنعتکار توکنمز یارادیجیلیق قودرتی سایه‌سینده دراماتورگییانی موسیقی ایله قوووشدورماغا نایل اولموش و میلّی موسیقیلی کومئدییا ژانری‌نین اساسینی قویموشدور.
     اوزئییر حاجی بیگلی‌نین موسیقیلی کومئدییالاریندا اوبرازلارین موسیقی واسیطه‌سیله سجییه‌لندیریلمه‌سی، اونلارین موسیقی پورترئتلری‌نین یارادیلماسی، بیر سیرا دیالوقلارین موسیقی‌یه سالینماسی، خورلاردان، رقصلردن ایستیفاده اولونماسی، دراماتیک و لیریک صحنه‌لرده موسیقی‌نین گئنیش یئر توتماسی موهوم خوصوصییتلردیر. عئینی زاماندا، اوزئییر حاجی بیگلی‌نین کومئدییالاری‌نین ادبی متنی آیریلیقدا دا صحنه‌ده عئینی تاثیر گوجونه مالیکدیر. خوصوصیله «او اولماسین، بو اولسون» کومئدییاسی اوزئییر حاجی بیگلی دراماتورگییاسی‌نین ان پارلاق اؤرنگیدیر. 

کومیک ژانرین اؤزللیکلری

بیلال آلارلی

کؤچورن:عباس ائلچین

(صؤحبت لطیفه ژانریندان گئدیر)

      ائله بیر خالق یوخدور کی، اونون گولوش سبتی بوش اولسون. ان گئری قالمیش خالقلارین، حتّی ایبتیدای تصّوورلرله یاشایان قبیله‌لرین و اینکیشاف ائتمیش مدنی خالقلارین اؤزونه مخصوص گولوشو، تبسّومو واردیر. فولکلورون ژانر آغاجیندا گولوش اؤز توتومو ایله فرقله‌نیر. بئله گومان اولونور کی، میفولوژی آنلاییش کیمی گولوش بوللوقلا، فیراوانلیقلا، یئنیلیکله باغلیدیر. هر بیر دؤوره مخصوص گولوشون داخیلینده هم داغیدیجی، هم ده یارادیجی باشلانغیج مؤوجوددور. بونا گؤره ده سوسیولوقلار بئله حساب ائدیرلر کی، بشرییّت ان فاجیعه‌لی و اوزونتولو کئچمیشیندن گوله-گوله آیریلیر کی، بو دا گله‌جکده بئله حاللارین باش وئرمه‌سینه قارشی دوشونولموش ان یاخشی "بدیعی" سیلاحدیر. خالق یارادیجیلیغی‌نین گئنیش یاییلمیش کومیک نؤوعلری بو مقصدله یارادیلمیش، اینکیشاف ائده‌رک چوخ‌ژانرلی بیر ساحه‌یه چئوریلمیشدیر. نظری باخیمدان گولوش ایکی یئره بؤلونور: جیدی گولوش و تنقیدی گولوش. جیدی گولوش سئوینجدن، غلبه‌دن، فرحدن، طنطنه و مووفّقیتدن دوغور، آیری-آیری فردلرین، کوللئکتیولرین، خالقلارین، عومومی‌لیکده بشرییّیتین اوغورلارینی شن بیر اووقاتلا تصویر ائدیر. تنقیدی گولوشون اساسیندا آیدین ایدئال، مسلک، ایجتیماعی-سیاسی معنا دورور، اوندا یونگول اَیلنجه‌دن، ریشخنددن، لاغلاغیدان، هیریلتیدان چوخ جیدی فیکیر و مضمون اولور.

