+0 بگندیم
اسماعیل بیگ قاسپرالینین "ترجومان"-ی: مودرنیزمین جارچیسی
ادوارد لاززِرینی
اسماعیل بیگ قاسپرالینین حیاتی، فعالیتی، یارادیجی‌لیغی دایم دیقت مرکزینده اولوب، آراشدیریلیب. بؤیوک فیکیر آدامی‌نین شخصیتینه اولان ماراق چوخدان سرحدلری آشیب. بو جهتدن آمریکانین ایندیانا بیلیم‌یوردونون پروفسورو ادوارد لازرینی‌نین قلمه آلدیغی مقاله دیقتی چکیر. مقاله‌نی ایختیصارلا اوخوجولاریمیزین دیقتینه چاتدیریریق.
بدنه جان وئرن روحدور
فریدریک شیلر
فیکیر و غایه یوخلوغو اینسانین جسارتینی قیریر، اونو اویوشدورور و ضعیفله‌دیر.
اسماعیل بیگ قاسپرالی
... اسماعیل بیگ قاسپرالینین ایستراتژی‌نین مرکزینده قزئت یاراتماق و اونو یاشاتماق قطعیتی دایانیردی. زامان-زامان قازان، تیفلیس، تاشکند و باکی‌دا بو یؤنده ائدیلمیش جهدلره باخمایاراق او، روسیه‌نین ان اوزون عؤمورلو تورک‌دیللی قزئتینه چئوریله‌جک مطبوع اورقانین نشری اوچون رسمی ایجازه آلانا، یعنی 1917-جی ایله‌دک موباریزه آپاردی. او، مطبوعاتی اؤزونون بؤیوک لاییحه‌سینی ان تاثیرلی فورمادا تبلیغ ائدن، ان گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه چاتدیران و مودرنیزمه موخالیف اولان‌لارین عؤهده‌‌سیندن گله بیلن واسیطه ساییردی. بو، عئینی زاماندا، جهالت و سهو معلوماتدان قایناقلاندیغینا ایناندیغی، روسلارلا موسلمان‌لاری بیر-بیرینه قارشی قیزیشدیران غرضلی احکامی آرادان قالدیرماق اوچون فؤوق‌العاده گوجه مالیک بیر واسیطه ایدی. اوسته‌لیک، قزئت، مودرنیزم طرفدارلاری‌نین پروقرامی اوچون فوروم تشکیل ائتمکله ائله ایندیدن اینکیشاف یولونا قدم قویموش، آما هله ضعیف، داغینیق اولان گوجلرین بیرلشدیریلمه‌سینه و شوبهه‌سیز، قارشیداکی چتین دؤور عرضینده اونلارین تشویقینه ده فایدا وئره بیلردی.
ایلک باش مقاله‌سینده یازدیغی کیمی: "(قزئت) موسلمان‌لارا مومکون اولان قدر (روس) مدنیت(ی) حاقیندا دوزگون و فایدالی معلومات وئرمگه، او بیری طرفدن ده روسلارا (موسلمان‌لارین) حیاتی، فیکیرلری و احتیاج‌لارینی چاتدیرماغا یاردیم گؤستره‌جک"-دی.
سونرالار قاسپرالی مقصدینی بئله ایضاح ائده‌جکدی: " چوخ اوزون مودت جهالت ایچینده قالمیش بؤیوک بیر خالقین یئنیدن دوغولماسی اوچون مطبوعات آچار رولونو اوینایاجاق".
قاسپرالینین حاقیندا دانیشدیغی، بوتون ایمکان‌لارینی و انرژی‌سینی صرف ائتدیگی قزئت بیر چوخ جهت‌لری ایله فرقله‌نیردی. قزئتین فرقلی خوصوصیت‌لریندن بیری ایکی دیللی اولماسی ایدی: روسجا متن و اونون تورک دیلینه (لیسانی-تورک) ترجومه‌سی یاناشی وئریلیردی. نشر یئری، تاریخی (و قیمتی) کیمی لازیملی معلومات‌لارلا یاناشی، قزئت روس‌دیللی اوخوجولار اوچون " Perevodçik/پِرِووْدچیک" ، تورک‌دیللی اوخوجولار اوچون ایسه "ترجومان" آدلاندیریلمیشدی.
