" خسرو و شیرین "-ین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی گنجوی " سیرلر خزینه سی "-ندن بیر نئچه ایل سونرا " خسرو و شیرین " داستان-پوئماسینی تاماملاییب آتابیگ محمد جهان پهلوانا هدیه گؤندرمیشدی.

او حؤکمدارا کی، اثرین اوّلینده حاقیندا یازیردی: " دؤورون حاکیمی، اوُلو ملیک آتابیگ کی، دونیادان ظولمون ایزینی کسدی. ابوجعفر محمد کی، سخاوتی اوجوندان سولطان محمود کیمی خوراسانی توتاجاق " ( " خسرو و شیرین "-دن وئریلمیش بوتون نومونه‌لر پروفسور حمید محمدزاده‌نین فیلولوژی ترجومه سیندندیر). نظامی جاهان پهلوانین کیچیک قارداشی، " چیندن خراج رومدان جیزیه آلان " قیزیل آرسلانی دا تعریفله‌میشدی: " قاپیسینی دنیز کیمی هامی‌یا آچار، خزر یوخسولوندان روم وارلی‌سینادک هئچ کس فضیلت دریاسیندان الی‌بوش قاییتماز " . آتابیگلرین " قلم تورکلری " نه گؤستردیکلری قایغینی شاعیر-موتفکّیر اونلارین معنوی بؤیوکلوگونون گؤستریجیسی سایمیشدی.

گؤروندوگو کیمی، نظامی‌نین دوشونجه (و یارادیجیلیق) اوسلوبونون ان موهوم علامت‌لریندن بیری‌دیر کی، ائله اثری‌نین اوّلینده‌جه تورک حؤکمداری، تورکلرین تاثیری آلتیندا اولان جوغرافیا، ائلجه ده تورکون قلمی‌نین گوجو باره ده آیدین تصوّور یارادیر. و عئینی زاماندا، مؤوضونون ایلک دفعه بؤیوک فارس شاعیری فردوسی طرفیندن اله آلیندیغینی قئید ائدیب اونا اؤز احتیرامینی بیلدیرمکله یاناشی، گؤستریر کی، او، داستاندان " عشق احوالاتی " نی اونا گؤره چیخارماق مجبوریتینده قالمیشدیر کی، " یاش آلتمیشا چاتمیشدی... آلتمیشدا عشقدن، سئوگیدن. البتّه، سؤز دئمک اونا فایدا وئرمزدی " .

نظامی‌نین فردوسی‌یه اوستاد-شاگیرد موناسیبتی حودودوندان کنارا چیخمایان ظریف بیر یومورو دا وار: " او فارس‌دیللی قوجا سؤز اوستادی فارس شاهلاریندان بئله دانیشیر: خسرو او آزاد سرودن خبر توتماق اوچون ارمنه آدام گؤندرندن سونرا گئجه-گوندوز یارین اینتیظارینی چکیردی " . بو ایسه او دئمکدیر کی، هر حالدا خسروون سئوگی ایضطیراب‌لارینی اعتیراف ائدن " فارس‌دیللی قوجا " عشقدن، سئوگیدن " او قدر ده اوزاق دوشمه‌میش ایمیش، ساده‌جه، اونون قارشیسینا قویدوغو مقصد، یارادیجیلیق غایه‌سی شاهلاری باشقا بیر پریزمادان تصویر ائتمگه حسابلانمیشدی.

عئینی زاماندا، هر نه قدر " عشق داستانی " یازسا دا، نظامی بو عشقین جاذیبحثینده کی حیاتین ماهیتینه ده نوفوذ ائدیب سوسیال، معنوی، اخلاقی دَیرلری ترنّوم ائله‌مکدن کناردا قالمیر.

" خسرو و شیرین "-ین اوّلینده اولدوغو کیمی سونراکی پارچالاریندا دا تورک، خوصوصیله آذربایجان توپونیمینی آددیم-آددیم ایزلنمکله بوتؤولوکده اثرین جوغرافی (میلّی) قئیدیاتینی، تاماملامیش اولور؛ مثلا: گنجه ده اؤزونو دوستاق ائتمکدن قورتاردی... اورادان موغانا طرف یوللاندی، موغاندان دا خزرلره ساری کئچدی... برده مولکونه ایلتیفات گؤستریب بیر قیش اورادا کئف سوره‌سینیز... بولغارا گئتمیش بیر کاتیبدیر... اؤزونو آذربایجانا چاتدیردی، اورادان دا موغانا طرف منزیل سالدی... گاه دا کور چاییندا زنجیر آچدیلار، چوخلو بالیق، قوش اوولادیلار...