آذربایجانچیلیق موللانصرالدینچیلرین فردی یارادیجیلیق کونتئکستینده:

محمدسعید اوردوبادی

آللاهوئردی محمدلی ؛ فیلولوگییا عئلملری نامیزه‌دی

کؤچورن: عباس ائلچین

       "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌لری سیراسیندا محمد سعید اوردوبادی‌نین آدی حؤرمتله و ایفتیخارلا چکیلیر. "موللا نصرالدین" ژورنالی اونون یارادیجیلیغیندا و گله‌جک طالعیینده موهوم رول اوینامیشدیر. محمد سعید اوردوبادی ژورنالین فعال مؤلیفلریندن بیری اولموش، پوبلیسیست یازیلاری، ساتیریک شئعیرلری و ترجومه‌لری ایله بو ژورنالدا چیخیش ائتمیشدیر. ماراقلیدیر کی، 1906-جی ایلده "موللا نصرالدین"این "غئیرت" مطبعه‌سینده اونون "غفلت" آدلی 32 صحیفه لیک ایلک شئعیرلر کیتابی نشر اولونموشدور. همین کیتابا موقددیمه‌سینده گؤرکملی شاعیر و پوبلیسیست عؤمر فایق نعئمانزاده یازمیشدیر: "بو گونکو حالیمیزدا جاماعاتی اوخوماغا هوسلندیرمگین ان گؤدک یولو، بیزجه، آچیق دیل ایله یازیلان کیچیک-کیچییک فایدالی کیتابلاردیر... "غفلت" نشری-ساواد قصدیله چیخاردیغیمیز اثرلرین بیرینجیسیدیر". محمد سعید اوردوبادی‌نین بو کیتابیندا خالقین معاریفلنمه‌سی مسله‌سی قویولور. او، بوتون منفی حاللارین تقصیرینی میلّتین مؤوهومات گیردابینا دوشمه‌سینده، موطیع‌لیگینده گؤروردو. خالقین دوشدوگو بو آغیر وضعیتدن چیخیش یولونو ایسه آنجاق معاریفچیلیکده آختاریردی. بیر ایل سونرا 1907-جی ایلده محمد سعید اوردوبادی‌نین "وطن و حورّییت" آدلی یئنی شئعیرلر کیتابی چاپ اولونور. بو کیتاب ایدئیا و مضمون باخیمیندان "غفلت"دن فرقلنمه‌سه‌ده، شئعیرلرده آزادلیق، موباریزه روحو دویولوردو، موعاصیرلیک آب-هاواسی حیس اولونوردو. بو شئعیرلردن دوغان نتیجه بئله‌دیر: خالقین خوشبختلیگین، وطنین موستقیل‌لیگینه یالنیز بیرلشمکله، بیرگه‌ سعی گؤسترمکله، آزادلیق الده ائتمکله نایل اولماق اولار. بونون اوچون ایسه اولجه عئلم، معاریفه یییه‌لنمک لازیمدیر. "وطنیمیزه بیر نئچه سؤز" آدلی شئعیرینده مؤلیف یازیردی:

غنیلر کرمسیزدی، میلّت-فقیر،

یورولدوق جفالاردان، اولدوق یئسیر.

"بختی" گتیرن «موللا نصرالدینچی»

 قرنفیل دونیامین قیزی

BDU -نون فلسفه دوکتورو

"کئچن ایلدن بری تیفلیسسده نشر اولونان "موللا نصرالدین" آدلی موسلمان یوموریست ژورنالی اؤز اوخوجولاری آراسیندا گئتدیکجه داها آرتیق ماراق جلب ائدیر. آز زاماندا نشر ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، رئداکتورو ایستعدادلی میرزه جلیل محمدقولوزاده اولان بو ژورنال یالنیز روسییادا دئییل، حتّی ایراندا و دیگر موسلمان اؤلکه‌لرینده ده اؤزونه گئنیش اوخوجو کوتله‌سی قازانمیشدی".

