تورکون حیکمت خزینه‌سی تورکون دوشونجه طرزیدیر

 بولودخان خلیلوو، 
فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

     سؤز اینسان قلبینه یول تاپیرسا، اوندا موقدس‌لَشیر، حیکمت خزینه‌سی کیمی اورکلری فتح ائدیر، دیری و جانلی اولور. هر زاما‌نین، دؤورون ان توتارلی سیلاحی رولونو اویناییر. بئله حیکمت خزینه‌سی سیراسیندا تورکون یازیلی آبیده‌لری موهوم رول اویناییر. همین یازیلی آبیده‌لر تورکون حیاتینی، معیشتینی، دونیاگؤروشونو، پسیخولوگییاسینی، دوشونجه طرزینی یاشاتماقلا یاناشی، یاراندیغی تاریخی دؤورون اؤزونه‌مخصوصلوقلارینی دا یاشادیر. تورکون بئله یازیلی آبیده‌لری سیراسیندا "اوغوزنامه"-لرین، "قوتادغو بیلیک"-ین، "دیوان لغات التورک" -ون و دیگرلری‌نین رولو بؤیوکدور. بو قبیلدن اولان کیتابلاردا سؤزلرین معنالاری چوخ مطلبلردن خبر وئریر. 
قئید اولونان یازیلی آبیده‌لر کونکرئت بیر تاریخی دؤوره عایید منبعلر اولسا دا، اصلینده بیر نئچه عصر اؤزوندن اوّلکی دوشونجه طرزینی ده عکس ائتدیریر. مثلا، "اوغوزنامه"‌نین اون آلتینجی عصرین سونوندا، یاخود اون یئددینجی عصرین اوّللرینده قلمه آلیندیغی گومان اولونسا دا، اصلینده بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین بؤیوک اکثریتی دوققوز-اون بیرینجی عصرلره عاییددیر. دئمه‌لی، بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین اونودولماماسی‌نین سببی اونونلا باغلیدیر کی، تورکون یاراتدیقلاری ائله تورکون اؤزونون ده حافیظه‌سینده، یادداشیندا، شوعوروندا همیشه یاشاییب و ایندی ده یاشاماقدادیر. 

سومئر متنلری‌نین آذربایجان و قوموق ادبیاتینداکی ایزلری

علی شامیل

AMEA فولکلور اینسیتوتونون علمی ایشچیسی

کؤچورن:عباس ائلچین

 اؤزت:

    19-جو یوزایل‌لیگه‌دک قایناقلاردا قوموق ادبیاتی ایصطیلاحینا راست گلینمیر. قافقازی ایشغال ائدن روسییا موستملکه‌چیلیگینی اوزون عؤمورلو ائتمک اوچون خالقلاری بؤلمک، بیر-بیریندن آییرماق اوچون دورلو تله‌لر قوردو. یوزایللر بویو یازیلی ادبیاتی بیر اولان تورکلرین هر بؤلگه‌سی، هر قؤومو اوچون دیل، ادبیات، تاریخ یاراتماغا باشلادی. 1883-جو ایلده سانکت-پئتئربورقدا محمد افندی عوثمانووون یایینلاتدیغی " Nokayski, kumukski reç " کیتابی قوموق لهجه‌سینده ایلک کیتاب ساییلسا دا، قوموقلاردان توپلانمیش "مینکوللنون ییری" شومئر داستانی "بیلکامیس"لا، "ائنلیگیم سئنلیگیم ائشکینی آچ!" ناغیلی شومئرلرین کئچی قورد (بعض ده شیر) موتیوی و آذربایجانداکی "شنگولوم، شونگولوم، منگولوم، آچ قاپینی من گلیم" اوشاق ناغیلینی، "بوز اوغلان" ناغیلی "کیتابی دده قورقود"داکی بامسی بئیرگی، "کور اوغلو" ناغیلی "کور اوغلو" داستا‌نینی خاطیرلادیر.

     آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش "ملیک محمد" ناغیلی‌نین، قوموق متنلری و شومئر گیل کیتابه‌لریندکی متنلرله اوخشارلیغی آیریجا بیر آراشدیرما مؤوضوسو اولا بیلر.

    بو جور اوخشارلیقلار فولکلوردا دئییل، یازیلی ادبیاتدا دا جوخدور.

 آچار کلمه‌لر: شومئر متنلری، قوموق و آذربایجان تورکلری‌نین ادبیاتلاری، مینکوللنون ییری، "بوز اوغلان" ناغیلی، عوموم‌تورک ادبیاتی.

