آذربایجان ائتنوکولتورولوژی سیستئمینده خالق بایراملارینا دایر 

ایل‌آخیر چرشنبه - تورپاق چرشنبه‌سی 

قادین و عراق-تورکمان یاس عادتلری

 اولکر عادیل قیزی داداشووا

AMEA-‌نین فولکلور اینستیتوتونون دوکتورانتی

 کؤچورن: عباس ائلچین

    اینسانلارین درین کدری‌نین، سارسینتیسی‌نین ایفاده‌سیندن تؤره‌ین یاس مراسیملری‌نین کئچیریلمه‌سی بو گونوموزه قدر چاتمیش، دؤورونون اینانج تاثیرلریندن ده یان اؤتمه‌میش، موختلیف زامانلارا عایید اینانج یاناشماسی‌نین آخینیندان قایناقلاناراق موختلیف گؤرونوشلو حرکتلری اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر. شومئرلر، شامانلارا مخصوص ریتواللارا داها چوخ ایستینادلانان یاس مراسیملری ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا بعضی اینانجلاری ایسلامی دَیرلر آلتیندا قوروموش، حتّی ایسلامدا قبول ائدیلمه‌ین بیر چوخ گئدیشلر ( قیشقیراراق آغلاماق، آغیلار دئمک، قادینلاری شیون ائده‌رک ساچلارینی یولماق، صیفتلرینی جیرماق) (5 ) بو دینین علامتی اولاراق اینسانلار طرفیندن قبول اولونموشدور.

روحلارین یاشاماسینا، بو دونیا ایله علاقه ساخلاماسینا اینانان اینسانلار موختلیف آیینلر، سینامالار، یوزوملار حیاتا کئچیریرلر کی، بونلار دا داها چوخ قادین خاراکتئرلی اولور. "محض قادین-آنا‌نین، باجی-ننه‌‌نین سایه‌سینده اؤلو آخیرت دونیاسینا" اوُرواتلی گئدیر (آغی سؤیله‌مکله)، اؤلونون روحو احسان سوفره‌سیندن "اؤز پایینی" آلا بیلیر (جومعه آخشامی خؤرگین دوزونو تؤکرکن اؤلولرین آدینی چکمکله؛ واختلی-واختیندا یاد ائدیلیر (پالتارلاری‌نین، اشیالاری‌نین موعیّن زامان چرچیوه‌سینده قو­رونماسی ایله)؛ بیر سؤزله، مراسیمین بوتون "یازیلمامیش قانونلارینا تام جیدّی‌لیگی ایله رعایت اولونور". (1؛127)

قدیم شومئر منبعلرینی نظردن کئچیردیکده گؤرریک کی، قادینلار تانریلار اولموشلار. ( 6 ) بوندان قایناقلاناراق دئیه بیلریک کی، ایلک واختلار شامانلارین هامیسی‌نین قادینلاردان عیبارت اولماسینا سبب بودور. چونکی شامانلار عادی اینسانلار­دان داها چوخ اوستونلوکلره مالیک ایدیلر، اونلار اینسانلارین باجارا بیلمه‌دیکلرینی باجاریردیلار: روحلارلا علاقه یارادا بیلیر، روحلاری عایید اولدوقلاری یئره گؤندریر، حئیوانلاری باشا دوشور، گؤیله یئری سیاحت ائدیر و س.

شامان پالتارلاری‌نین قادین گئییمینه اوخشاماسی‌نین سببی ایلکین اولاراق شامانلارین قادینلاردان عیبارت اولماسیدیر؛ سونرالار اونلارا قوشولان کیشیلر گؤرونوش باخیمدان قادین شامانلارین بنزه‌یشینی تأمین ائتمیش اولورلار. ( 11؛ 61-62 )

سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن استرۇکتۇر بنزرلیگی: ریتۇال و ژانر علاقه‌لری کوْنتئکستینده

آغاوئردی خلیل 

کؤچورن: عباس ائلچین

خۆلاصه

مقاله‌ده اوْغۇز ائپوْسۇ سۇمئر ائپوْسۇ بیلقامیشلا مۆقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلیر. اوْغۇز و سۇمئر ائپوْسۇندا ریتۇال و ژانر علاقه‌لری تحلیل ائدیلیر. ائپوْسۇن تیپلوْژی تحلیلی ایله ریتۇال قایناقلاری‌نین استرۇکتۇر بنزرلیگی مۆعیّنلشدیریلیر.