"Zakavkazye" قزئتی، 30 یانوار 1907، ن-24

     تدقیقاتچیلارین فیکرینجه موللانصرالدینچیلر آراسیندا نیسبتن "بختی گتیرن" علی نظمی اولموشدور. چونکی باشقا موللانصرالدینچیلره نیسبتن علی نظمی هله ساغلیغیندا اثرلری‌‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌‌نین نشرینه نایل اولموش، عؤ.ف.نئعمانزاده کیمی تئز-تئز سورگونلر، حبسلره معروض قالمامیش، ع.غمگوسار کیمی فاجیعه‌لی حیات یاشامامیش و س. آما تأسوفلر کی، اونون دا حیاتی قلم، مسلک یولداشلاری اولان موللانصرالدینچیلر کیمی احتییاج ایچینده کئچمیش، اوشاقلیغیندان عؤمرونون سونونا کیمی بو احتییاج اونو ترک ائتمه‌میشدی.

میلّی ایستیقلال ادبیاتین سرکرده‌سی؛ جلیل محمدقولوزاده 

 ترتیب ائدن : گولنار عبدوللایئوا

رئداکتور :گ.محمدووا

       گؤرکملی یازیچی، بؤیوک ایجتیماعی خادیم جلیل محمدقولوزاده (1869-1932) آذربایجان ادبیاتیندا کیچیک حئکایه‌‌نین بؤیوک اوستادی، تنقیدی-رئالیست نثرین داهی یارادیجیسی کیمی گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر. محض اونون یارادیجیلیغی سایه‌سینده کیچیک آدام بؤیوک ادبیاتین اساس قهرما‌نینا چئوریلمیشدیر. میرزه جلیل آذربایجان دراماتورگییاسی تاریخینده تراژی‌کومئدییا مرحله‌سینی یاراتمیشدیر. اونون کومئدییالاری خاراکتئرینه گؤره فاجیعه‌یه یاخیندیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین بانیسیدیر. مشهور «اؤلولر» اثری آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین زیروه‌سینی تشکیل ائدیر. آذربایجاندا منظوم فاجیعه‌لرین بانیسی اولان حوسئین جاویدین «اؤلولر»ین هر تبسّومونده آجی بیر فریاد قوپار» - سؤزلرینده داهییانه شکیلده یازیلمیش بو اثرین تراژی‌کومیک خاراکتئری بؤیوک مهارتله ایفاده اولونموشدور. اوریژینال بدیعی نثری، دراماتورگییاسی و پوبلیسیستیکاسی ایله جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تنقیدی رئالیزم جریا‌نی‌نین اساسینی قویموشدور. تیپیک شراییطده تیپیک خاراکتئرلرین جانلاندیریلماسینی طلب ائدن، فاناتیزم و جهالته آغیر ضربه‌لر ووران، جمعیتین دییشیلمه‌سی ضرورتینی مئیدانا قویان تنقیدی رئالیزم ادبیاتی اؤلکه‌میزده میلّی شوعورون اویانیشینا و دیرچه‌لیشینه بیر اوردودان چوخ خیدمت گؤسترمیشدیر.

"موللا نصرالدین"دن داها یاشلی ساتیریک قزئت

 ناشیری پولیس اولان "شبنامه"

