زنجاندان توپلانمیش بایاتیلار
سعید ریضا بایات، 
آراشدیرماچی 

     آذربایجان فولکلورونون موهوم ترکیب حیصه‌سی اولان زنجان فولکلور موحیطینده 4 میصراعلی، 7 هئجالی شئعیر فورماسی «بایاتی» آدلاندیریلیر و بو موحیطده بایاتیلار چوخ گئنیش یاییلیب. مرحوم فولکلورشوناس مورسل حکیمووون فیکرینجه، فولکلورشوناسلیقدا «بایاتی» سؤزونون ائتیمولوگییاسی ایله باغلی موختلیف بیر-بیرینه ضید اولان فیکیرلر وار: یئر آدی، قبیله، آد-تیتولو، عربجه‌دن کئچمه سؤز — «بات» — کؤهنه؛ اینسان یاشاییشی‌‌‌نین طلباتینی اؤده‌ین ارزاقین کؤهنه‌لمیش، قالمیش، دورموش معناسینی ایفاده ائدن — «بایات» (قالمیش، کؤهنه‌لمیش دورموش خؤرک، سو)؛ آللاهین مین بیر آدیندان بیری — «بایات»؛ کؤرپه‌‌‌نین بوی آتماسی، اینکیشافی ایله علاقه دار سؤیله‌نن لایلا، اوخشاما، نوازیش — «بایات» .
مولاحیظه‌لردن بیری‌‌‌نین طرفدارلاری «بایاتی» آدینی کؤهنه، اسکی معناسینی وئرن «بوْیات» سؤزو ایله علاقه لندیریرلر. لاکین بو فیکیر او قدر ده ایناندیریجی گؤرونمور. چونکی داها چوخ اینسان حیاتی‌‌‌نین مؤوجود وضعییتینی، یاشادیغی شراییطی و بونونلا باغلی اولان موختلیف حیسّ و هیجانلارینی عکس ائتدیرن بایاتیلاری «کؤهنه، واختی کئچمیش» معناسیندا ایضاح ائتمک دوزگون اولمازدی. بیزه ائله گلیر کی، بو سؤزلر آراسیندا یالنیز تصادوفی سس اویغونلوغو وار. دیگر بیر مولاحیظه‌یه اساسن «بایاتی» سؤزو توتئم آدیدیر. پروفئسور ع.دمیرچی‌زاده حساب ائدیر کی، کوْسمیک شوعور ستادییاسیندا اولان اینسان منسوب اولدوغو کوللئکتیوی، قبیله‌نی هم اؤزوندن، هم ده توتئمدن آییرا بیلمه‌ییب. بونا گؤره ده بو اینسان امک پروسئسی‌‌‌نین ده عئینی آدی داشییان هم کوللئکتیوی، هم ده توتئمی «بایاتی» چاغیریب. فولکلورشوناسلیقدا ان چوخ مودافیعه اولونان مولاحیظه بایاتی سؤزونون اوغوزلارین بویلاریندان بیری اولان «بایات» بویونون آدی ایله باغلی اولماسیدیر. ایلک دفعه س.مومتاز طرفیندن سؤیله‌نیلن بو فیکیر ا.عابید، ف.کؤرپولو، م.حکیموو طرفیندن ده مودافیعه اولونوب. س.مومتاز بو نتیجه‌یه گلیر کی، بایات اوغوز خا‌‌نین نوه‌سی، گون خا‌‌نین ایکینجی اوغلو ایمیش. عاغیللی، فراستلی اولدوغونا گؤره اونا «آدلی-سانلی، مشهور» آنلامینی داشییان «بایات» آدینی وئرمیشلر. مؤلیف بونا اساسن حساب ائدیر کی، بایات طایفاسی‌‌‌نین دا آدی ائله بورادان گؤتورولوب و «بایاتی» سؤزو ده بورادان مئیدانا گلیب. باخمایاراق کی، حتّی آوروپالی تورکولوقلار دا بو مولاحیظه‌یه طرفدار چیخیرلار، آنجاق بونا قارشی اولانلار دا وار. لاکین بیر مسله‌نی نظره آلماق لازیمدیر کی، دیلده بوتون پروسئسلر هئچ ده همیشه دیلین مئخانیکی قانونلارینا اویغون گئتمیر. بعضی ایستیثنالار مؤوجوددور و بو، طبیعیدیر. همچنین فولکلوروموزدا شئعیر فورماسی‌‌‌نین آدی‌‌‌نین اونو یارادان طایفا‌‌نین آدی ایله آدلاندیریلماسی عنعنه‌سی مؤوجوددور. 
«بایات» ائتنونیمی ایله باغلی توپونیملر خوصوصیله زنجان رئگیونوندا گئنیش یاییلیب. ایراندا توپونیملرله باغلی آراشدیرمالار آپارمیش و.ای.ساوینا‌‌نین وئردیگی معلوماتلاردان آیدین اولور کی، بو اراضیلرده بایات، بایاتلار (آذربایجان)، بایاتانسوخته، بایاتلی، قیزیل‌تپه‌بایات (زنجان)، بایاتان، کئشلَک‌بایات (زوُرئستان)، الی‌بایات (مرکزی ایران)، بایاتان (زوُرئستان) آدلاری یاییلیب. بایاتی آغیز ادبیاتی‌‌‌نین ان موختلیف اینفورماسییالاری اؤزونده کودلاشدیران بیر ژانری اولماقلا چئشیدلی مؤوضولاری — خالقین حیاتینی، معیشتینی، گونده‌لیک قایغیلارینی ایفاده ائدیر. بایاتی ژانری گئنیش مؤوضولاری احاطه ائدیر. بایاتی‌‌‌نین تفکّورده‌کی یئرینی بو جور موعیّنلشدیرمگی داها مقبول حساب ائدیریک: هوْلاواردا حئیوانلار، سایاچی سؤزلرده قویونلار، لایلالاردا اوشاقلار، آغیلاردا اؤلو، بایاتیلاردا ایسه جانلی، ساغ، گونده‌لیک معیشت پروبلئملریله قارشیلاشان، سئوگی ماجرالاری ایله یاشایان، موختلیف ایجتیماعی-سییاسی حادیثه‌لرده ایشتیراک ائدن اینسانلارین دویغو و دوشونجه‌لری پوئتیک سؤز واسیطه‌سیله ایفاده اولونور. 
بایاتی ژانری‌‌نین خوصوصییتلری ایله باغلی زنجان اراضیسیندن توپلادیغیمیز نومونه‌لره دیقّت ائدک: 

