" لئیلی و مجنون "ون تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

" سیرلر خزینه‌سی "‌ندن، " خسرو و شیرین "دن فرقلی اولاراق " لئیلی و مجنون " مؤوضوسو اعتیباریله ایمکان وئرمه ییب کی، نظامی اؤزونون تورکچولوک تعصوبکش‌لیگینی بو و یا دیگر درجه ده گئنیش عکس ائتدیرسین. لاکین محض همین اثرده ایکی ائله موهوم مسله‌یه توخونموشدور کی، داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک منسوبیتی باره ده کیفایت قدر آیدین تصوور یارانیر.

بیرینجیسی اودور کی، شیروانشاه شاعیره مکتوبوندا " لئیلی و مجنون " مؤوضوسونو قلمه آلماغی سیفاریش وئررکن اونو دا مصلحت گؤرور کی، " فارس و عرب دیلی بزه‌گی ایله بو تزه گلینی بزه‌یه‌سن! بیلیرسن کی، من سؤز صرافی‌یام، تزه بئیتلری کؤهنه‌سیندن آییرا بیلیرم... بیر باخ گؤر کی، تفکّور موجروسوندن کیمین حماییلینه اینجی دوزورسن! تورکچولوک بیزه وفالی اولماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تورکوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل. او آدام کی یوکسک نسبدن دوغولموشدور، اونا یوکسک سؤز لازیمدیر " .

محمد مبارزعلی‌زاده " نظامی‌شوناسلیق اوچون بؤیوک اهمیت "-ی اولدوغونو سؤیله‌دیگی بو مولاحیظه‌لری بئله شرح ائدیر:

" بوتون اثرلرین شاهی " آدلاندیردیغی " لئیلی و مجنون " داستانینی تورکجه دئییل، فارس و عرب زیینتی ایله بزه‌مگی شاعیردن طلب ائدن شیروان شاهی آخسیتانین مکتوبوندان نظمه چکیلن سؤزلر هئچ بیر شوبهه‌یه یئر قویمور کی، نظامی اؤز آنا دیلینده ده اثرلر یازیرمیش. بئله اولماسایدی، شاه سیفاریش وئردیگی اثرین دیلی باره ده خوصوصی تاپشیریق وئرمزدی "‌.

گؤرکملی نظام‌یشوناس اونو دا علاوه ائدیر کی، " بورادان آیدین اولور کی، " یئددی گؤزل " ده " بو حبشده منیم تورکجه‌می آلمیرلار، موطلق یاخشی (دادلی) دووغا یئمیرلر " ، - دئیه شاعیر کیملری نظرده توتوردو " .

آنجاق ماراقلی‌دیر کی، نظامی شاهین تورکلوگه (و تورکجه‌یه) قارشی آشاغیلاییجی موناسیبتینی اونون اؤز دیلی ایله نئجه وارسا، او جور دئییر، آنجاق غئیری-عادی بیر آغایانالیقلا صؤحبتی آیری ایستیقامته یؤنلدیر: " ائله کی شاهین حالقاسی قولاغیما کئچیریلدی (شاهین منی اؤز قولو سایدیغینی بیلدیم)، هوشوم اورکدن بئینیمه ووردو. نه حددیم وار ایدی کی، امردن بویون قاچیرام؛ نه گؤزوم گؤروردو کی، خزینه یه یول تاپام؟ عؤمرومون سوستلوگو، حالیمین ضعیفلیگیندن باشیمی ایتیریب نه ائده‌جگیمی بیلمه‌دیم. محرم بیر آدام یوخ ایدی کی، سیرریمی دئییم... " و شاعیرین اوغلو محمدین موداخیله‌سیله صؤحبت او یئره گلیب چاتیر کی، مؤوضو هر نه قدر " سئوینج و نازدان (شوخلوقدان) " اوزاق، " دهلیزی تنگ (داریسقال) " اولسا دا، " بو دؤرد مین بئیت، بیر آز دا چوخ " نظامی قلمی ایله " دؤرد آیدان دا آز مودتده " عرصه‌یه گلیر. یعنی نظامی تورکجه یازماغین موعین اهمیت کسب ائتدیگینی آخسیتانین اونون ‌نینکی گؤزونه سوخور، عکسینه، اونا دئییر کی، " دوشمن فراسیاب (افراسییاب، یعنی یاغیش کؤپویو) اولسا بئله، تکجه سنین ضربه‌ن گونش کیمی‌دیر ". تورکلرین خطرینه ده‌یه بیله‌جک موبالیغه‌نی نظامی کیمی داهی موتفکّیر هئچ زامان بوش- بوشونا ایشله ده بیلمزدی...

