+0 بگندیم
نوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر
نظامی جعفروف
مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسی‌نین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتی‌دیر. خالقلارین تاریخ صحنه‌سینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلی‌دیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمیشلر.
مدنیت تاریخی کاتقوری‌دیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیل‌لشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژی‌لرین پرینسیپ‌لری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننت‌لری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناق‌لاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایه‌سینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجی‌لاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفه‌لری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجه‌سینه محو ائتمیش قدیم چینلی‌لر ده تصدیقله‌میشلر. قدیم چینلی‌لر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجی‌لاری‌دیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوق‌لار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سبب‌لردن تاریخین آیری-آیری مقام‌لاریندا اؤز دؤولتچیلیک‌لرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایه‌سینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سبب‌لردن اؤز اراضی و دؤولت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، خوشبختلیکدن، مدنیت‌لرینی ان چتین تاریخی سیناق‌لار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاق‌لاریندا قورولموش یاد دؤولت‌لر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضی‌لره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلاری‌نین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضی‌لری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیت‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار.
سووئت دؤنمینده بو قاداغا و یاساق‌لار خوصوصیله رپرسسیو کاراکتر داشیمیشدیر. یارادیجیسی قدیم تورکلر اولان نوروز دَیرلری رسمی شکیلده قاداغان اولونموشدور. بو قاداغالار تصادوفی دئییلدیر. سووئت دؤولتی‌نین سیاستینه قوللوق گؤسترمه‌ین، اونون ایدئولوژیسینه صرف ائتمه‌ین هر نه وارسا یاساقلانمیشدیر. تورک خالقلاری‌نین عومومی مدنی-معنوی ثروتی اولان نوروزون قاداغان ائدیلمه‌سی‌نین ان بیرینجی سببی اونون ماهیتینده بیرلشدیری‌جیلیک خوصوصیتی‌نین اولماسی ایدی.
معلومدور کی. نوروزدا اینسان‌لار بیر یئره توپلاشیر، صؤحبتلشیر، طنطنه‌لی بایرام شنلیک‌لری کئچیریرلر. بوندان اؤنجه، سووئت ایدئولوژیسی ایلکینلیگه، طبیعی‌لیگه، همچنین میلّی‌لیگه خیدمت گؤستره‌جک هر شئیی اوجدان‌توتما یا بیردفعه‌لیک لغو ائتمیش، یا دا ایدئولوژی‌یه قوللوق ائده‌جک بیر فورمایا سالمیشدیر. بو آخیمی دایم ایشلک حالدا ساخلاماقدا مقصد اؤزل‌لیگه، میلّی‌لیگه خیدمت ائدن میلّی مدنیتی تلم-تله‌سیک سیرادان چیخارماق ایدی. خالقین تاریخی‌نین، عوموماً اونون مین ایللرله یاراتمیش اولدوغو مدنیتی‌نین سیرادان چیخاریلماسیندا باشلیجا مقصد خالقلاری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلرینی اؤز مدنیت‌لریندن اوزاقلاشدیرماق، قانی‌بیر، جانی‌بیر تورک خالقلارینی بیر-بیریندن آرالی سالماق ایدی. بوتون بو قاداغا و یاساق‌لار سوندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرین اونودولماسی ایله نتیجه‌لنمیشدی. اصلینده، بوتون تورک خالقلاری ژنتیک جهتدن عئینی سویدان اولدوقلاری کیمی، دیل و مدنیت باخیمیندان دا چوخ یاخیندیرلار.
صونعیجه‌سینه یارادیلمیش انگل‌لر حسابینا اوزون ایللر تورک خالقلاری بیربیریندن تجرید اولونموش وضعیتده یاشامیشدیلار. چوخسایلی تورک خالقلاری آراسیندا اوزون ایللر مادّی و معنوی اینتقراسیونون اولماماسی، دئمک اولار کی، اونلاری بیر-بیریندن دیل، دوشونجه جهتدن ده اوزاقلاشدیرمیشدی.
