+0 بگندیم
" ملا نصرالدین" درگیسینین تبریز دؤورو (1921-جی ایل)
بایرام حاجی‌زاده
امکدار اینجه صنعت خادیمی، صنعت‌شوناس‌لیق اوزره فلسفه دوکتورو، پروفسور
اؤزت :
مقاله بوتون موسلمان شرقینده ایلک ساتیریک درگی کیمی تانینمیش "ملا نصرالدین" مجموعه‌سی‌نین تبریز دؤوروندن - اونون نشری‌نین یاخین شرق و ایرانین مدنی حیاتیندا موهوم حادیثه‌یه چئوریلمه‌سیندن بحث ائدیر. "ملا نصرالدین"ین ایران ساتیریک قرافیکی و ساتیریک مطبوعاتی‌نین فورمالاشماسیندا و کاریکاتورون موستقیل ژانر کیمی تانینماسیندا اوینادیغی رولو ایشیقلاندیران بو مقاله‌ده مؤلیف آذربایجانلی رسام سیدعلی بهزادین 1921-جی ایلده درگی اوچون ایشله‌ییب حاضیرلادیغی - اؤزونده ایستهزا، آجی گولوش، طعنه و تنقید داشییان موختلیف مؤوضولو کاریکاتورلارینی گئنیش تحلیل ائدیر.
آچار سؤزلر: "ملا نصرالدین"درگیسی، تبریز دؤورو، کاریکاتور، ساتیریک رسم، مطبوعات
گیریش:
اینقیلاب‌لار، چئوریلیش‌لر، موحاریبه‌لر دؤورو اولان 20. عصرین اوّل‌لرینده یارانمیش مورکّب سیاسی شراییط، جمعیتده‌کی ضیدیت‌لر، سوسیال پروبلم‌لر ساتیریک مطبوعاتا دا اؤز تاثیرینی گؤستریردی. باش وئرن سیاسی بورولغان‌لار، چئوریلیش‌لر، حاکیمیت بؤهرانی‌نین یاراتدیغی چتین‌لیک‌لر مطبوعاتین ایشینی انگل‌له‌ییر، ساتیریک درگی‌لر بیر-بیری‌نین آردینجا فعالیتینی دایاندیریردیلار. بئله بیر مورکّب شراییطده چاپ ایشلری اوچون وسایت، مطبعه، حتّی کاغیذ تاپماق گوندن-گونه چتینلشیردی. 1920-1921-جی ایل‌لرده باکی‌دا دئمک اولار کی، هئچ بیر ساتیریک درگی نشر اولونموردو. جلیل محمدقولوزاده‌نین رداکتورو اولدوغو "ملا نصرالدین" مجموعه‌سی‌نین فعالیتی ایسه هله 1917-جی ایلده دایاندیریلمیشدی. درگی‌نین رداکتورلاریندان بیری اولموش ع.غمگسارین دئدیگی کیمی، "بیز "ملا نصرالدین"ی قاپاماق فیکرینده دئییلیک و بو فیکیرده ده اولمایاجاغیق، درگی‌نین گئچیجی دایاندیریلماسینا آنجاق ایندیکی ناموساعید واختلار باعیثدیر" [2، ص. 191]. حقیقتاً ده چوخ ناموساعید بیر دؤور ایدی. بونا باخمایاراق، ج.محمدقولوزاده "ملا نصرالدین"ین نشری‌نین برپاسی ایستیقامتینده دورمادان چالیشیر، موختلیف گؤروش‌لر کئچیریر، وسایت و مالیه دستگی آختاریش‌لارینی داوام ائتدیریردی.