ایکینجی موهوم مسله نظامی‌نین اؤز آتا-آناسی باره ده وئردیگی معلومات‌لاردیر کی، اونلارین ایچریسینده آشاغیداکی سؤزلر موعین موباحیثه‌یه سبب اولموشدور: " اگر منیم کورد رئیسه‌سی آنام آنا کیمی قارشیمدا اؤلدوسه، یالواراراق کیمی ایمدادا چاغیریم کی، اونو (انامی) فریادلا منیم یانیما گتیرسین؟! "

محمد امین رسول‌زاده یازیر:

" شاعیرین اصل آدی ایلیاس‌دیر. آتاسی مؤیَّد اوغلو یوسف‌دیر. آناسی، اؤزونون ده " ررئیسه-کورد " دئیه قئید ائتدیگی کیمی، آذربایجان کوردلریندندیر. گنجه ده یاشامیش بولونان بیر عاییله‌نین قیزی‌دیر. آدی معلوم دئییلدیر " .

" آذربایجان شاعیری نظامی " ‌نین مؤلیفی بونونلا کیفایتلنمه‌ییب علاوه اولاراق قئید ائدیر کی، بورادا "رئیسه" نظامی‌نین آناسی‌نین آدی دئییل، " رئیسه-کورد "-ون " کورد اشرفیندن " معناسینا آلینماسی داها منطیقلی اولاجاقدیر. کورد رئیسه و یا رئیسهسی اولماق عئینی زاماندا، تاریخده میثال‌لاری اولدوغو کیمی، بحث ائدیلن آدامین موطلق کورد اولدوغونو دا ایثبات ائتمز، چونکی کورد عشیرت‌لرینه رئیسلیک ائتمیش بولونان تورکلرین وارلیغی بیلگینلره معلومدور".

علیار صفرلی‌نین فیکرینجه ایسه، " نظامی اونون کورد اولدوغونو یوخ، ایگید اولدوغونو یازمیشدیر:

گر مادرِ من رئیسە کُرد/ مادر صفتانە پیشِ من مُرد

(منیم آنام ایگید ریسه آنا صیفتینده قارشیمدا اؤلدو).

...نظامی آناسی‌نین ایگیدلیگی ایله آناسایاغی اؤلمه‌سینی قارشیلاشدیراراق تضاد یاراتمیشدیر" .

البتّه، مجنونا تورک دئمک، اونون هر هانسی حرکتینی تورکلوکله موقاییسه ائتمک اولمازدی. نظامی حتّی " فارس اوغلو فصاحتلی (شیریندیل) دهقان "-ین " عربین احوالی " -نی شرح ائتمگه گیریشمه‌سینه ده یومورلا یاناشیر: " اوغلونو بادا وئرمیش او قوجا - یوسفیندن آیری دوشموش یعقوب ائله کی مجنونو قلبی اورکموش (دیوانه) گؤردو، اونون رام اولاجاغیندان اومیدینی اوزدو. ایشگنجه ایله آهلار چکیر، عؤمرونو یئنه اومیدله کئچیریردی".

لاکین هر احتیمالا قارشی، تورک‌سایاغی بیر شرح وئرمکدن ده چکینمیر: " مجنون کی قوهوم‌لاری‌نین نصیحتینی دینله‌دی، اؤیودون آجیلیغیندان پریشان اولدو. ال آتیب کؤینگینی پارچالادی (دئدی کی) بو اؤلو کفنی نئیله‌ییر؟.. تورک کیمی ائوی ترک ائتدی، کؤچ دوشرگه‌سینده اوتوردو... دیوانه کیمی هر محلّه‌یه باش وورور، هر طرفه (اوز توتوب) "لئیلی، لئیلی!‌" دئییردی" .