هم باشلیق، هم ده فورما نشرین اصل مقصدینی اوزه چیخاریردی: ایسلام جمعیتی‌نین یئنیدن دوغولوشو، روسلارلا یاخینلاشمانین تشویقی، ایسلام و روس-غرب مدنیتینه خاص جهت‌لرین گئنیش کوتله اوچون آیدینلاشدیریلماسی.
بو، تک بیر آدام و یئنیجه نشره باشلامیش قزئت اوچون نهنگ ایش اولسا دا، سعی گؤستریلدیکجه و زامان کئچدیکجه "کیچیک شئیلرین بؤیویه‌جگی، چتینلیک‌لرین آسانلاشاجاغی، اوزاق مسافه‌لرین قیسالاجاغی"-نا دایر سارسیلماز اینامین حرکته گتیردیگی قاسپرالی و " پِرِووْدچیک " / " ترجومان " اوچون هئچ ده بئله دئییلدی.
***
روسیه‌نین هر گوشه‌سیندن موسلمان تاجیرلر نیژنی نوْوقوْروْد یارمارکاسینا گلیردیلر. من ده هر ایل [فیکیرلریمی] یایماق اوچون اورا گئدیردیم. آما رسمی شوبهه‌لری اوزریمه چکمه‌مک اوچون ده قزئتیمه آبونه توپلاییردیم.
اسماعیل بیگ قاسپرالی
…1883-جو ایله قدر تخمیناً دؤرد ایل عرضینده اسماعیل بیگ موختلیف آلترناتیولری سیناقدان کئچیردی. 1879-جو ایلده روسیه‌نین صلاحیت صاحیب‌لرینه قزئت یاراتماق اوچون ایجازه عریضه‌سی ایله موراجیعت ائتدی. بو، حسن بیگ ملکوف-زردابی‌نین روسیه‌ده ایلک تورک‌دیللی قزئت اولان "اکینچی"-سی‌نین باغلانماسیندان ایکی ایل سونرایا، عئینی زاماندا سعید و جلال اونسی‌زاده لرین تیفلیسده‌کی "ضیا" آدلی قزئت بوراخماق اوچون ایجازه آلمالاری ایله عئینی واختا دوشموشدو. قاسپرالینین طلبی‌نین ردّ ائدیلمه‌سی‌نین سببی، "ایکی جانیشینه و اوچ ناظیره" شخصن تقدیم ائتدیگی عریضه‌لری‌نین عاقیبتی معلوم دئییل…
قارشی‌سینداکی یول مووقّتی باغلاندیغیندان او، باشقا فورمالارا ال آتدی: 1881-جی ایلین مئی آییندان باشلاییب، سونراکی ایل ده داوام ائدیب، آرادا فاصیله‌لرله چیخان، هر سایی بیر-ایکی صحیفه لیک قزئت فورماسیندا اولان " مقاله لر توپلوسو" نشر ائتدی.قیریمدا عرب حوروفاتلی مطبعه تاپیلمادیغیندان همین مقاله‌لردن ایکیسی مووافیق شکیلده بئش یوز و مین نوسخه ایله تیفلیسده اونسی‌زاده قارداش‌لاری طرفیندن چاپ ائدیلدی. قاسپرالی 1881-جی ایلده مطبعه قورماغا ایجازه آلاندان سونرا ایسه بوتون مقاله‌لری باغچاسارایدا نشر ائتمگه (تیراژلاری معلوم دئییل) مووفق اولدو. آلدیغی ایجازه ایله سن پترزبورقا گئدیب نشر پلان‌لاری (قیمتی اوچ روبل، ایلده اللی نؤمره‌سی چاپ ائدیله‌جک قزئت) حاقیندا معلومات وئرن سیرکولیار دا چاپ ائتدیردی، سونرا بیر نئچه باشقا ویلایتی دولاشیب همین سیرکولیارلاری یایدی. 1881-جی ایلین آقوست آیی اولدوغوندان و نیژنی نوْوقوْروْددا یارمارکا داوام ائتدیگیندن ان آزی بیر نئچه موسلمان تاجیر همین اعلان‌لاری اورادان ماللاری ایله بیرگه "اوروپا و آسیا روسیه‌سینده‌کی بوتون واجیب یئرلره" آپاردی.