آچار سؤزلر: اوْغۇز، سۇمئر، ائپوْس، بیلقامیش، دده قوْرقۇد، ریتۇال، ژانر.

زنجاندان توپلانمیش بایاتیلار
سعید ریضا بایات، 
آراشدیرماچی 

     آذربایجان فولکلورونون موهوم ترکیب حیصه‌سی اولان زنجان فولکلور موحیطینده 4 میصراعلی، 7 هئجالی شئعیر فورماسی «بایاتی» آدلاندیریلیر و بو موحیطده بایاتیلار چوخ گئنیش یاییلیب. مرحوم فولکلورشوناس مورسل حکیمووون فیکرینجه، فولکلورشوناسلیقدا «بایاتی» سؤزونون ائتیمولوگییاسی ایله باغلی موختلیف بیر-بیرینه ضید اولان فیکیرلر وار: یئر آدی، قبیله، آد-تیتولو، عربجه‌دن کئچمه سؤز — «بات» — کؤهنه؛ اینسان یاشاییشی‌‌‌نین طلباتینی اؤده‌ین ارزاقین کؤهنه‌لمیش، قالمیش، دورموش معناسینی ایفاده ائدن — «بایات» (قالمیش، کؤهنه‌لمیش دورموش خؤرک، سو)؛ آللاهین مین بیر آدیندان بیری — «بایات»؛ کؤرپه‌‌‌نین بوی آتماسی، اینکیشافی ایله علاقه دار سؤیله‌نن لایلا، اوخشاما، نوازیش — «بایات» .

میلّی شئعیر عنعنه‌سی

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین

آذربایجان شئعیری‌نین خالق پوئزییاسی ایله علاقه‌سی‌نین اؤز عنعنه‌سی و اینکیشاف خوصوصییتلری واردیر. پوئزییامیز بوتون اینکیشاف تاریخی عرضینده خالق بدیعی و پوئتیک تفکّورو ایله قیریلماز علاقه ده اولموشدور. ادبی دیلیمیزین موعیّن تاریخی عامیللر نتیجه‌سینده عرب و فارس دیللری‌نین تاثیرینه معروض قالدیغی دؤورلرده بئله کلاسیک پوئزییامیزین نسیمی، فوضولی، ختایی کیمی بؤیوک سیمالاری‌نین خالق شئعیری اوسلوب و پوئتیکاسینا یاخینلیغینی گؤرمک مومکوندور. 
اون سککیزینجی عصرده واقیف، ویدادی، اون دوققوزنجو عصرده قاسیم بَی ذاکیر خالق شئعیری پوئتیکاسینی کلاسیک شئعیره گتیرمکله بو عنعنه‌نی داوام ائتدیرمیشلر. اونلارین خالق پوئزییاسی فورماسیندا یازدیقلاری قوشما، گرایلی و بایاتیلار رئالیست شئعیر اوسلوبونون تشکّولونده اهمییّْتلی رول اوینامیشدیر. بؤیوک ساتیریک م.ع.صابیرین یارادیجیلیغیندا دا کلاسیک پوئزییا خالق شئعیری‌نین اوسلوبی عونصورلری عوضوی شکیلده بیرلشه‌رک تنقیدی رئالیست پوئزییانی یاراتدی و بو پوئزییا خالق حیاتی‌نین ان جانلی مسله‌لرینی ساده و ایناندیریجی شکیلده ایفاده ائتدی. 
گؤروندوگو کیمی، موعاصیر آذربایجان شئعیری‌نین فولکلورا، خالق شئعیرینه باغلیلیغی‌نین قییمتلی عنعنه‌لری واردیر. موعاصیر آذربایجان پوئزییاسی محض میلّی شئعیرین عنعنه‌لرینی دریندن منیمسه‌مکله، بو عنعنه‌لره یارادیجی، جسارتلی موناسیبت بسله‌مکله بوی آتیب مؤحکم پوئتیک عنعنه‌لر اوزرینده اینکیشاف ائتمگه باشلامیشدی. 