Vatan haqida maqollar

وطن حقیده اوزبیک مقال‌لری

وطن حاققیندا اؤزبک آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Ayrilmagin elingdan, Quvvat ketar belingdan

اَیریلمه‌گین اېلینگدن، قوّت کېتر بېلینگدن

آیریلما ائلیندن، قووّت گئدر بئلیندن

***

Badqavm bo‘lsang bo‘l, Beqavm bo‘lma

بدقوم بۉلسنگ بۉل، بېقوم بۉلمه

بد‌قؤوم اولسان اول، بئ قؤوم اولما

***

Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan

بلیق سوو بیلن تیریک، آدم – اېل بیلن

بالیق سو ایله دیری، آدام ائل ایله

***

Begona tuproq – devona tuproq

بېگانه‌ توپراق – دېوانه‌ توپراق

بیگانه توپراق- دیوانه توپراق

ژBulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni

بلبل چمننی سېور، آدم – وطننی

بولبول چمنی سئور، آدام وطنی

***

Bulbulga bog’ yaxshi, Kaklikka tog’

بلبلگه باغ یخشی، ککلیککه تاغ

بولبوله باغ یاخشی، کهلیگه داغ

***

Twğan Jer, Otan Twralı

 Qazaq Maqaldar Men Mätelderi

ائل، یورد حاققیندا قازاق آتالار سؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Twğan jerge twıñ tik

دوغولدوغون یئره توغونو/بایراغینی تیک

***

Er elinde, Gül jerinde

ار/ایگید ائلینده، گول یئرینده

***

Kisi elinde sultan bolğanşa, Öz eliñde ultan bol

یاد ائلینده سولطان اولونجا، اؤز ائلینده اولتان (باشماق ایچینه قویولان کئچه) اول

***

Esiñ barda el tap

اوُسون/عاغیلین واردا ائلینی تاپ

***

At aynalıp qazığın tabar, Er aynalıp elin tabar

آت دؤنوب پایاسینی/قازیغینی تاپار، ار/ایگید دؤنوب ائلینی تاپار

***

Pelen jerde payda bar, Öz jeriñdey qayda bar

فیلان یئرده فایدا وار، اؤز یئرین کیمی هارادا وار؟

***

Twğan jerdey jer bolmas, Twğan eldey el bolmas

دوغولان یئر کیمی یئر اولماز، دوغولان ائل کیمی ائل اولماز

گونئی آذربایجان سوراقلاری آوروپادا

وفا ایبراهیمووا

فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو

     آمئریکا نین ایندیانا اونیوئرسیتئتی‌‌نین پروفئسسورو، گؤرکملی عالیم، تورک فولکلورونون آمئریکادا تانیدیلماسی ایله باغلی چوخسایلی علمی ایشلرین مؤلیفی ایلهان باشگؤز 1984-جو ایلده گونئی آذربایجان آیدینلاریندان اولان علی اصغر مجتهدی‌نین "امثال و حکم در لهجه‌ی‌ محلی آذربایجان" ("آذربایجان یئرلی دیالئکتلرینده آتالار سؤزلری و حیکمتلر") کیتابینی "آذربایجان آتالار سؤزلری" ("Azerbaijanian proverbs") آدی ایله چاپ ائتدیریب. بو دیرلی اثرین رئداکتورو حسن جوادی و پروفئسسور ایلهان باشگؤز کیتابا اؤن سؤز یازیبلار.

      علی اصغر مجتهدی 1905-جی ایلده تبریزده وارلی ضیالی عاییله‌سینده دوغولوب. او، گنج یاشلاریندان آذربایجان ادبیاتینا، آیریجا اولاراق فولکلورونا بؤیوک ماراق گؤستریب، اونلاری اؤیره‌نیب، بیر سیرا فولکلور ماتئریالی توپلاییب. اونون توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری ایلک دفعه1955-جی ایلده تبریزده چاپ ائدیلیب. او، گونئی آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینی قاریش-قاریش گزیب، فولکلور ماتئریاللارینی توپلاییب و سیستئم‌لشدیریب. علی اصغر مجتهدی تورک، فارس، اینگیلیس، فرانسیز، عرب دیللرینی بیلدیگینه گؤره توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری‌نین بو دیللرده‌کی مومکون قارشیلیغینی دا وئریب.