عزیزیم سودا یاندی، 
سئل گلدی سو دایاندی، 
عشق اودونا سو سپدیم، 
آلیشدی سو دا یاندی؛ 

عزیزیم داشا چالار، 
سو اؤزون داشا چالار، 
یئمه نامرد چؤرگین، 
قاییدار باشا چالار. 

زنجان بایاتیلاریندا سئوگی، عشق، اخلاقی-دیداکتیک فیکیرلر، وطنه محبت و س. ایفاده اولونور. سؤزوگئدن بایاتیلارین بؤیوک قیسمی بایاتیلار اوچون پوئتیک قلیبه چئوریلن «من آشیق»، «عزیزینم»، «ائلمی» سؤزلری ایله باشلاییر. بایاتیلاردا ایشله‌نن «من عاشیق»، «عزیزینم»، «ائلمی» کیمی سؤزلر آوُدیتوْرییایا تاثیر ائتمک، قارشیداکی‌‌‌نین دیقّتینی جلب ائتمک اوچون ایستیفاده اولونان بایاتی ژانری‌‌‌نین اؤزونه‌مخصوص پوئتیک سؤز قلیبی اولوب، موختلیف معنا چالارلارینی ایفاده ائدیر. دیقّت یئتیرسک، گؤره‌ریک کی، بو سؤز قلیبی‌‌نین هر بیری‌‌نین اؤزونه‌مخصوص معناسی وار کی، بونلار دا آوُدیتوْرییایا موراجیعتله دئییلیر. «من عاشیق» سؤزو ایسه حاقیندا دانیشیلان اوبیئکتین سؤیله‌یه‌نه یاخین، دوغما اولدوغونو بیلدیره‌رک دینله‌ییجی‌‌نین دیقّتینی جلب ائتمگه خیدمت ائدیر. بایاتی ژانری هم مضمون، هم ده فورما باخیمیندان ثابیت قورولوشا مالیک اولماقلا مضمون باخیمیندان چوخ زنگیندیر. بو معنادا بایاتیلارین مضمونو اونون قروپلاشدیریلماسیندا اساس گؤتورولمه‌لیدیر. لاکین گونئی آذربایجان اراضیسیندن توپلانمیش بایاتیلار دیوان ادبیاتی عنعنه‌سینه اویغون اولاراق بایاتیلارین ایلک میصراعلاری‌‌نین ایلک حرفینه اویغون اولاراق قروپلاشدیریلیب. 
زنجان بایاتیلارینی آشاغیداکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار: اخلاقی-دیداکتیک مضمونلو؛ وطن محبتیله باغلی؛ سئوگی، عشق ایله باغلی، ظولم و عدالتسیزلیکله باغلی. زنجان اراضیسیندن توپلانمیش بایاتیلارین حجمجه ان سانباللی نومونه‌لرینی اخلاقی-دیداکتیک مضمونلو بایاتیلار تشکیل ائدیر. بو مضمونلو بایاتیلاردا مین‌ایللیکلر بویو توپلانان حیاتی تجروبه‌لر، دفعه‌لرله سیناقلاردان چیخاریلمیش نتیجه‌لر پوئتیک شکیلده ایفاده اولونور. بو باخیمدان زنجان بایاتیلاری ایله زنجان آتالار سؤزلری‌‌نین بعضیلری‌‌نین سئمانتیک یوکو بیر-بیریلرینه برابردیر. لاکین فرق اوندادیر کی، بایاتیلاردا اخلاقی-دیداکتیک مضمون کونکرئت بیچیمده — 7 هئجالی، 4 میصراعلی شئعیر فورماسیندا تقدیم اولونور و بو دا نتیجه اعتیباریله مضمونا ائموسیوناللیق وئریر، تاثیر ایمکا‌‌نینی داها دا گوجلندیریر: 