مجنونون بو جور " تورکلشدیریلمه‌سی " ایله باغلی م. علی‌زاده‌نین ماراقلی بیر قئیدی وار: " تورک‌دیللی قبیله‌لرین اکثریتی حئیواندارلیقلا مشغول اولوب کؤچری حیات کئچیریردیلر. نظامی اؤز قهرمانینی صحرانیشین اولدوغو اوچون تورکه اوخشاتمیشدی‌"‌.

عرب مجنونو صحرایا دوشور، تورک مجنون‌لاری چؤللره... نه فرقی وارمیش کی؟..

آنجاق داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک زمینده داها بیر تاثیرلی متافورو وار: نوفلین تضییقی ایله قیزینی مجنونا وئرمک مجبوریتی آلتیندا قالان قیز آتاسی - لئیلی‌نین آتاسی اونون " قیزی گرک تئز گتیره‌سینیز کی، بو قبیله‌دن راضی قالیم " تکلیفی‌نین جاوابیندا دئییر: " ائی عرب‌لر (ایچینده) عالیجنابلیقدا باشچیلیغا و تاجیدارلیغا لاییق اولان! یارالی‌یام، قوجایام، کؤنلوم قیریقدیر. سندن ایراق، پیس گونه قالمیشام. عرب‌لرین ایستهزاسینا معروض قالیب اؤزومه عجمی لقب قویموشام".

عربلیگینی دانیب عجمی آدی گؤتورمک باشینا کول اله‌مک کیمی بیر شئیدیر...

نظامی اوّلکی اثرلرینده اولدوغو کیمی، " لئیلی و مجنون " دا دا اتنونیم‌لرین ایدئیا-استِتیک انرژیسینی قارشیسی‌آلینماز بیر ماراقلا آشکارلاییر: اوزونو گؤسترمکده عرب آیی ایدی، کؤنول اوولاماقدا عجم تورکو ایدی... او تورک (گؤزل) کی، اونون لنگ شیکاری‌یام... او (زولفون) هیندو (اوغرو) دئییل، روزگار کوردور... هیندو (هیندلی) اونا گؤره فیلین بئینینی دؤیجله‌ییر کی، او، بیر ده هیندیستانی یادا سالماسین... ناز-غمزه ائتدیگی زامان عربه ده، تورکه ده هوجوم ائدیردی... زنجی یوماقلا خوتنلی اولمادی...

ایستر " سیرلر خزینه سی "-نده، ایستر " خسرو و شیرین "-ده، ایسترسه ده " لئیلی و مجنون "-دا اؤزونو گؤسترن بو جور اتنولوژی حساسلیق چوخ درینلیک‌لره گئدیر:

" لئیلی منزیلیندن کنارا چیخدی. زولفونون اوجلارینی هؤرموش، قیزیل‌گوله (اوزون) بنؤوشه‌دن بزه‌ک وورموشدو. او قبیله‌نین بال دوداقلی‌لاریندان (قیزلاریندان) گؤوهر کیمی اطرافینا بیر دسته دوزولموشدو. آدلاری عربیستاندا یاشایان تورکلر ایدی. عرب انداملی تورک گؤزل اولار‌"‌.

و سون اولاراق دئیک کی، " لئیلی و مجنون "-دا نظامی باشقا بیر گؤز‌لی - زئیدین عاشیق اولدوغو زئینبی تعریف ائدرکن گؤزله‌نیلمز بیر بنزتمه ایشله دیر: شکی آلماسی کیمی ساده (هامار) چنه‌سی (واردی)... بورادا صؤحبت هانسی شکیدن گئدیر؟ دوغرودانمی بیزیم شکی‌دیر؟..

کؤچورن: عباس ائلچین