اوزبیک مقال‌لری/ اؤزبک آتالار سؤزلری/ ضرب المثل‌های ازبکی

الف: احترام پدر و مادر                             

آتنگ باله‌سی بولمه ,آدم باله‌سی بول .

آتان بالاسی اولما، آدام بالاسی اول

 بچه پدرت نباش ,بچه آدم باش .

آتنگ قریسه قل آلمه,آنگ قریسه چوری

آتان قوجالسا قول آلما، آنان قاریسا قاراباش.

اگرپدرت پیر شد غلام نگیر ,اگر مادرت پیرشد کنیز.

آتنگ‌نی اولدیر‌گنگه هم یخشی‌لیک قیل .

آنانی اؤلدورنه بئله یاخشی‌لیق قیل.

حتی به قاتل پدرت هم نیکی کن.

آته‌لر سوزی عقل نینگ کوزی .

آتالار سؤزو، عاغیلین گؤزو.

سخن نیاکان اساس عقل است.

TİL HAQQINDA QIRIMTATAR ATALAR SÖZLERİ

دیل حاققیندا قیریم‌ تاتار آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Til – aqıl terazesidir

دیل- عاغیل تره‌زیسی‌دیر

***
 Tiliñnen diliñni bir tut

دیلین ایله اورگینی بیر توت

***
 Tilini unutqan – ilini unutır

دیلینی اونودان- ائلینی اونودار

***
 Tilge itibar – ilge itibar

دیله اعتبار- ائله اعتبار

***
 Tilniñ ucunda qılıçnın küçü

دیلین اوجوندا قیلینجین گوجو

***
 Til – yürekniñ anahtarı

دیل- اوره‌گین آچاری

***
 Til taş yarar, yanılsa  baş yarar

دیل داش یارار، یانیلسا باش یارار

***
 Til uzatılğan yerge el uzatılmaz

دیل اوزادیلان یئره ال اوزادیلماز

***
 Tilniñuzunı dellalğa kerek

دیلین اوزونو دللالیغا گره‌ک

***
 Til qılıçtan keskin

دیل قیلینجدان کسکین

***
 Tilniñ kemigi yoq

دیلین سوموگو یوخ

***
 Tilden hem bal tamar, hem – zeher

دیلدن هم بال دامار،هم زهر

***
 Tilden kelgen elden kelse, her kes padişa olur

دیلدن گلن الدن گلسه، هر کس پادشاه اولار

***
 Til ayaqsız, lakin uzaqqa alıp barır

دیل آیاقسیز، آنجاق اوزاغا گئده بیلر

***

Til bilgen yolda qalmaz

دیل بیلن یولدا قالماز

*

Qaynaq: qiriminsesi.com

تورکمن آتالارسؤزو (آتالار نقلی)

درله‌ییب کؤچورن: عباس ائلچین

Adam ýerde ýaşaýar, emma adamyň göwni asmanda perwaz urýar.

آدام یئرده یاشایار، آمّا  آدمین کؤنولو گؤیلرده اوچار

Adamy adam eden ylymdyr.

آدامی آدام ائدن بیلم‌دیر.

Adamyň akyllysy dil öwrener.

آدامین عاغیللیسی دیل اؤیره‌نر.

Adamyň borjy – bilmekdir.

آدامین بورجو بیلمکدیر.

Adamyň ilkinji Watany-da enedir.

آدامین ایکنجی وطنی ده آنادیر.

Aglasa enem aglar, galany ýalan aglar.

آغلاسا آنام آغلار، قالانی یالان آغلار.

Agyr zamananyň hem ýeňil günleri bolýandyr.

آغیر زامانانین هم یونگول گونلری اولار.

Akyl nämäni buýursa, dil şony diýer.

عاغیل نمنه‌نی بویورسا، دیل اونو دئیر.

Akyl uly güýçdür.

عاغیل بؤیوک/اولو گوجدور.

Akyl ýaşda bolmaz, başda bolar.

عاغیل یاشدا اولماز، باشدا اولار.

Alanyňda – bir eliň bilen al, bereniňde – iki eliň bilen ber.

آلاندا بیر الین ایله آل، وئرنده ایکی الین ایله وئر.

Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn.

کرکوک جیناس بایاتیلاری

  گؤزل آلما،  

  گؤزل گول، گؤزل آلما. 

  آلیرسان بیر اصیل آل 

  بد اصیل گؤزل آلما. 

  دولاندی گون، 

  دؤندو گون، دولاندی گون. 

  من سنه دالدالاندیم 

  سنه ده دولاندی گون.