قاسپرالی وطنینه قاییداندان سونرا مطبعه‌نی قورماغا، مورتّیب‌لری حاضیرلاماغا و تخمیناً ایکی یوز اللی آبونه‌چی‌نین کؤمگی ایله عرصه‌یه گلن مقاله توپلولارینی چاپ ائتمگه باشلادی…
اسماعیل بیگ مقاله توپلوسو و کیتابچالارلا یاناشی، قزئت نشر ائتمک ایستراتژی‌سیندن دا ال چکمه‌دی. نهایت، 1882-جی ایلین آقوستوندا روسیه داخیلی ایشلر ناظیری کنیاز دمیتری تولستویا مکتوب یازیب شخصاً سن پترزبورقا آپاردیغی عریضه‌یه موثبت جاواب آلدی. اونا متنی هم روس، هم ده تورک دیلینده چاپ اولوناجاق، اوّلجه‌دن خوصوصی سانسور ایداره‌سینده یوخلانیلاجاق هفته‌لیک قزئتین نشرینه باشلاماسی اوچون ایجازه وئریلدی.
قزئتین ایلک نؤمره سی 1883-جو ایل آوریلین 10-دا چاپدان چیخدی. متن قیسماً ایستانبولدان گتیریلمیش عرب حوروفاتی ایله، ائله اورادان دعوت اولونموش مورتّیبین کؤمگی ایله مطبعه‌یه گؤندریلمیشدی.
"ترجومان"-ین ایلک بیر نئچه ایلی مالیّه جهتدن هئچ ده ثابیت کئچمه‌دی. 1881-جی ایلده عاییله حیاتی قوراندا حیات یولداشی زهره خانیمین گتیردیگی جهیزین و آناسیندان میراث قالمیش مولکون ساتیلماسی اسماعیل بیگین خئیلی کؤمگینه چاتدی، آما قزئتین اوزون مودت یاشاماسی‌نین آچاری ناشیرین آبونه‌چی جلب ائتمک قابیلیتینده ایدی. بو، چوخ چتین وظیفه ایدی. او، گئتدیگی هر یئرده عاغلاگلمز لاقئیدلیک، اینام‌سیزلیق و کینایه ایله قارشیلاشیردی. اسماعیل بیگ یازیردی: "...شهری (باکینی) قاریش-قاریش گزمیش، آز قالا زورلا بیر نئچه یوز نوسخه یایمیشدیق، آمّا آبونه اولماق ایسته‌ین بیر نفر ده تاپمامیشدیق. خالق کیمی تاجیرلر ده شوبهه‌سیز، بیزدن قورخماغا باشلامیشدی، بو دا سعی‌لریمیزه جیدی مانعه یاراتمیشدی. دیندارلار بیزی سویغونچو سایمیش، تصادوفاً راستلاشدیغیمیز ایکی-اوچ اینتللکتوال ایسه دلی حساب ائتمیشدی..."
نشره باشلایاندان 1905-جی ایلین سونونادک "پِرِووْدچیک" / "ترجومان" روسجا و تورکجه متنلری تخمیناً ایکی برابر حیصه‌یه آیریلمیش دؤرد صحیفه حجمینده چیخیردی. گومان کی، قاسپرالی اوّلجه روسجا یازیر، سونرا یازدیغینی تورک دیلینه چئویریردی. عبدالرشید ابراهیموف اسماعیل بیگین تورکجه بیرباشا یازا بیلمه‌دیگینه گؤره بئله اؤیرشدیگینی وورغولاییر. چوخ گومان کی، بونون گئرچک سببی، 1906-جی ایلده اؤزونون ده یازدیغی کیمی، تورکجه‌ده "ادبی اوسلوب اوستالیغی"-نا صاحیب اولماماسی ایدی. اونون آنا دیلینی نه درجه‌ده بیلیب-بیلمه‌مه‌سی باره‌ده گونوموزه دقیق معلومات چاتماسا دا، فاکت بودور کی، 1905-جی ایله‌دک یازی‌لارینی تورک دیلینه باشقالاری ترجومه ائدیب. 1905-جی ایلدن روسجا متنلر یاواش-یاواش لغو ائدیلدی و قزئتین آدی "ترجومان-ای احوال-ای زامان" اولدو.