عومومیتله، " خسرو و شیرین " ده اثرین باش قهرمان‌لاری‌نین ان چوخ گئدیب-گلدیکلری ایکی مشهور مکان وار: خسروون وطنی مداین، شیرینین وطنی ارمن... تأسوف کی، بیر زامان‌لار ارمنده " هایاستان " معناسیندا " ارمنیستان " ای گؤرمک، بورادان ایره‌لی گله‌رک شیرینی " ارمنی قیزی " اولاراق تقدیم ائتمک کیمی گولونج (و جفنگ) ایدیعالار دا سسلنمیش، آنجاق تامامیله طبیعی ایدی کی، جیدی علمی چئوره‌لره آیاق آچا بیلمه‌میشدی.

" سیرلر خزینه سی "-نده اولدوغو کیمی، " خسرو و شیرین "-ده ده " تورک " سؤزونون ایدئیا-استِتیک هارمونی یارادان فونکسیوناللیغی اؤن پلاندادیر: بو تورک خاصیتلی چرخی-فلک ایکی گؤزونون قاراسینی غارت ائله‌دی... تورکلر کیمی تاخت-تاجینی غارت ائدیبدیر... تورکلرین او قووغاسیندا تورک نئیی‌نین سسیندن تورکلرین بوغازی توتولموشدو... ایسته‌ییردی شیرینه طرف آت چاپسین، تورکسایاغی تورکو غارت ائله‌سین... او نازنده تورک ائله باشینی دیک توتدو کی، اونون خسرو دئییل، کئیخسرو دا نازینی چکردی... من او قاراگؤزلو تورکم کی، بو دامدا آدیم سنین آغ کنیزین اولوبدور... من او تورک دئییلم کی، عربجه بیلمگیم، عیشوه -ناز ائتمگی ده باجارماییم... اگر گؤزوم تورکلوکدن دارالدیسا... تورکون یایی اوخدان اوزاق دوشدوکده... احسن او تورکه کی، یئددی طایفانین باشچیسی‌دیر...

" خسرو و شیرین "-ده " تورک "-له یاناشی، " تورکوستان "-دا اوبرازلاشیر: یئردن گؤیه، گونشدن آیا کیمی هامی اونون فضیلت تورکوستانی‌نین یول یولداشی‌دیر... بیر نازلا تورکوستانین باغرینی یارمیش...

نظامی‌نین " اتنیک حساسلیغی " یالنیز " تورکلر "-له محدودلاشماییب داها گئنیش اتنولوژی سپِکتری احاطه ائدیر: خیالیما من پرستیش‌لر ائتمیشم، بوندان باشقا، گوناهیم وارسا، جوهود اولوم... دونیادا مندن آشاغی بیر کورد یوخدور، هئچ کیمی منیم کیمی کیمسه‌سیز گؤرمزسن... کوردلر کیمی اورک وئرسن، دؤش آختارار؛ اگر ائوی اونا وئرسن، خزینه آختارار... آلچاقلیغی حددیندن کئچیرسن، جوهودلوق اولار، جوهودلوق ائتمک یاراماز... بو هیندو کی سنین پالتارینی سویوبدور... خیدمتینده تورکلر اولان جاهان حؤکمدارلاری‌نین دامیندا بیر هیندو کئشیک چکر... حبش قارالاری، چین تورکلری گئجه ایله آی کیمی یاناشی اوتورموشدولار... جاوانمرد هیندو کیمی عوذر ایستمگه گلمیشدیر... یا یونانلی افلاطون اول، یا دا او کورد...

" خسرو و شیرین " ده تورک تماتیکینی گوجلندیرن ان اساس عامیل، هئچ شوبهه‌سیز، ایدئیا-مضمونجا اولان خسرولا هم " ضیدیت " ده، هم ده " وحدت " ده اولان شیرین اوبرازی‌دیر. موعین معنادا حتّی دوشونمک اولار کی، فردوسی‌نین " شاهنامه " ده وئردیگی ایران-توران قارشیلاشدیرماسینی نظامی " خسرو و شیرین " ده اؤزونه‌مخصوص بیر شکیلده داوام ائتدیریر.