"دده قورقود"-لا معنوی باغلیلیقلار

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین

ادبییّاتین اینکیشاف قانونا اویغونلوقلاریندان بیری اونون فولکلورا، اؤز ایلکین منبعیینه داها فعّال شکیلده موراجیعتیدیر. فولکلور – خالقین بدیعی تفکّورونون محصولو اولان یارادیجیلیق نومونه‌لری ادبییّاتین درین، داخیلی قاتلارینا نوفوذ ائدیر، اثرلرین قورولوشونا و ایدئیا کونسئپسییاسینا طبیعی صورتده داخیل اولور. بئله بیر جهت چوخ سجییّه‌ویدیر کی، سون ایللرده ادبی تنقیدین دیقّت مرکزینده دایانان اثرلرین چوخونون ایدئیاسینا و پوئتیکاسینا فولکلورون قووّتلی تأثیرینی، فولکلور عونصورلری‌نین داخیل اولماسینی گؤروروک. 
ادبییّاتدا فولکلور تفکّورونه موراجیعت، البتّه، یئنی سجییّه دئییل. بو، ادبییّاتین خالق شیفاهی بدیعی سؤزو ایله اونون عنعنوی باغلیلیغی کیمی ایضاح اولونا بیلمز. بو باغلیلیق، بو تأثیر ادبییّاتین بؤیوک بشری وظیفه‌سیندن – اینسانا اؤز اینسانی بورجونو درک ائتدیرمک، ازلی بشری ثروتلری تصدیقله‌مک سعییندن ایره‌لی گلیر. 
آذربایجان ادبییّاتیندا، خوصوصیله پوئزییاسیندا "دده قورقود" ائپوسو ایله سسلَشن جهتلرین مئیدانا چیخماسینی دا بونونلا ایضاح ائتمک لازیم گلیر. 

فولکلور قایناقلاری

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین 

میلّی دوشونجه، میلّی کیملیک، میلّی تاریخی جوغرافییا، میلّی معنوی ثروت ادبییّاتین باشلانغیجی اولان فولکلوردادیر. فولکلور و اونون موتیولری یازیلی ادبییّاتا مؤوضو و فورما وئریر، ادبییّاتین میلّی خاراکتئرینی موعینلشدیریر. 
فولکلورون ادبی پروسئسه هانسی شکیلده تاثیر گؤسترمه‌سی و بو پوسئسین نئجه گئتمه‌سی‌نین اؤزو سون درجه ماراق دوغوران مسله‌دیر. مین ایللر بوندان اول یارانان آغیز ادبییّاتی اؤرنکلرینی عرصه‌یه گتیرن قایناقلار موعاصیر حیاتیمیزا، ایندیکی دوشونجه طرزیمیزه نئجه اویغونلاشیب یاشاییر؟ بو گونون نثری و پوئزییاسی شیفاهی سؤز خزینه‌میزدن نئجه بارینیب بهره‌له‌نیر؟ بوتون بونلار ادبی پروسئسده اؤز علمی و بدیعی دَیرینی ساخلایان واجیب پروسئسدیر. 
فولکلورون یاراندیغی قایناقلارین بدیعی اثره تاثیری گونشین تورپاغا تاثیرینه بنزه‌ر. گونش آلمایان تورپاقدا حرارت چاتیشماز. باشقا سؤزله، نووه‌سینه فولکلور روزیگاری اسمه‌ین اثر، تعبیر جایزجه، دیستیلله اولونموش سویا بنزه‌ر. بوتون تمیزلیگینه و صافلیغینا باخمایاراق بئله سویو ایچمک اولمور. 

تورکون حیکمت خزینه‌سی تورکون دوشونجه طرزیدیر

 بولودخان خلیلوو، 
فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

     سؤز اینسان قلبینه یول تاپیرسا، اوندا موقدس‌لَشیر، حیکمت خزینه‌سی کیمی اورکلری فتح ائدیر، دیری و جانلی اولور. هر زاما‌نین، دؤورون ان توتارلی سیلاحی رولونو اویناییر. بئله حیکمت خزینه‌سی سیراسیندا تورکون یازیلی آبیده‌لری موهوم رول اویناییر. همین یازیلی آبیده‌لر تورکون حیاتینی، معیشتینی، دونیاگؤروشونو، پسیخولوگییاسینی، دوشونجه طرزینی یاشاتماقلا یاناشی، یاراندیغی تاریخی دؤورون اؤزونه‌مخصوصلوقلارینی دا یاشادیر. تورکون بئله یازیلی آبیده‌لری سیراسیندا "اوغوزنامه"-لرین، "قوتادغو بیلیک"-ین، "دیوان لغات التورک" -ون و دیگرلری‌نین رولو بؤیوکدور. بو قبیلدن اولان کیتابلاردا سؤزلرین معنالاری چوخ مطلبلردن خبر وئریر. 
قئید اولونان یازیلی آبیده‌لر کونکرئت بیر تاریخی دؤوره عایید منبعلر اولسا دا، اصلینده بیر نئچه عصر اؤزوندن اوّلکی دوشونجه طرزینی ده عکس ائتدیریر. مثلا، "اوغوزنامه"‌نین اون آلتینجی عصرین سونوندا، یاخود اون یئددینجی عصرین اوّللرینده قلمه آلیندیغی گومان اولونسا دا، اصلینده بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین بؤیوک اکثریتی دوققوز-اون بیرینجی عصرلره عاییددیر. دئمه‌لی، بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین اونودولماماسی‌نین سببی اونونلا باغلیدیر کی، تورکون یاراتدیقلاری ائله تورکون اؤزونون ده حافیظه‌سینده، یادداشیندا، شوعوروندا همیشه یاشاییب و ایندی ده یاشاماقدادیر. 

سومئر متنلری‌نین آذربایجان و قوموق ادبیاتینداکی ایزلری

علی شامیل

AMEA فولکلور اینسیتوتونون علمی ایشچیسی

کؤچورن:عباس ائلچین

 اؤزت:

    19-جو یوزایل‌لیگه‌دک قایناقلاردا قوموق ادبیاتی ایصطیلاحینا راست گلینمیر. قافقازی ایشغال ائدن روسییا موستملکه‌چیلیگینی اوزون عؤمورلو ائتمک اوچون خالقلاری بؤلمک، بیر-بیریندن آییرماق اوچون دورلو تله‌لر قوردو. یوزایللر بویو یازیلی ادبیاتی بیر اولان تورکلرین هر بؤلگه‌سی، هر قؤومو اوچون دیل، ادبیات، تاریخ یاراتماغا باشلادی. 1883-جو ایلده سانکت-پئتئربورقدا محمد افندی عوثمانووون یایینلاتدیغی " Nokayski, kumukski reç " کیتابی قوموق لهجه‌سینده ایلک کیتاب ساییلسا دا، قوموقلاردان توپلانمیش "مینکوللنون ییری" شومئر داستانی "بیلکامیس"لا، "ائنلیگیم سئنلیگیم ائشکینی آچ!" ناغیلی شومئرلرین کئچی قورد (بعض ده شیر) موتیوی و آذربایجانداکی "شنگولوم، شونگولوم، منگولوم، آچ قاپینی من گلیم" اوشاق ناغیلینی، "بوز اوغلان" ناغیلی "کیتابی دده قورقود"داکی بامسی بئیرگی، "کور اوغلو" ناغیلی "کور اوغلو" داستا‌نینی خاطیرلادیر.

     آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش "ملیک محمد" ناغیلی‌نین، قوموق متنلری و شومئر گیل کیتابه‌لریندکی متنلرله اوخشارلیغی آیریجا بیر آراشدیرما مؤوضوسو اولا بیلر.

    بو جور اوخشارلیقلار فولکلوردا دئییل، یازیلی ادبیاتدا دا جوخدور.

 آچار کلمه‌لر: شومئر متنلری، قوموق و آذربایجان تورکلری‌نین ادبیاتلاری، مینکوللنون ییری، "بوز اوغلان" ناغیلی، عوموم‌تورک ادبیاتی.

