Hun Türkçesi üzerine araştırma ve incelemeler

Dr. Yusuf Gedikli

I yazı

1. Hunların Var nehir adı

   Mihail İllarionoviç Artamonov’un Hazar Tarihinde şöyle bir pasajı vardır:
   “Attilanın 454’te ölümünden sonra Hun birliği dağıldı. Önce Hunlar tarafından itaat altına alımış bulunan German kabileleri isyan ettiler. Attilanın büyük oğlu Ellak, Nedao savaşında hayatını kaybetti; fakat Dengizih ve İrnik adındaki küçük kardeşleri ordularıyla birlikte Kuzeybatı Karadeniz civarındaki bozkıra dönerek tekrar Pannon-yadaki Gotlar üzerinde hakimiyet tesis etmek istedilerse de geri atıldılar ve çok büyük bir ihtimalle Akatirleri Don ötesine atarak İskityanın, ‘kendi dillerinde Var dedikleri’ Danapr (Dinyeper) nehrinin aktığı kısmına yöneldiler.”
   Alıntıda siyah dizdiğimiz ibarede Hunların Dinyeper nehrine “kendi dillerinde Var dedikleri” yazılıdır. Peter B. Golden, Hazar Çalışmaları kitabında bu cümlenin Jordanese ait olduğunu söyler. Jordanes eserini 551 civarında yazan Got tarihçisidir. Eserinin Macarcası 1904’te basılmıştır. Türkçesi maalesef yoktur.

Kırımtatar Dili

Kırımtatarca Ural-Altay dil grubuna mensup bir Türk dilidir. Ana unsurlarını Kıpçak lehçesinden alan bu dil zaman içerisinde gelişimini sürdürmüş ve başka dillerle etkileşimde bulunmuştur. Hanlık döneminde Osmanlı Devletiyle olan sıkı ilişkilerin etkisi ve hem Kırım Hanlarının hem de ileri gelenlerin İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçesi özelliklerinin de Kırımtatarcasında görülmesine yol açmıştır. İsmail Bey Gaspıralı ile birlikte başlayan aydınlanma ve cedidçilik hareketleri etkisiyle Oğuz lehçesi unsurları iyice yerleşmiştir. İsmail Bey Gaspıralı'nın kendisinin de "Dilde, fikirde, işde birlik" şeklinde dile getirdiği ve İstanbul Türkçesinin edebi dil olması gerektiğini savunduğu düşüncesi çok taraftar bulmuştur. Ancak yine aynı dönemlerde yaşayan birçok şair ve yazar da eserlerini Kıpçak özelliklerin ağırlıkta olduğu çöl şivesinde yazmaya devam etmiştir.

دوچئنت دوكتور حالوق بئركمن         

    آپاریلان آراشدیرمالارا گؤره چوواشجانین اسكی بیر آلتای دیلی اولدوغو و توركجه‌یه چوخ یاخین اولدوغو معین‌لشدیریلمیشدیر. قارا ‌دنیزین قوزئی‌یندن باتی‌یا دوغرو گؤچ ائدن توم بویلارین دیللرینی چوواشجا ائتكیله‌میشدیر. اؤزللیكله هونلار، آوارلار،دیگر ماجار بویلاری و حتا گونوموزده آلمان دئدیگیمیز بالتیك بویلاری، فین‌لی‌لر و وایكینگ‌لر داهی بو دیلین ائتكیسینده قالمیشدیلار. بولغارلارین اسكیدن قونوشدوغو دیل ده چوواشجادیر.  

تركی سنقری (سونقور توركجه سی)

دكتر جواد هئیت

   تركی سنقری لهجه ای است از لهجه های تركی ایرانی كه زبان مادری مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كیلومتری شمال شرقی كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) میباشد. مردم اطراف این نواحی كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك میباشد]. این لهجه تركی اولین بار توسط ویندفور windfuhr و بعدا بوسیله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهای تركی دانشگاه گوتینگن آلمان) بررسی و شرح داده شده است.

  خوراسان آغیزلاری  

زمینه ضیایئوا

  قافقاز اونیوئرسیتئتی

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

مقاله ده، ایرانین قوزئی دوغوسوندا، تخمینن بیر میلیون اینسان طرفیندن قونوشولان خوراسان آغیزلاری نین دیل اؤزللیكلری قونو ائدینیلمیشدیر. خوراسان توركلری نین نوفوسو بوجنورد، شیروان، قوچان، درگز، اسفرایین كیمی  بؤلگه لرده داها یوغوندور. هله بیر یازی دیلیندن دانیشا بیلمه ریك. بو ندنله آراشدیرمالار آغیزلار اوزرینه  یاپیلمیشدیر. 

  خوراسان توركجه سی باتی تورك یازی دیلی نین اورتاق اؤزللیكلرینی، عینی زاماندا پروتو اوغوز (اصلی اوزون اونلولرین قورونماسی، /ب/ سسی نین قورونماسی كیمی) شكیللری قورودوغو اوچون تورك دیلی آچیسیندان اؤنملیدیر. مقاله ده اسكی شكیللر اساس آلیناراق خوراسان توركجه سی نین بللی باشلی فونتیك اؤزللیكلری گؤستریلمه یه چالیشیلمیشدیر. 

  آچار سؤزلر: باتی تورك یازی دیلی، خوراسان توركلری، خوراسان توركجه سی، خوراسان آغیزلاری 

    پروفسور  یوسوف گدیكلی 

      بوگون تورك دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورك بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونكو ایندییه دك تورك دونیاسی میللی بیرلیك حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شكیلده دگرلندیرمك زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولابیلر. 

      بللی دیر كی بو بیرلیك سیاسی بیر بیرلیك (ان آزیندان ایندیلیك) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیك خاریجینده هر تورلو بیرلیك اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلك یاپیلماسی گركن شئی، ایقتیصادی و كولتورل ایلیشكیلری گلیشدیرمك و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمكدیر. ایقتیصادی و كولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسكری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جك، بلكی ده كونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ كیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-كولتورل و حتا گلجكده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیكلر موطلقن تشككول ائده جكدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیكله مثلن فیكیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومكوندور. چونكو فیكیر (توری) اولمادان حركت اولماز.