1917-جی ایلده "ملا نصرالدین"درگیسی فعالیتینی دایاندیردیقدان سونرا ج.محمدقولوزاده اؤز عاییله‌سی ایله بیرلیکده تیفلیسدن آغدامین کهریزلی کندینه کؤچموش، 1918-1920-جی ایل‌لرده اورادا یاشامیشدیر. کهریزلی‌ده یاشاماسینا باخمایاراق او، "ملا نصرالدین"ین امکداش‌لاری ایله سیخ علاقه ساخلامیش، درگی‌نین نشری‌نین یئنیدن برپا اولونماسی ایستیقامتینده چالیشمیش، ادبی یارادیجی‌لیغینی داوام ائتدیرمیشدیر. درگی‌نین نشرینی تبریزده برپا ائتمک آرزوسو ایله ج.محمدقولوزاده 1920-جی ایلده عاییله‌سی ایله ایرانا کؤچموشدو. میرزه جلیلین گونئی آذربایجانا - تبریزه کؤچمه‌سی قوزئی آذربایجاندا سووئت حاکیمیتی قورولماسی‌نین ایلک آیلارینا تصادوف ائتمیشدی. بو سفر بیر طرفدن ج.محمدقولوزاده‌نین همین دؤورده کئچیردیگی تردّودلرین نتیجه‌سی ایدیسه، دیگرطرفدن اونون گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا اوزون ایل‌لر باغلی اولماسی ایله ایضاح ائدیله بیلر. "معلومدور کی، "ملا نصرالدین"درگیسی بوتون فعالیتی بویو ستارخان حرکاتی‌نین غلبه‌سی اوغروندا یورولمادان موباریزه آپارمیش، خالق حرکاتینی دستکله‌میشدی. 1917-جی ایلده درگی گونئی آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین موباریزه‌سینه یاخیندان یاردیم گؤسترمیش، شئیخ محمد خیابانی حرکاتی‌نین غلبه‌سی اوچون الیندن گله‌نی اسیرگمه‌میشدیر (ج.محمدقولوزاده‌نین قارداشی میرزه علی اکبر محمدقولوزاده ستار خان حرکاتی‌نین فعال عوضولریندن بیری اولموش، شئیخ محمد خیابانی‌یه یاخیندان کؤمک‌لیک گؤسترمیشدیر)" [1، ص. 210]. ج.محمدقولوزاده‌نین تبریزه گلمه‌سی دموکرات‌لار و ترقّی‌پرور اینسان‌لارآراسیندا بؤیوک سئوینجه سبب اولموشدو. میرزه جلیلین ایراندا، خوصوصاً ده تبریزده اولدوقجا بؤیوک نوفوذو وار ایدی. حمیده خانیمین خاطیره‌لرینده ج.محمدقولوزاده‌نین یانینا هر گون یوزلرجه تبریزلی‌نین گلمه‌سی، اینسان‌لارین اونا حؤرمت و احتیراملا یاناشماسی حاقیندا چوخ دَیرلی یازی‌لار وار. ج.محمدقولوزاده تبریزه کؤچدوگو گوندن "ملا نصرالدین"درگیسینین نشری ایله باغلی حاضیرلیق‌لار آپارمیش، بو ایستیقامتده موختلیف اینسان‌لارلا بیر سیرا گؤروش‌لر کئچیرمیشدیر. شهر والیسی و اونون موشاویرلری‌نین درگینی آنجاق فارس دیلینده بوراخماق حاقیندا تکلیفینه میرزه جلیل بئله جاواب وئرمیشدی:
"من، "ملا نصرالدین"درگیسینی 15 ایل اول آذربایجان تورکجه‌سینده نشر ائتدیرمیشم. قافقاز آذربایجانیندا اولدوغو کیمی، ایران آذربایجانیندا دا آنجاق آذربایجانلی‌لار یاشاییرلار. بورادا یالنیز آیری-آیری ساوادلی آداملار فارس دیلینده دانیشیرلار. من،"ملا نصرالدین"درگیسینی اونلار اوچون دئییل، خالق کوتله‌لری اوچون بوراخیرام. او شئیه کی، منه حتّی روس حؤکومتی ایجازه وئریردی، سیز ایجازه وئرمیرسینیز" [5، ص. 120؛ 2، ص. 215].
درگی‌نین نشری‌نین انگل‌لنمه‌سینده اینقیلابچی‌لارا قارشی باریشماز و سرت مؤوقعیی ایله سئچیلن شهر والیسی مخبرالسلطنه‌نین ده "خیدمت"لری آز اولمامیشدیر. مخبرالسلطنه‌نین آزادلیق حرکاتینا قارشی آمان‌سیزلیغی، غدارلیغی و ایکی‌اوزلو سیاستی ج.محمدقولوزاده‌یه چوخدان معلوم ایدی"ملا نصرالدین"درگیسینین هله 1910-جو ایلین 24- جو نؤمره‌سینده درج ائدیلمیش "شخص اوّل آذربایجان" آدلی کاریکاتوردا مخبرالسلطنه چوخ گولونج وضعیتده تصویر اولونموشدو.
بئله مورکب بیر شراییطده، هده-قورخو آلتیندا یاشایان، دئمک اولار کی، هر گون رئال تهلوکه ایله اوزلَشن ج.محمدقولوزاده بوتون بو چتینلیک‌لره و تضییق‌لره باخمایاراق، روحدان دوشمور، درگی‌نین نشر اولونماسی خواهیشی ایله حاکیم دایره‌لره داواملی اولاراق موراجیعت ائدیردی. اوزون سوروندورمه‌چی‌لیکدن سونرا درگی‌نین نشرینه باش مقاله‌لری فارس دیلینده بوراخماق شرطی ایله ایجازه وئریلمیشدی. چوخ چتین‌لیکله الده اولونموش بو راضی‌لیقدان سونرا لیتوقرافی، مطبعه، کاغیذ، تجروبه‌لی رسام و باشقا مسله‌لر اورتایا چیخمیشدی. قئید ائتمک لازیمدیر کی، او ایل‌لر تبریزده جمعی 100 تیراژلا یالنیز بیر حؤکومت قزئتی وار ایدی. او دا فارس دیلینده نشر ائدیلیردی. لیتوقرافی و مطبعه برباد وضعیتده ایدی. "ملا نصرالدین"ین نشرینه ایجازه وئریلدیکدن سونرا ج.محمدقولوزاده آذربایجانلی رسام سیدعلی بهزادی درگی‌یه امکداش‌لیغا دعوت ائدیر. نهایت، 1921-جی ایلین فوریه آیی‌نین 7-ده تبریزده "ملا نصرالدین" ساتیریک درگیسینین ایلک نؤمره‌سی ایشیق اوزو گؤرور. تأسوف حیسی ایله دئمک لازیمدیر کی، درگی ایلک نؤمره‌سی چاپدان چیخاندان درحال سونرا باغلانیر و اونون رسمی اولاراق باغلاندیغی باره ده مخبرالسلطنه‌نین ایمضالادیغی امر ج.محمدقولوزاده‌یه تقدیم اولونور. "ملا نصرالدین"ین باغلانماسیندا حاکیمیت اورقان‌لاری، شهرین وارلی اینسان‌لاری و البته، روحانی‌لر "گوج"لرینی اسیرگمه‌میشدیلر. دیندارلار، روحانی‌لر درگینی نوفوذدان سالماغا چالیشیر، حتّی خوصوصی فیتوالارچاپ ائتدیره‌رک اونون باش رداکتورو ج.محمدقولوزاده‌نی کافیر آدلاندیریر، اؤلومله هده‌له‌ییردیلر. بونو تبریزده تخمیناً همین آیلاردا روحانی‌لرین وئردیگی فیتوا دا تصدیق ائدیر. همین فیتوانی بعضی‌لری 1921-جی ایله دئییل، 1906 و یا 1908-جی ایله عایید ائدیرلر. لاکین فیتوانین بیر بندینده درگی‌نین تبریز نؤمره‌لرینه ایشاره اولوندوغونو نظره آلاراق، اونون محض 1921-جی ایله عایید اولدوغونو دئمک اولار (1921-جی ایلده وئریلمیش بو فیتوانین اصلی 1946-جی ایلده گونئی آذربایجاندا تاپیلمیشدیر). فیتوادا دئییلیر:
"بعضی ایداره دوزلدیب روزنامه نشر ائدن شخص‌لردن ناخچیوانلی میرزه جلیلی گؤسترمک اولار کی، "ملا نصرالدین"ین مودیری‌دیر. اؤز یازی‌لاریندا ریشخند ائده‌رک، مسجیده گئتمگی خالقا منع ائدیر، موعیظه‌یه قولاق آسماغین ضررینی ایثبات ائدیر. دئییر کی، مسجیدده گؤروب و ائشیتدیک‌لرینی، روزنامه‌لرده ده گؤروب و ائشیدرسن، هانسی کی، روزنامه‌لرده عولمایه سؤیوشدن باشقا بیر شئی یوخدور. باشدان آیاغا غئیبت، ناغیل و لغویتدن عیبارتدیر. واعیظین و مسجید اهلی‌نین صورتینی پیس شکیلده چکیرلر. آروادلارین یاشینمالاری حاقینداکی حیجاب آیه‌سینی لاغا قویورلار. ایسته‌ییرلر کی، موسلمان قادین‌لاری دا کافر قادین‌لاری کیمی حیجاب‌سیزگزسینلر و اونلار ائیله‌ینی ائیله‌سینلر. ... آیا! بئله بیر درگی‌یه پول وئریب آلماق، اونو اوخوماق و اونو اوخویانا قولاق آسماق نئجه اولار” [2، ص. 219].
فارس دیلینده یازیلمیش همین فیتوانین دؤرد طرفیندن روحانی‌لر اؤز خط‌لری ایله درگی حاقیندا فیکیرلرینی یازیب، مؤهورلرینی وورموشلار. مثلا، مشهور روحانی محمد قاسم اوردوبادی یازیر:
"بو جور روزنامه‌لری یازان و تابع اولان آداملار آشکار کافیردیرلر، اونا پول وئرمک، آلماق ابن زیاده کؤمک ائتمکدن بئتردیر. اونو اوخوماق، قولاق آسماق حارامدیر” [2، ص. 220].
قئید ائتمک لازیمدیر کی، "ملا نصرالدین" حاقیندا آذربایجان، اورتا آسیا و شرق اؤلکه‌لرینده ده روحانی‌لر دفعه‌لرله بئله فیتوالار وئرمیشلر. بو حاقدا دا درگی‌نین 1906-1917-جی ایل نؤمره‌لرینده دفعه‌لرله معلومات وئریلمیشدیر. درگی‌نین نشری دایاندیریلدیقدان سونرا ایکینجی نؤمره‌یه یئنیدن ایجازه آلماق اوچون ج.محمدقولوزاده و تبریزین قاباقجیل اینسان‌لاری بؤیوک امک صرف ائتمیشلر. درگی‌نین اوخوجولاری، معاریف‌پرور اینسان‌لار اؤلکه‌نین هر طرفیندن کوتلوی شکیلده “ملا نصرالدین”ین نشری‌نین داوام ائتدیریلمه‌سینی طلب ائدیردیلر. 1921-جی ایلین فوریه آییندا ج.محمدقولوزاده تبریزین تانینمیش سیمالاریندان بیری اولموش ایجتیماعی خادیم حاجی حاجی علی شبستری و سونرالار رضا شاهین حاکیمیتی دؤورونده اؤلدورولموش محسن خان سرتیب ایله بیرلیکده مخبرالسلطنه‌نین یانینا گئتمیش، اوندان درگی‌نین یئنیدن نشر اولونماسینا ایجازه وئریلمه‌سینی خواهیش ائتمیشلر. درگی‌نین نشرینه فوریه‌نین 14-ده ایجازه وئریلسه ده، ایکینجی نؤمره یالنیز فوریه‌نین 25-ده چاپدان چیخمیشدیر. همین نؤمره ده ده چاپ اولونموش بوتون کاریکاتورلارین مؤلیفی سیدعلی بهزاد اولموشدور.
ج.محمدقولوزاده‌نین حیات یولداشی حمیده خانیم خاطیره‌لرینده بهزاد حاقیندا بئله یازیر: او، ایستانبولدا تحصیل آلمیش، بیر مودّت ایران شاهی‌نین ساراییندا رسام کیمی چالیشمیشدیر. بهزاد تخلوصلو بو رسامین آدی سید محمدعلی ایدی. درگی‌نین تبریز نؤمره‌لرینده‌کی کاریکاتورلارین آلتیندا ایسه بیز بیر نئچه فرقلی ایمضا اوخویوروق: "بهزاد"، "سیدعلی موسوی‌زاده"، "موسوی‌زاده سیدعلی بهزادی". شوبهه یوخدور کی، بو ایمضالارین هامیسی بیر رساما - سیدعلی بهزادا عاییددیر [4، ص. 6]. تعجوبلودور کی، گونئی آذربایجان عالیمی محمدعلی تربیت‌ین "دانشمندان آذربایجان" انسیکلوپدیک اثرینده سیدعلی بهزادین آدی یوخدور. م.تربیت تبریزده نشر اولونموش مجموعه‌لر سیراسیندا “ملا نصرالدین”ی گؤسترسه‌ده، اونون رسامی حاقیندا معلومات وئرمیر [8، ص. 20]. تأسوفله دئمک لازیمدیر کی، بو پئشه‌کار رسام حاقیندا، اونون سونراکی یارادیجی‌لیغی و فعالیتی حاقیندا بیزده هئچ بیر معلومات یوخدور. لاکین سیدعلی بهزادین درگی‌ده درج اولونموش کاریکاتورلاری‌نین تدقیقی اونو دئمگه اساس وئریر کی، آذربایجان ساتیریک مطبوعاتی و ساتیریک قرافیکی‌نین اینکیشافیندا امگی اولموش بو پئشه‌کار رسامین یارادیجی‌لیغی، اونون بدیعی ایرثی داها دریندن اؤیره‌نیلمگه لاییقدیر.
سیدعلی بهزادین "ملا نصرالدین" درگیسی اوچون ایشله‌ییب حاضیرلادیغی رسملردن گؤرونور کی، او، یئرلی تیپلری سرراست چکه‌رک، چوخ‌فیقورلو کومپوزسیون‌لاردا سوژه آیدین‌لیغینا آسان‌لیقلا نایل اولا بیلمیشدیر. کاریکاتورلاریندا اشتریخ‌له‌مه‌دن مهارتله ایستیفاده ائدن بهزاد بعضاً ای.روترین اوسلوبونا یاخینلاشیر. لاکین اونون اؤز دست-خطی، اؤز اوسلوبو آسان‌لیقلادویولور. رسامین کاریکاتورلاری‌نین رنگی چوخ شرطی و سؤنوکدور. بونو، لیتوقرافی پروبلمی کیمی قییمت‌لندیرمک اولار. بوتون بونلارا باخمایاراق، رسامین درگی‌نین صحیفه‌لرینده درج اولونموش هر بیر کاریکاتورو اؤز صنعت کامیل‌لیگی ایله سئچیلیر. بیر سؤزله، سیدعلی بهزادین تبریزده نشر ائدیلمیش "ملا نصرالدین" درگیسی ایله امکداش‌لیغی آذربایجان میلّی رسام‌لیق تاریخی‌نین قییمتلی صحیفه‌لریندن بیری‌دیر [6، ص. 20].
درگی‌نین هله بیر نؤمره‌سینده سیدعلی بهزادین ج.محمدقولوزاده‌نین بئکارلارمحلّه‌سی” آدلی فلیئتونونا چکدیگی "بیکارخانه‌ی دولتی بازار شفیع" کاریکاتوروندا ایداره‌لرده اوتوروب هئچ بیر ایشله مشغول اولمایان، دؤولتدن موفته پول آلان مأمورلار تنقید اولونوردو. تبریز کوچه‌لرینده مینلرله ایشسیز اینسانین، دیلنچی وضعیتینده یاشایان خالقین آجی طالعیینه لاقئید قالان حاکیمیت اورقان‌لاری‌نین بو مأمورلاری "یئدیزدیرمگی" هئچ ده تصادوفی دئییلدی، چونکی اونلار هر زامان شاهی و شاهین صادیق ال‌آلتی‌لارینی مودافیعه ائتمگه حاضیر ایدی. همین کاریکاتورون سول طرفینده الینده 4 مین تومن توتموش کارگوذار و اونون آرخاسیندا بو صحنه‌نی دهشتله ایزله‌ین، بیر قارین چؤرگه احتیاجی اولان دیلنچی تصویر اولونموشدو. او، ساغ الینی اوزاداراق سانکی اونو دا اونوتماماغی، اونا دا هئچ اولماسا چؤرک پولو وئرمگی ریجا ائدیر. بو پرسوناژ تبریز کوچه‌لرینده آج-یالاواج گزن، یوخسول‌لوق ایچینده یاشایان عادی خالقین عومومی‌لشدیریلمیش اوبرازی کیمی تقدیم اولونوب.
خالقین دیلنچی وضعیتینده یاشاماسی، ایشسیزلیک، تبریز کوچه‌لرینده باش آلیب گئدن هرج-مرج‌لیک و بو روسوای‌چی‌لیغا محل قویمایان مأمور لاقئیدلیگینی بوتون چیلپاق‌لیغی ایله عکس ائتدیرن "تبریز بازاریندا" (1921، № 4)، "اعضای بلدیه" (1921، № 5)، "تبریز کوچه‌لرینده" (1921، № 8)، آیلارلا مواجیبینی آلمایان موعلیم‌لرین سیخینتی‌لارینی، حوقوق‌لاری‌نین تاپدالانماسینی، مدرسه‌لرده تحصیلین "گولوش" دوغوران وضعیتینی گؤسترن "تعظیم ائدیرم سنه، ائی آللاهین حئیوانی" (1921، № 4)، “موعلیم‌لر باش توکونو گؤتوروب، عبا اؤرتمه‌لی‌دیر” (1921، № 2)، “مدرسه ایسگندانی” (1921، № 6)، ائلجه ده عقیده‌سینی تئز-تئز دَییشن، اؤزونو ضیالی، خالق تعصوب‌کشی آدلاندیران، هر گون بیر پارتیانین قاپیسینی دؤین سیماسیز اینسان‌لارین تنقیدینه یؤنلمیش “تامام اعتیقاد و ایمانیملا گلمیشم سیزین فیرقه‌یه داخیل اولوم” (1921، № 3) کاریکاتورلاریندا ایستهزا و آجی گولوش بیرلیکده آددیملاییر. بو ایستهزا و آجی گولوشو درگی‌نین بوتون تبریز نؤمره‌لرینده آیدین حیس ائتمک اولار.
"ملا نصرالدین" درگیسینین تبریز نؤمره‌لری‌نین اوّلکی و سونراکی دؤورلرده نشر اولونموش نؤمره‌لردن فرقینی م.ج.جعفروف بئله ایضاح ائدیر: “تبریز نؤمره‌لرینده‌کی روح تیفلیس و باکی‌دا نشر اولونموش “ملا نصرالدین”ه بنزه‌میر. بورادا گولوش اوستاسی‌نین دوداق‌لاری گوجله ترپه‌نیر. فؤوق‌العاده گئنیش بیر اوره‌گه صاحیب اولان میرجلیل تبریز حیاتینی هیجان‌سیز درک ائده بیلمیر. بو نؤمره‌لرده جیدی موحاکیمه، غضب، صبیرسیزلیک و قلب ناراحات‌لیغی هر یئرده یومور و ساتیرایا اوستون گلیر. چونکی اونلار تبریزه خطاباً یازیلیب” [3].
تبریز نؤمره‌لرینده کی کسکین ساتیرا، آجی و آغریلی گولوشه باخمایاراق، "ملا نصرالدین"ین نشری تبریزده و بوتؤولوکده ایراندا بؤیوک بیر حادیثه‌یه چئوریلمیشدی.
تبریزده درج اولونموش بوتون نؤمره‌لر اوچون اساس مقاله و فلیئتون‌لاری ج.محمدقولوزاده‌نین اؤزو یازیب حاضیرلامیش و اوّل‌لر اولدوغو کیمی “دلی”، “هردم‌خیال”، “سارساق‌قولوبیگ” و باشقا ایمضالارلا چاپ ائتدیرمیشدی. “ملا نصرالدین”ین تبریز دؤورو آدلاندیریلان زامان کسیگینده جمعی سککیز نؤمره‌سی چاپدان چیخمیشدی. بو نؤمره‌لرده 18 کاریکاتور درج اولونموشدو. تبریز حیاتینی، آذربایجانلی‌لارین معیشتینی، گونده‌لیک حیات پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرن همین رسملرین اکثریتینده کؤهنه عادت‌لر، نادان‌لیق و گئری‌لیک، دینی فاناتیزم، موللالارین، روحانی‌لرین گولوش دوغوران “فرماییش‌لری”، شرق قادینی‌نین آجیناجاقلی وضعیتی گونده‌مه گتیریلمیشدی. اونلار آراسیندا “قیزی مدرسه‌یه قویمورسان کی، یاد کیشی‌لره مکتوب یازماق اؤیرنسین؟” (1921، №3)، “تبریزده بزّار دوکانی” (1921، № 3)، “ائی موسلمان قارداش، اینسان‌لاری حکیمه آپاریرام” (1921، № 6)، “تربیه‌سیز فایتونچو” (1921، № 6)، “اوشاغا آد قویولماسی” (1921، № 7) کیمی کاریکاتورلار اؤز کسکین ساتیراسی و آجی گولوشو ایله سئچیلیر.
سیدعلی بهزادین یوکسک پئشه‌کارلیقلا ایشله‌ییب حاضیرلادیغی “تهراندا کؤهنه وزیرلرین حالی” کاریکاتوروندا (1921، № 5) - هر آددیم‌باشی اؤز خالقینی چاپیب-تالایان، اؤزجیبینی و قارنینی گودن روشوت‌خور مأمورون دوشدوگو وضعیتی عکس اولونموشدور. پلاکات کاراکتری داشییان، طعنه، تؤوصیه و تربیه روحوندا ایشلنمیش بو کاریکاتوردا دؤولت ناظیری‌نین وظیفه‌ده اولدوغو زامان حارام یوللا قازاندیغی پول‌لاری “قایتارماسی” صحنه‌سی تصویر ائدیلیب. یئییب-یاتماقدان یوغونلامیش، توتدوغو کورسودن ایستیفاده ائده‌رک خالقین پول‌لارینی “معده شریف”یندن کئچیرتمیش بو شیشمان کیشی‌نین سون عاقیبتی بیر چوخ دؤولت مأمورلاری اوچون درس اولمالی‌دیر.
سیدعلی بهزادین "ملا نصرالدین" درگیسینین 1921-جی ایلین 7-جی نؤمره‌سینده درج اولونموش، جیدی ایجتیماعی-سیاسی یوک داشییان “بو قان‌ایچن منیم قیچیما هارادان یاپیشیب” کاریکاتورو ساتیریک کسَری، مؤوضوسونون آکتوال‌لیغی و رسام جسارتی ایله سئچیلیر. کاریکاتورون مرکزینده تصویر اولونموش کیشی فیقورونون سینه‌سینده یازیلمیش “آذربایجان” سؤزو قهرمانین آذربایجانی تمثیل ائتدیگینی گؤستریر. پرسوناژین گئییمی، باشینداکی پاپاغی اونون گونئی آذربایجانلی اولدوغونا ایشاره ائدیر. آغریدان و دهشتدن اوز عضله‌لری گریلمیش بو پرسوناژ الینده کی ماققاشلا آیاغینا یاپیشمیش قان‌ایچنی (زه‌لینی) قوپارتماغا چالیشیر. آذربایجانین قانینی سوران، ال و آیاق‌لاریندان قان دامان قان‌ایچنین ملا پالتاریندا تصویر اولونماسی کاریکاتورون ساتیراسینی کسکینلشدیریر. قهرمانین فورما و اوز جیزگی‌لری‌نین چوخ اینجه و روان خط‌لرله ایشلنمه‌سی، حجم یارادان کؤلگه‌لرین خیردا و سیخ اشتریخ‌لرله وورولماسی بو کاریکاتورو پئشه‌کار رسامین چکدیگینی بیرداها تصدیق ائدیر. قارا توشلا چکیلمیش رسمین فونو قیرمیزیمتیل-قهوه‌یی قارانداشلا ایشلنمیشدیر. درین ایدئیا گوجونه مالیک اولان بو کاریکاتور هم ده سیاسی جهتدن آکتوال بیر پروبلمی ایشیقلاندیریر. بورادا رسام اؤزونو قان‌ایچندن مودافیعه ائتمگه چالیشان میلّی گئییملی آذربایجانلی اوبرازی ایله اصلینده آذربایجانی بیر اراضی، دیار، مکان کیمی،آذربایجانلی‌نین آیاغینا زلی کیمی یاپیشیب، اونون قانینی ایچن حشراتی ایسه مؤوهوماتین، گئری‌لیگین سمبولو کیمی تصویر ائتمیشدیر. آذربایجانین اینکیشافینا، آذربایجان خالقی‌نین ساوادلانماسینا، اؤز طالعیینی حلّ ائتمک ایختییارینی نه واختسا قازاناجاغینا اینانان رسام آذربایجانلی‌لارین ساغلام گله‌جگینه مانع اولان مؤوهوماتی بو ایستیقامتده اولان اساس انگل کیمی گؤسترمیش، “خسته‌لیگین” سببینی دوزگون تعیین ائتمیشدیر.
درگی‌نین صحیفه‌لرینده مؤوهوماتی، کؤهنه عادت-عنعنه‌لری، فیریلداقچی موللالارین طاماحینی، دؤولت مأمورلاری‌نین، حؤکومت آدام‌لاری‌نین خالقین آجیناجاقلی گوذرانینا لاقئید موناسیبتینی تنقید، ایفشا ائدن رسملرله یاناشی، بین‌الخالق عالمده باش وئرن، جیدی ایجتیماعی-سیاسی یوک داشیان کاریکاتورلارا دا یئر وئریلیردی. بو کاریکاتورلار سیراسیندا “هارا گئدیرسن؟”، “یئدیکلرینی قایتاراجاقسان”، “تورک-یونان مسله‌لری” کاریکاتورلاری خوصوصی دیقت چکیر. درگی‌نین 1921-جی ایلین 8-جی نؤمره‌سینده درج ائدیلمیش “تورک-یونان مسله‌لری” کاریکاتورو تورکلر و یونان‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌یه حصر اولونوب.