سووئت دؤولتی‌نین منگنه‌سینده سیخیلان تورک خالقلارینا عومومی ثروت‌لری ساییلان نوروزون سون تؤرن‌لرینی آچیق شکیلده قئید ائتمک بئله قاداغان اولونموشدور. ائله بو سیاسی-ایدئولوژی قاداغالارین اوجباتیندان سووئت دؤورونده آذربایجاندا دا نوروز فلسفه‌سیندن صؤحبت آچماق «تابو»یا چئوریلمیشدیر. سووئت حاکیمیتی ایللرینده آذربایجاندا نوروز شنلیک‌لری ایلک دفعه 1967-جی ایلده رسمی سویّه ده باهار بایرامی آدی آلتیندا آچیق شکیلده کئچیریلمیشدیر. بو مقامدا اونو دا قئید ائتمک یئرینه دوشر کی، سونرادان نوروز آدلاندیریلان بو موقدس بایراما قدیم و اورتا عصرلرده هم ده باهار بایرامی دئییلمیشدیر. توتالیتار دوشونجه‌نین حاکیم اولدوغو دؤورده نوروز باره ده ان جسارتلی فیکیرلردن بیری ائله محض اونون باهار بایرامی آدلاندیریلماسی ایدی. 1967-جی ایلده نوروز حاقیندا اوزون ایللر عرضینده قویولموش قاداغالار نیسبتاً آرادان قالدیریلسا دا، اونون حقیقی ماهیتی باره‌ده هله ده علمی شکیلده دانیشیلمیردی. اوندان قزئت-ژورنال صحیفه‌لرینده یالنیز ایلده بیر دفعه بایرام عرفه‌سینده اکین-بیچین، تصروفات و معیشت بایرامی کیمی صؤحبت آچیلمیشدیر.
بلی، نوروز یئنی مؤوضو دئییلدیر. اونون تاریخی بشرین (تورک اوغلونون) یاشی قدردیر. آنجاق ایلک دفعه بو کیتابدا نوروز فوندامنتال شکیلده تدقیقاتا جلب اولونوبدور. اونو دا دئیک کی، بو کیتابدا ایلک دفعه نوروز فلسفه‌سی تامامیله یئنیل بیر یاناشما ایله آراشدیریلمیشدیر. نوروزا ایلک دفعه بوتؤولوکده بیر سیستم کیمی یاناشیلمیشدیر. نوروز معیشت-تصروفات بایرامی سویّه‌سیندن دونیاباخیش، تفکّور طرزی سویّه‌سینه قالدیریلمیشدیر.
مؤلیف، چوخ دوغرو اولاراق، نوروزون گنئزیسینی (منشأینی) تاریخین ایلکین اؤولادلاری اولموش سومرلردن باشلاییر. سومرلرین قدیم تورکلرین اولو اجدادلاری اولدوقلارینی آمریکا و اوروپا سومرولوق‌لاری بیرمعنالی شکیلده تصدیق ائتسه‌لر ده، صیرف کونیوکتوردان چیخیش ائدن بعضی تدقیقاتچی‌لار قیسقانجلیقدان مقصدلی شکیلده قدیم تورکلری سومرلردن اوزاقلاشدیرمیشلار. مؤوجود تورک دیللری‌نین سومر دیلی ایله یاخینلیغی، بو گون همین دیللرده هله ده ایشلک حالدا اولان قدیم سومر سؤزلری و س. فاکتلار تورکلرین سومرلرین ژنتیک و معنوی واریث‌لری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر. بو ژنتیک و معنوی باغی تصدیق ائدن تاریخی فاکتلاردان بیری ده بودور کی. آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنئیزینده ایشتیراک ائتمیش طایفالارین نوماینده‌لری نه آز، نه چوخ، دوز، 91 ایل سومر-آکاد دؤولتینه باشچیلیق ائتمیشدیرلر. سومر یازیلارینا گؤره. اونلار یازین گلمه‌سینی ایلین باشلانغیجی کیمی هر ایل طنطنه‌لی شکیلده قئید ائتمیشدیرلر. سومرین پایتاختی اولان اور شهرینده تزه آی آللاهی ناننا سینین معبدی قارشیسیندا، باش مئیداندا یئنی ایل مؤحتشم بایرام شنلیک‌لری ایله قارشیلاناردی. همین واخت معبدین کاهین‌لری تزه ایلده محصولون بول، اکین-بیچینین، مال‌حئیوانین، همچنین اینسان‌لارین آراسیندا آرتیم اولماسی اوچون ناننا سینین هئیکلینی قوجاق‌لاریندا پیللکن‌لرله آشاغی ائندیرر، آیین کئچیرر، سونرا اونو یئنیدن معبده قالدیرارمیشلار. همین آی آللاهی ناننا سینین هئیکلی اینسان باشلی اؤکوز فیقورو اوبرازیندا اولموشدور.