خسروون گنجلیک دوستو، رسّام شاپور اونا خبر وئریر کی، " داغلیغین او طرفینده بیر نئچه منزیل‌لیکده، دربند دنیزی‌نین لیمانی یئرلشن یئرده شاهلار نسلیندن بیر قادین حؤکمرانلیق ائدیر. اونون قوشونونون جنگی سسی ایصفاهانا چاتیر. بوتون اؤلکه ارراندان ارمنه دک او قادینین حؤکمونه تابعدیر... او حؤکمدارین آدی شمیرادیر، شمیرانین معناسی مهین بانودور... گول فصلینده یئری موغاندیر کی، آیاق باسدیغی یئرلر همیشه یاشیل‌لیق اولسون. یایدا ارمن داغلارینا چیخار... پاییز واختی آبخازا گلر... قیشدا برده‌یه مئیل گؤسترر، چونکی قیشدا برده‌نین هاواسی ایستی اولور " .

خسروون تأکیدی ایله شیرینی آختاریب تاپان شاپورون اونونلا گؤروشو بئله تصویر اولونور: " هیندو آختارماقداکی زیرکلیگینه گؤره بوتون تورکلر اونون نازی‌نین قولو اولموشدورلار. او زیرک هیندو شاپورون کؤنلونو چالمیشدی، بو دا تورک‌سایاغی هیندونون پالتارینی طلب ائدیردی... او گؤزل ناخیشین شیرین ادالاری نقّاشین الینی و دیلینی باغلامیشدی".

مهین بانو قارداشی قیزی‌نین خسروا عاشیق اولدوغونو بیلنده، ایران شاهزاده‌سینه نه قدر احتیرامی اولسا دا، شیرینه بئله بیر مصلحت وئریر: " سنی وفالی و ناموسلو گؤرسه، ائل قایداسی ایله گلیب سنی مندن ایستر. ناموسلو قیز کیمی دونیادا آدین چکیلر، دونیا شاهلیغی سنین اولار. او، آیدیرسا، بیز ده گونشیک. او، کئیخسرودورسا، بیز افراسیابیق".

نظامی تورک قیزی اولان شیرینین ناموسونو غریبه بیر قیسقانجلیق، تعصوب‌کش‌لیکله (و ایصرارلا!) قورویور. بونون هم اثرین ایدئیا-مضمونوندان، هم ده شاعیرین، چوخ گومان کی، تحت‌الشوعوروندان گلن بیر سیرا اساسلی سبب‌لری اولمامیش دئییل.

شیرینین اؤلومونو سون درجه‌ده بؤیوک یانغی، کدر، درین حیسیات‌لارلا تصویر ائدرکن نظامی‌نین اونو کئچمیش حیات یولداشی آفاقلا موقاییسه ائتمه‌سی یالنیز بؤیوک بیر ادبی صمیمیتین تظاهورو یوخ، هم ده اؤز قادین قهرمانی‌نین تورکلوگونه نؤوبتی ایشاره‌دیر: " بو داستانی اوخویوب گرک گؤز یاشی تؤکه‌سن، شیرین قبرینه آجی گولاب سپه‌سن، اونا گؤره کی، او آز عؤمورلو جاوان ایکن گول کیمی سولوب بادا گئتدی. منیم قیپچاق بوتوم کیمی یئریشی یونگول ایدی، سانکی ائله منیم آفاقیمین اؤزو ایدی. او، عاغیللی، کاماللی، گؤزل، خوشقدم بیر قیز ایدی. دربند حؤکمداری منه گؤندرمیشدی... یاد آدام‌لارین قولاغینی بوروب، منیمله بالیشا باش قویاراق همسر اولموشدو. تورکلر کیمی کؤچمگه مؤحتاج اولاندا ائوینی تورک کیمی تالان ائدردی. تورکوم چادیریمدان کؤچوب گئتدیسه، ایلاهی، تورک‌زاده‌نی سن اؤزون ساخلا!"

" خسرو و شیرین " تورک-موسلمان دونیاسیندا نظامی‌یه بؤیوک شؤهرت قازاندیردی. تورک شاعیرلریندن امیر خسرو دهلوی " خسرو و شیرین " ، عارف اردبیلی " فرهادنامه " پوئمالارینی نظامی کیمی فارسجا قلمه آلدیلار. اون دؤرد عصرین اورتالاریندا قیزیل اوردا شاعیری قطب " خسرو و شیرین "-ی تورکوستان تورکجه‌‌سینه چئویردی. داهی اؤزبک شاعیری علیشیر نوایی ایسه " فرهاد و شیرین "-ی محض تورکجه یازماقلا مؤوضونو تورک دونیاسی‌نین آنادیللی معنوی مولکیتینه چئویردی.

کؤچورن: عباس ائلچین