"ملا نصرالدین"ین تبریزده چاپدان چیخمیش نؤمره‌لرینده بیر نئچه ایمضاسیز کاریکاتور دا واردیر. اونلار سیدعلی بهزادین رسملرینه نیسبتاً ضعیفدیر، دئمک اولار کی، بسیطدیر. بورادا اورتایا “تبریزده درگی‌نین ایکینجی بیر رسامی دا اولموشدورمو؟” سوالی چیخیر. علی مینایی و تاغی شاهی‌نین فیکرینه گؤره، “ملا نصرالدین”له او زامان سید عرب‌زاده آدلی بیر رسام دا امکداش‌لیق ائتمیشدیر [8، ص. 21]. بو فیکری قطعی تصدیق ائتمک چتین اولسا دا، درگی‌ده‌کی کاریکاتورلارین ایکی رسامین قلمیندن چیخدیغینی امین‌لیکله سؤیله‌مک اولار. “سیاست عالمینده” (1921، № 1)، “اورمی‌ده” (1921، № 2)، “سارابدان-اردبیلده” (1921، № 2)، “تنزیل من رب العالمین” (1921، № 8) کیمی کاریکاتورلار اؤز ضعیف رسام ایشی ایله سیدعلی بهزادین کاریکاتورلاریندان حیس اولوناجاق درجه‌ده فرقله‌نیر. بو کاریکاتورلاری‌نین بعضی‌لری‌نین آلتیندان “بهزاد” یازیلسا دا، رسامین دست-خطینه بلد اولان‌لار اونلارین مؤلیفی‌نین سیدعلی بهزاد اولمادیغینی آسان‌لیقلا موعین‌لشدیره بیلرلر. بوتون موسلمان شرقینده ایلک ساتیریک درگی کیمی تانینان “ملا نصرالدین”مجموعه‌سی‌نین تبریز دؤورو یاخین شرقین مدنی حیاتیندا موهوم حادیثه کیمی قییمت‌لندیریلمه‌لی‌دیر. محض بو مجموعه واسیطه‌سیله او دؤورون قاباقجیل اینسان‌لاری ایران و یاخین شرقده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لره، مؤوجود پروبلم‌لره ج.محمدقولوزاده، س.ع.بهزاد کیمی تانینمیش یازیچی و رسام‌لارین گؤزو ایله باخماق ایمکانی الده ائتمیشلر. ج.محمدقولوزاده تبریزده یالنیز قزئته‌چی کیمی دئییل، هم ده ایجتیماعی خادیم، نوفوذلو ضیالی کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. او، دفعه‌لرله دموکرات پارتیاسی‌نین ییغینجاق‌لاریندا چیخیش ائتمیش، آیری-آیری قاباقجیل، ترقی‌پرور اینسان‌لارلا گؤروش‌لر کئچیرمیش، اونلارا فایدالی مصلحت‌لر وئرمیشدیر.
قایناق‌لار:
- آخوندوف ن. آذربایجان ساتیرا ژورنال‌لاری. ب.: آذربایجان س‌س‌ر علملر آکادمیاسی نشریاتی، 1968، 356 ص.
- آخوندوف ن. "ملا نصرالدین" ژورنالی‌نین نشری تاریخی. ب.: آذربایجان دؤولت نشریاتی. 1959، 258 ص.
- جعفروف م.ج. "ملا نصرالدین" تبریزده. // “ادبیات” قزئتی. №11، 1946، 23 آپرل.
- محمدقولوزاده ه. خاطیره‌لر. نظامی آدینا ادبیات اینستیتوتونون اثرلری. 3 جیلدده. ب.: 1948.
- محمدقولوزاده ع. میرزه جلیل حاقیندا خاطیره‌لریم. ب.: آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1967، 212 ص.
- نجفوف م. رسام و زامان. ب:، گنجلیک، 1977، 176 ص.
کؤچورن: عباس ائلچین