سومرلرده شیر، اؤکوز، مارال و باشقا حئیوانلار سماداکی اولدوز بورجلری‌نین رمزلری ساییلمیشدیر.
حاقلی اولاراق، کیتابدا نوروزون اینکیشاف مرحله‌لری سومرلردن سونرا اونلارین ژنتیک و معنوی داوامچی‌لاری اولان تورانلی‌لارلا(تورکلرله) داوام ائتدیریلمیشدیر. سومر سیویلیزاسیونو موختلیف سبب‌لردن تاریخه قوووشموشدور. آنجاق بو زنگین و عظمتلی بشر مدنیتی دیگر خالقلارین مدنی اینکیشافینا گوجلو تاثیر گؤسترمیشدیر. تاریخین چوخ-چوخ سونراکی مرحله‌لرینده نوروز آدلاندیریلمیش دَیرلر توپلوسونون ایلکین نووه‌لریندن بیرینی ده صیرف قدیم تورکلرله باغلی اولان ارگنه‌قون بایرامی‌نین کومپوننت‌لری تشکیل ائدیر. ارگنه‌قوندان چیخیش قورتولوش ساییلیبدیر (ترانسفورماسیونا اوغرامیش نوروزدا دا، ان آزی، قیشدان بیر قورتولوش واردیر). بؤیوک احتیماللا دئیه بیلریک کی، مین ایللرله اؤتوکنده یاشامیش تورکلرین اورادان بؤیوک کؤچو باشلامیشدیر. قدیم تورکلرین دوغما یورد-یووالاریندان کؤچمه‌سی‌نین موهوم سبب‌لریندن بیری اوزون ایللر چینلی‌لرله آپاریلمیش موحاریبه‌لر اولموشدور. قدیم چین منبع‌لری‌نین اؤزونده بئله قورونوب ساخلانیلمیش «کؤچ» داستانی دا بو تاریخی فاکتی – تورکلرین بؤیوک کؤچونو تصدیقله‌ییر.
قدیم تورکلرین آزادلیق سئوداسینی م.ا.رسول‌زاده تاریخین منطیقینه اویغون اولاراق چوخ دوزگون شرح ائتمیشدیر. م.ا.رسول‌زاده «قورتولوش» مقاله‌سینده یازیر: «قورتولوش، قورتولماق کیمی سؤزلر، هئچ شوبهه یوخدور کی، «قورد» سؤزوندن یارانمیشدیر». م.ا.رسول‌زاده آنکارادا یاشادیغی ایللرده «آذربایجان» درگیسینده (12 مارس 1954) نوروزلا باغلی درج اولونموش مقاله‌سینده بیر داها قئید ائدیردی: «...تورکچولوک و میلّیتچیلیک یولونا گیرن آذربایجاندا نوروز بایرامی جمشید و شیعه صفوی گلنکلرینه دئییل، ارگنه‌قون افسانه‌سینه باغلانییور و آدینا دا قورتولوش بایرامی دئییلیردی».
تورکلرین منشایی ایله باغلی یارادیلمیش افسانه‌لرین بیر چوخوندا اونلارین بوز قورددان تؤره‌دیکلری سؤیله‌نیلیر. همین افسانه‌لرین بیرینده دئییلیر کی. قدیم هونلاردان تؤره‌میش گؤی‌تورکلر آشینا آدلی بیر نسلین اؤولادلاری ایمیش. اونلاری لین دئییلن بیر اؤلکه قیرمیش، یالنیز اون یاشیندا بیر اوشاق قالمیشدیر. دوشمن‌لر اون یاشلی اوشاغی ضعیف اولدوغونا گؤره اؤلدورمه‌میش، قیچلارینی کسیب، اؤزونو ایسه باتاقلیغا آتدیلار. همین اوشاغی بیر دیشی قورد اتله بسله‌ییب بؤیوتموش، سونرا اونونلا یاشامیشدیر. اوشاغین یاشادیغینی ائشیدن دوشمن‌لر اونو اؤلدورموشدور. قورد ایسه قاچیب داغلاردا یاشامیشدیر. اوجا داغلارا سیغینمیش قورد ماغارادا اون اوغلان اوشاغی دوغموشدور. اوغلان‌لار بؤیودوکدن سونرا ماغارادان کنارا چیخیب ائولنمیشدیلر. هر بیریندن بیر سوی تؤره‌میشدی. آشینا دا همین سویلاردان بیری‌دیر. آرتیب چوخالدیقدان سونرا ماغارادان چیخیب آلتای داغلاری‌نین اتکلرینده مسکونلاشمیشدیلار.