 علوییه طاهیرقیزی

     "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلک ساتیریک مطبوع اورقانی اولدوغو معلومدور. لاکین تاریخی منبعلردن معلوم اولور کی، اون دوققوز عصرین 90-جی ایللرینده ایکی‌یه بؤلونموش آذربایجانین جنوبوندا، تبریز شهرینده 1892-جی ایلدن باشلایاراق "شبنامه" آدلی کیچیک فورماتلی مطبوع نومونه‌لری گؤرونمه‌یه باشلاییب. صحیفه‌لرینده خالقی ناراحات ائدن سوسیال پروبلئملره توخونولور، مؤوجود قورولوشداکی چاتیشمازلیقلاری تنقید ائدن کسکین یازیلار حاضیرلانیردی. گیزلی اوصوللا چاپ ائدیلن "شبنامه" عادتن گئجه‌لر قاپی و دیوارلارا یاپیشدیریلاردی. سحر آچیلاندا آرتیق اهالی‌نین گور اولدوغو بازار، مکتب و مدرسه‌لرده یاییلیر، الدن-اله گزیردی. گئجه‌لر یاییلدیغی اوچون ده آدی "گئجه ورقه‌لری" معناسینی داشیییردی. او دؤورده دؤولت قزئتلری چوخ زامان ماراقسیز و جان‌سیخیجی اولدوغوندان چتینلیکله ساتیلیر، اهالی‌نین موعین بیر قیسمینه مجبوری فورمادا پایلانیردی. بئله "داریخدیریجی" روزنامه‌لر خالق آراسیندا روزنامه-زورنامه آدینی قازانمیشدی. بئله قزئتلرین بیرینی واختیله م.ف.آخوندوو "ایران" قزئتی‌نین مونشیسینه..." مقاله‌سینده کسکین تنقید ائتمیشدی. لاکین پولسوز یاییلان، پروبلئملری بامزه، دوزلو یازیلارلا تقدیم ائدن و گولمه‌لی شکیللرله بول اولان ورقه‌لری ساده اینسانلار بؤیوک هوسله اوخویوردولار. ساوادلی کسیمین بارماقلا ساییلدیغی او دؤورده بو قزئته ماراق او قدر چوخ ایدی کی، بعضاً محلّه-محلّه گزیب اونو اوخوتدورماق اوچون یازی-پوزونو بیلن آدام سوراقلاییردیلار.

صابیر بیزه نه لری دئییردی؟! 

   عاکیف  علی  ؛ یازیچی-پوبلیسیست، فلسفه دوکتورو 

            سون دؤورلرین ایجتیماعی-سیاسی اولایلاری، موختلیف قروپ و قوووه لرین ضیدیتلی فعالیتی، بعضاً آز قالا قارشی دورما حددینه جن گرگینلشن مقاملار حاقیندا دوشوندوکده بیر سیرا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو فاکتورلارلا یاناشی تاریخی آنالوقلار دا یادا دوشور. یادا دوشور کی، هله اؤتن عصرین اوللرینده ده عئینی موتیولی حادیثه لر جریان ائتمیش، میللی اؤزونودرک پروسئسلری نین آغیر ایره لی له یشی باره ده او دؤورکو کلاسسیکلر ده یازیلار یازمیش، خالقی قارشی دورمادان چکیندیرمه یه چالیشمیش، میللی باریشیغا سسله میشلر. اوزون زامان ایچینده اؤز  " آکتواللیغینی "  ساخلامیش بئله تبددولاتلار و چکیشمه لر باره سینده کسکین یازیلار یازان ادیبلردن بیری ده داهی میرزه علی اکبر  صابیر اولموشدور. بو یازیلار آراسیندا اونون تاریخی-پوبلیسیستیک سبکیده قلمه آلدیغی «فخرییه» ائپوپئیاسی خوصوصی دیقته لاییقدیر. 

موللانصرالدین مکتبی

عیسی حبیب بیلی

 آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین چوخ عصرلیک تاریخینده مطبوعات اساسیندا ایکی مؤحتشم مکتب یارانمیشدیر:  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ادبی مکتبلری. اولا،  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  ژورناللاری هره سی اؤز ایستیقامتینده آذربایجان میللی-دئموکراتیک مطبوعاتین زیروه لری ایدی. اؤتن بیر عصردن آرتیق دؤور عرضینده هله لیک ساتیریک-دئموکراتیک مطبوعاتین اینکیشافی ساحه سینده  " موللانصرالدین" دن، رومانتیک ایستیقامتده ایسه  " فیوضات " دان اوجا زیروه فتح ائدیلمه میشدیر.  " موللانصرالدین"  و  " فیوضات "  آذربایجان ادبی-ایجتیماعی فیکری نین قوشا قانادلاری، مؤحتشم یاناشی زیروه لریدیر. 