Vatan haqida maqollar

وطن حقیده اوزبیک مقال‌لری

وطن حاققیندا اؤزبک آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Ayrilmagin elingdan, Quvvat ketar belingdan

اَیریلمه‌گین اېلینگدن، قوّت کېتر بېلینگدن

آیریلما ائلیندن، قووّت گئدر بئلیندن

***

Badqavm bo‘lsang bo‘l, Beqavm bo‘lma

بدقوم بۉلسنگ بۉل، بېقوم بۉلمه

بد‌قؤوم اولسان اول، بئ قؤوم اولما

***

Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan

بلیق سوو بیلن تیریک، آدم – اېل بیلن

بالیق سو ایله دیری، آدام ائل ایله

***

Begona tuproq – devona tuproq

بېگانه‌ توپراق – دېوانه‌ توپراق

بیگانه توپراق- دیوانه توپراق

ژBulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni

بلبل چمننی سېور، آدم – وطننی

بولبول چمنی سئور، آدام وطنی

***

Bulbulga bog’ yaxshi, Kaklikka tog’

بلبلگه باغ یخشی، ککلیککه تاغ

بولبوله باغ یاخشی، کهلیگه داغ

***

Twğan Jer, Otan Twralı

 Qazaq Maqaldar Men Mätelderi

ائل، یورد حاققیندا قازاق آتالار سؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Twğan jerge twıñ tik

دوغولدوغون یئره توغونو/بایراغینی تیک

***

Er elinde, Gül jerinde

ار/ایگید ائلینده، گول یئرینده

***

Kisi elinde sultan bolğanşa, Öz eliñde ultan bol

یاد ائلینده سولطان اولونجا، اؤز ائلینده اولتان (باشماق ایچینه قویولان کئچه) اول

***

Esiñ barda el tap

اوُسون/عاغیلین واردا ائلینی تاپ

***

At aynalıp qazığın tabar, Er aynalıp elin tabar

آت دؤنوب پایاسینی/قازیغینی تاپار، ار/ایگید دؤنوب ائلینی تاپار

***

Pelen jerde payda bar, Öz jeriñdey qayda bar

فیلان یئرده فایدا وار، اؤز یئرین کیمی هارادا وار؟

***

Twğan jerdey jer bolmas, Twğan eldey el bolmas

دوغولان یئر کیمی یئر اولماز، دوغولان ائل کیمی ائل اولماز

گونئی آذربایجان سوراقلاری آوروپادا

وفا ایبراهیمووا

فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو

     آمئریکا نین ایندیانا اونیوئرسیتئتی‌‌نین پروفئسسورو، گؤرکملی عالیم، تورک فولکلورونون آمئریکادا تانیدیلماسی ایله باغلی چوخسایلی علمی ایشلرین مؤلیفی ایلهان باشگؤز 1984-جو ایلده گونئی آذربایجان آیدینلاریندان اولان علی اصغر مجتهدی‌نین "امثال و حکم در لهجه‌ی‌ محلی آذربایجان" ("آذربایجان یئرلی دیالئکتلرینده آتالار سؤزلری و حیکمتلر") کیتابینی "آذربایجان آتالار سؤزلری" ("Azerbaijanian proverbs") آدی ایله چاپ ائتدیریب. بو دیرلی اثرین رئداکتورو حسن جوادی و پروفئسسور ایلهان باشگؤز کیتابا اؤن سؤز یازیبلار.

      علی اصغر مجتهدی 1905-جی ایلده تبریزده وارلی ضیالی عاییله‌سینده دوغولوب. او، گنج یاشلاریندان آذربایجان ادبیاتینا، آیریجا اولاراق فولکلورونا بؤیوک ماراق گؤستریب، اونلاری اؤیره‌نیب، بیر سیرا فولکلور ماتئریالی توپلاییب. اونون توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری ایلک دفعه1955-جی ایلده تبریزده چاپ ائدیلیب. او، گونئی آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینی قاریش-قاریش گزیب، فولکلور ماتئریاللارینی توپلاییب و سیستئم‌لشدیریب. علی اصغر مجتهدی تورک، فارس، اینگیلیس، فرانسیز، عرب دیللرینی بیلدیگینه گؤره توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری‌نین بو دیللرده‌کی مومکون قارشیلیغینی دا وئریب.