عزیزیم قوزی قوربان، 
قوچ قوربان، قوزی قوربان. 
مردین بیرجه سؤزونه، 
نامردین یوزو قوربان. 

عومومیتله، هر بیر فولکلور نومونه‌سی‌‌نین یاراندیغی تاریخی شراییط وار. بونو ظولم و عدالتسیزلیکله باغلی بایاتیلارا دا عایید ائتمک اولار. زنجان بایاتیلاریندا ظولم و عدالتسیزلیگه کسکین تنقیدی یاناشمانی اوچ آسپئکتده آراشدیرماق مومکوندور: بیرینجیسی، عوموم‌تورک آسپئکتیدیر کی، بو، تورک خالقلاری‌‌نین زامان-زامان یاشادیغی بلالارین فولکلور ماتئریاللاریندا، او جومله‌دن بایاتیلاردا عکسیدیر. فولکلور ماتئریاللارینداکی بو مضمونو تورک خالقلاری‌‌نین دیففئرئنسییاسینا قدرکی دؤورلره عایید حادیثه‌لرین ایفاده‌سی حساب ائتمک اولار. ایکینجیسی، عومومی آذربایجان آسپئکتیدیر کی، بو مضمونلو بایاتیلار هم قوزئی، هم ده گونئی آذربایجاندا موشترک باش وئرن موختلیف ایجتیماعی-سییاسی پروسئسلرین دوغوردوغو ظولم، عدالتسیزلیگه قارشی موناسیبتین ایفاده‌سیدیر. اوچونجوسو، صیرف رئگیونال آسپئکتدیر کی، بو، کونکرئت اراضیده باش وئرن ایجتیماعی-سییاسی حادیثه‌لرله باغلی یارانیر. لاکین فولکلوردا کونکرئت تاریخی موعیّنلشدیرمک مومکون اولمادیغی اوچون بوگونکو فولکلور ماتئریاللاریندا، عئینی زاماندا بایاتیلاردا بو اوچ آسپئکتین وحدتینی، بیر-بیرینه تام قوووشماسینی گؤرمک مومکوندور. بوتون بو دئدیکلریمیزی زنجان فولکلور ماتئریاللارینا دا عایید ائتمک اولار. زنجان اراضیسیندن توپلادیغیمیز ظولم و عدالتسیزلیکله باغلی بایاتیلاردا اساسن ایکی موناسیبت اؤزونو گؤستریر: بیرینجیسی، ظولم و عدالتسیزلیک ائدنلره قارشی کسکین اعتیراضین ایفاده اولونماسی؛ ایکینجیسی ایسه ظولمون، عدالتسیزلیگین آغری و آجیلاری‌‌نین ائموسیونال ایفاده‌سی. ظولم و عدالتسیزلیکله باغلی بایاتیلاردا ظولمکارلارا، عدالتسیزلره قارشی کسکین اعتیراض گوجلودور. 
قایناق: BayMedia

کؤچورن: عباس ائلچین