سید اشرف الدین قزوینی (1943-1872)

یازار: علی قافقازیالی
کؤچورن: حسین قاراقانلی

سید اشرف الدین حسینی قزوینده 1872 ایلینده (1287 هجری قمری) دونیایا گلمیشدیر. اوشاق ایکن آتاسی سید احمد حسینی قزوینی اولوب، سید اشرف یئتیم قالمیشدیر. جوانلیق چاغیندا عراق یولون توتولوب کربلایا گئتمیشدیر اما اوردا قالا بیلمه ییب وطن دؤنموشدور. تحصیل آلماق آماج ایلا تبریز گئدیب، مقدماتی تحصیلی اوردا گئچیرمیشدیر. تحصیلی بیتیردیکدن سونرا  1908 ایلینده رشت گلیب نسیم شمال و سور اسرافیل آدیندا قزئتلری چیخارماقا باشلامیشدیر. بونا گؤره اونا سید اشرف الدین گیلانی و نسیم شمالدا دئییلر.

سید اشرف الدین گونئی آذربایجانین مشروطیت انقلابی دؤنمی شعرینین اؤنم‌لی تمسیلچیلریندن‌دیر. او قزئتلرده یازدیقی شعرلرده گونون اؤنم‌لی مسئله لرینی، طنز، هجو و فکاهی بیچیمده باشارییلا یازمیشدیر. اثرلرینده  ایران تورک خالقی‌نین اوزون ایل‌لار وئردیگی آزادلیقا موجادیله سینی و بو موجادیله نین قهرمان‌لاری‌نین قان‌لاری باهاسینا الده گتیرتیگی نسبی آزادلیق و اعلان ائدیلن آنایاسایی آلقیشلامیشدیر. او یان‌دان یئنی قورولان مجلیسی بؤیوک اومودلار بسله دیگینی گؤرستمیشدیر.

سید اشرف الدین قزوینی، او دؤنمین سیاسی و اجتماعی طنزی نین، تنقیدی رئالیزمی‌نین گؤزل اؤرنکلرینیدن اولموشدور. شعرلرینده اؤزللیکله مشروطیت حرکتی و ایران تورکلرینین میللی موجادیله لرینی قاباردیب اؤزه چیخارتمیشدیر. آیریجا قزوینی، «شاهنامه» و  «فقیر فقرا» و «یوخسول‌لارین و دؤولتلی لرین مقایسه سی» کیمی شعرلرینده اؤلکه ده حؤکوم سورن آچلیق و دیلنچی‌لیگی تصویر ائتمیشدیر. خالقین پیس دوروما دؤشمه سینده شاهی گناهلی اولدوقونو ایره لی سورموشدور.

سید اشرف الدین آذربایجانین، فارس و روس ایش بیرلیگی ایله ییخیلیب، ایکی یه بؤلونمه سین بؤیوک بیر تاثر ایله «ای وای وطن وای» و بیر چوخ آیری شعرلرینده دیله گتیرمیشدیر. قزوینی نین شعرلری 1928 ایلینده «نسیم شمال» آدی آلتیندا بالاجا بیر مجموعه شکلینده بمبی ده و داها سونرادا “کیتاب بار بهشت” عنوان ایله نئچه دفعه تهراندا نشر ائدیلمیشدیر. سید اشرف الدین قزوینی 1943 ایلینده تهراندا وفات ائتمیشدیر. آشاغی دا سید اشرف الدین نین شعرلریندن بیر نئچه اؤرنک اوخویا بیلرسیز.

قیرقیز تورکجه‌سینده موللانصرالدین گولمه‌جه‌لری

دوزنله‌ین:عباس ائلچین

Apendi bir künü cana kandın uulu menen bir cakka cönödü. Coldo kan ısıp kettim dep Apendige kiyimin kötörtüp koydu. Atasın tuurap balası da kiyimin Apendige berdi. Oş ondo kandın uulu atasına karap: "Ata, Apendi bir eşektin cügündöy cük kötörüp kele catat" dedi şıldındap. Anda Apendi: "Balam, men bir eşektin cügü emes, eki eşektin cügün kötörüp kele catamın" deptir.

موللانصرالدین بیر گون خان و خانین اوغلو ایله یولا چیخار. یولدا خان ایستی‌له‌دیم دئییب گئییمینی چیخاردیب موللانین اوزه‌رینه قویار.آتاسینا باخیب بالاسی‌دا گئییمینی موللایا وئره‌ر. بوآندا خانین اوغلو آتاسینا باخیب:" آتا، موللا بیر ائششگین یوکو قدر یوک گؤتوروب" دئیر ساتاشاراق. او آندا موللا: "بالام، من بیر ائششگین یوکو یوخ، ایکی ائششگین یوکونو گؤتورموشم" دئیر.

Apendi eşegin cogotup, anı izdep kelatıp, coldo bir kişige coluktu:

-Eşek cogottum, kördünbü? 

 - Kördüm. Eşegin palan şaarda biy bolup, azır öküm çıgarıp oturat, - dep colukkan kişi coop berdi..

- Sen tuura aytasın, tuugan, - dedi Apendi, - al akırı oşondoy çon biy bolot dep, özüm da ümüt kılıp cürgom, sebebi men biylik işterin cürgüzüü cönündö sabak bergenimde, kulagın şalpaytıp ötö kunt koyup ukkan eşek bolçu.

موللا نصرالدین ائششگینی ایتیریب اونو ایزله‌یرک گلیب یولدا بیر کیشی‌یه راست گلیر:

ـ ائششگیمی ایتیرمیشم، گؤردون مو؟

ـ گؤردوم. ائششگین فیلان شهرده بیگ اولوب حؤکم‌لر وئریرـ دئیه کیشی جاواب وئریر.

ـ سن دوغرو سؤیله‌ییرسن قارداشیم،ـ دئدی موللا ـ اونون سونوندا بئله بیر بؤیوک بیگ اولاجاغینا اومود قیلیردیم، ندنی ده من بیگ‌لیک ایشلرینی اؤیرتدیگیمده قولاقلارینی آشاغی سالاراق دیققتله درسلره قولاق آسان بیر ائششک ایدی. .

آچیقلاما: قیرقیز تورکلرینده موللانصرالدینه،  اّپندی(افندی) دئییلیر.

اویغور تورکجه‌سینده موللانصرالدین گولمه‌‌جه‌ لری

نەسریدین ئەپەندی لەتیپیلیری

1

ئەپەندیمنیڭ بیر سازەندە ئاغینیسی ئەل - ئاغینیلەر ییغیلغان بیر سورۇندا، دۇتارنی تیریڭ - تیریڭلا قیلیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قولیقیغا تۈکۈریدیکەن، یەنە ئیککیلا پەدە چالیدیکەن، توختاپ دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈریدیکەن. ئەپەندیم بۇنیڭغا ئیچی پۈشۈپ ئولتۇرسا، ھېلیقی ئاغینیسی یېنیدا ئولتۇرغان ئەپەندیمگە
: - ئاداش، قۇلاققا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار، - دەپتۇ. ئەپەندیم بولیدۇ، دەپتۇ - دە، ئاغینیسینیڭ قۇلیقیغا بیرنی تۈکۈرۈپتۇ.
ئەپەندیمنیڭ سازەندی ئاغینیسی دەررۇ ئورنیدین تۇرۇپ: - ئەپەندیم، مەن سیزنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈڭ، دېمیدیم، دۇتارنیڭ قۇلیقیغا تۈکۈرۈڭ! دېدیم، - دەپتۇ.
- خاپا بولماڭلار ئاداش، - دەپتۇ ئەپەندیم ھېچنېمینی بیلمیگەن قییاپەتتە، - مەن تېخی سیلەرنی قۇلیقیمغا تۈکۈرۈپ قویۇڭلار دەۋاتیدیغان ئوخشایدۇ، دەپتیمەن، دەپتۇ.

2

همن گول همن قورباغا...

" سیزی دئییب گلمه میشم " 

ماییس علیزاده 

         آپرئلین 7-سی آذربایجان تاریخینده ان مشهور ساتیریک ژورنالین -  " موللانصرالدین" این  " دوغوم گونودور " .  

       " ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو ائششکدیر "  

      چار دوماسیندا ایروان قوبئرنییاسینی تمثیل ائدن محمد آغا شاهتاختینسکی نین  " شرق-روس "  قزئتی نین 107 ایل قاباق جوغرافی باخیمدان آدی بللی اولمایان آذربایجانا بخش ائتیدیگی ایکی اؤنملی تؤهفه دن بیری - خسته آروادینی تیفلیسه موعالیجه یه گتیرن جلیل محمدقولوزاده نین  " نووروزعلی نین پوچت قوتوسونا مکتوب سالما حئکایه سی " نی اوخویوب اونا تیفلیسده قالماغی تکلیف ائتمه سی؛ ایکینجیسی ایسه باکیدان مکتوب گؤندرن 19 یاشلی محمدمین رسولزاده نین بو ایلک مطبوع یازیسینی چاپ ائتمه سی اولوب. 

      سیاسی فعالیتی ایله یاناشی، محمد آغا شاهتاختینسکی  " اکینچی " نین صاحیبی حسن بَی زردابی،  " قافقاز "  و  " ضییایی-قافقازیییه " نین صاحیبی اونسیزاده قارداشلاری و  " ترجومان " این صاحیبی ایسماییل بی قاسپرالیدان سونرا بو جوغرافییانین دؤردونجو  " شئیخ الموحریرین " ای ایدی. 

      جلیل محمدقولوزاده تیفلیسه ساده جه  " پوچت قوتوسو "  باقاژی ایله گلمه میشدی - مکتبینده مودیر اولدوغو بیر کنددن  " داناباش "  آدلی بیر دونیا مودئلی یاراداراق قافقازین او واختکی پایتاختینا تشریف گتیرمیشدی.  

       " داناباش کندی نین احوالاتلاری " نی تحلیل ائدن مرحوم یاشار قارایئو بئله یازمیشدی: "  داناباش کندی سرحدلری معلوم اولان اؤلو بیر مکاندیر. بورادا یئل اسمیر، یارپاق تیترمیر؛ ایجتیماعی سورعتین یئگانه اؤلچوسو - ائششکدیر " . 

       " داناباش تفککورو "  ایله 2010-جو ایلده ده دونیانین ایسته نیلن گوشه سینده ان یوکسک کرئسلولاردا اوتورماق، کوستیومون ان باهالیسینی گئییب  " قراخماللی قالستوک " اون ان زرلیسینی تاخماق-بو تفککورون مضمون و ماهیتینده  " نوواتورلوق "  یاراتماغا کیفایت ائتمیر. 

      بو باخیمدان یاخین دوستو قوربانعلی شریف زاده یه مکتبینده دیرئکتور اولدوغو کنددن یازدیغی مکتوبدا  "  همن گؤل: همن قورباغا "  - دئییردی.... 

      تیفلیسه الی دولو گلن محمدقولوزاده نین اوراداکی فعالیتی نین حلل ائدیجی مرحله لریندن بیرینی اؤمر فایق نئعمانزاده ایله تانیش اولماغی تشکیل ائتمیشدی.  

       ادبی-پوبلیسیستیک تاریخیمیزین باشقا بیر شئیخ الموحریرینی اولان نئعمانزاده ایله  " غئیرت "  مطبعه سینی ساتین آلاراق  " نووروز "  آدلی قزئت چیخاران میرزه جلیلی  " موللانصرالدین" این نشرینه دوغرو آپاران یولدا فایق افندی نین رولو چوخ بؤیوک ایدی. 

      آزاد سؤزو نه یارادیر؟ 

      آزاد سؤز آزاد موحیطی یارادیر، یوخسا آزاد موحیط آزاد سؤزو

‍‍........