باشلانغیجدا هفته‌لیک نشر اولونان "ترجومان" 1904-جو ایلدن هفته‌ده ایکی دفعه ، 1906-جی ایلدن هفته‌ده اوچ دفعه ، 1912-جی ایلدن 1918-جی ایله‌دک ایسه گونده‌لیک چاپ اولوندو. آبونه قیمتی اوّلجه دؤرد روبل اولدوغو حالدا 1907-جی ایلده اوچ روبلا دوشدو، گونده‌لیک چیخاندا ایسه بئش روبلا قالخدی.
قزئتین متنی قاسپرالینین قلمه آلدیغی باش مقاله و مقاله‌لردن، روسیه داخیلیندن و خاریجدن آلینمیش خبرلردن، آرابیر ادبی-دیداکتیک، آرابیر ده بیرباشا معاریفلندیریجی ماتریال‌لاردان، رسمی (اساساً موسلمان‌لارلا باغلی) معلومات‌لاردان، او دؤورده روسیه‌ده (داها سونرالار موسلمان اؤلکه‌لرینده) نشر اولونان مطبوعات اورقان‌لاریندان گؤتورولموش ایقتیباس‌لاردان، کیتاب‌لار باره ده قئید و اعلان‌لاردان عیبارت ایدی.
"ترجومان" اوّلجه مؤوضو جهتدن بسیط تاثیر باغیشلاییردی و یئنی اولان هر شئی کیمی آغیر یول کئچیردی. سونرالار اسماعیل بیگ قاسپرالی یازیردی: " اوچ ایل بئله کئچدی. دؤردونجو ایل قزئتین مؤوضو دایره‌سینی بیر آز گئنیشلندیردیم و ایچینه تنقیدی عونصورلر قاتدیم. یئنه ده بو ایشی گؤرمک اوچون، اساساً، آبونه‌چی‌لری منیم تنقیدلریمی لاغلا و دئدی-قودولارلا قارشیلامامالاری باره ده دیله توتمالی ایدیم..."
دیگر طرفدن او، روسیه‌نین گوجونه و قودرتینه قارشی چیخمیر، سانسورون زوپاسیندان یایینیر، 1905-جی ایلده ایمپیراتورلوقدا وضعیت دَییشنه قدر سیاسته قاریشمیردی. یئنی‌لیک هاواسی باشلایاندا "ترجومان" یاواش-یاواش رمزی، حتّی ایکی‌معنالی یازی‌لار چاپ ائتمگه باشلادی. قاسپرالی آرتیق داها گئنیش و خئییرخواه بیر فیکیر آخینی‌نین (عنعنه‌وی دوشونجه سیستمینده ایصلاحات آپاریلماسی، عرب الیفباسی‌نین ساده‌لشدیریلمه‌سی و تورک دیللری آراسیندا فرقلرین آزالدیلماسی، باشقا مدنیت‌لرله کؤرپو قورولماسی‌نین بیر واسیطه‌سی کیمی خاریجی دیل تعلیمی‌نین واجیبلیگی، قابیلیت و باجاریقلی کسلره (خوصوصیله قادین‌لارا) یاردیم گؤستریلمه‌سی، موسلمان دینی ایداره‌چی‌لیگی‌نین یئنیدن تشکیلی) یولونو آچمیشدی.
"ترجومان" زامانلا اؤلکه‌ده مودرنیزمین سمبولونا چئوریلدی. اودور کی، آدی تاریخه ابدی حک اولوندو.
ترجومه ائدن: ن.عبدالرحمانلی
کؤچورن: عباس ائلچین