گؤروندوگو کیمی، بو افسانه ده ده قدیم تورکون خیلاصکاری کیمی بوزقورد وئریلمیشدیر. ارگنه‌قوندا اولدوغو کیمی، بورادا دا آرتیب چوخالمیش تورکلر یاشادیقلاری مکانی ترک ائتمه‌لی اولموشلار.
نوروز فلسفه‌سینده قدیم تورکلرین عومومی دونیاگؤروشو، حیات گئرچکلیک‌لرینه موناسیبتی، قام-شام تفکّورو، کوسموقونیک و پلانتار دوشونجه‌لری، اینام و اینانج‌لاری، حیات طرزی، معیشت و تصرروفاتی ایداره ائتمه باجاریق‌لاری و س. کومپلکس شکیلده اؤز عکسینی تاپمیشدیر.
نوروز دَیرلری قانون‌لارین یارانمادیغی دؤورلرده فورمالاشمیشدیر. یازی‌نین اولمادیغی دؤورده یارانمیش، اینکیشاف ائتمیش و فعالیت گؤسترمیش نوروز فلسفه‌سی اینسان‌لارین یادداشیندا «کانونلاشمیشدی». او، هئچ بیر اینضیباطی گؤستریش، آدمینیستراتیو مجبوریت اولمادان اینسان‌لارین بئینینده-یادداشیندا عصرلر بویو یاشامیش و زامان-زامان اینکیشاف ائتمیشدیر. نوروز ساغلام، تمیز و طبیعی قانون‌لارا اساسلاندیغیندان تاریخین موختلیف مقام‌لاریندا آغالیق ائتمیش سیاسی-ایدئولوژی سیستم‌لر هم احتیاطلاناراق اونا قاداغالار قویموش، هم ده جیدی احتییاج دویولاندا اونون قوتساللیغیندان (22 مارس گونونون موقدسلیگیندن) مهارتله فایدالانمیشلار.
کیتابدا نوروز فلسفه سینین دیالکتیکی‌نین اساس‌لاری آراشدیریلمیشدیر. نوروز فلسفه‌سی‌نین دیالکتیکی‌نین اساسیندا اکسلیک‌لرین وحدتی (ایستی-سویوق-یاز-قیش؛ایشیق-قارانلیق-گئجه-گوندوز؛اؤلوب-دیریلمه- قیش-یاز موناسیبت‌لری؛ کاینات-پلانت-یئر-گؤی باغلی‌لیغی و س.) دایانیر. نوروزون اصل ماهیتینی اطراف عالمی، طبیعتی و جمعیتی،عوموماً، حیاتی‌درک قانون‌لاری تشکیل ائدیر.
مؤلیف نوروز فلسفه‌سینی میفولوژی، گنئسیولوژی و آکسیولوژی جهتدن تدقیق ائتمیشدیر.
مونوقرافی‌نین اوغورلاریندان بیری ده بودور کی، نوروز مؤوضوسو یالنیز ائتنوقرافی و فولکلورشوناسلیغین ساحه‌سی کیمی گؤتورولمه‌میش، آراشدیرما پردمتی عوموماً آذربایجانشوناسلیغین ساحه‌سی کیمی تدقیقاتا جلب اولونموشدور. بو سببدن نوروز فلسفه‌سی ایلک دفعه فوندامنتال شکیلده آراشدیریلمیش بو کیتابی آذربایجانشوناسلیق اوچون دَیرلی بیر تؤهفه آدلاندیرا بیلریک.
قئید:
بو یازی، خیبر گؤی‌یاللی‌نین "نوروز: گنئزیسی، تاریخی ترانسفورماسیالاری و مراسیم‌لری " کیتابی‌نین موقدیمه‌سیندن گؤتورولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین
