+0 بگندیم
ضیا گؤک‌آلپ و دوشونجه دونیاسی
سیف‌الدین آلتایلی
عثمانلی دؤولتینده فاتح سلطان محمددن سونرا علمی آنلامدا باشلایان یاواشلاما و دؤولت ایداره‌سینده یولوخان روشوت، سویغون، یئرلی‌بازلیق، قوهوم‌بازلیق کیمی منفی وضعیتدن آسیلی اولاراق، یارانان دورغونلوق قانونی سلطان سلیمان دؤورونده سونونجو مرحله‌سینه گلمیش و بو دؤنمده خالق ایله دؤولت بیر-بیریندن تامامیله آرالانمیشدیر، آنجاق باخمایاراق کی، بو دؤنم عثمانلی‌نین ان قودرتلی چاغی‌دیر. دئمه‌لی، ایقتیصادی و حربی یؤندن گوجلو اولماق بیر دؤولتین طالعیینی موعین‌لشدیره‌جک اساس گؤستریجی‌لر اولمور.
۱۳. یوز ایلده اوروپادا اورتا عصرین قارانلیق دؤورو یاواش-یاواش گئریده قالماغا و آیدینلانما آددیم‌لاری آتیلماغا باشلامیشدیر. بیر یاندان کیلیسالار و صومعه‌لر تیکیلرکن دیگر طرفدن ده اونیورسیتی‌لر یارادیلماغا باشلانمیشدیر. مسیحی اوروپاسیندا او دؤنم‌لرده فرانسیسکن طریقتینی ۱۲۰۹-جو ایلده آسیزی فرانچسکو، دومینیکن طریقتینی ایسه ۱۲۱۵-جی ایلده دومینیک یاراتمیشدیر. هر ایکی طریقت ده دیلچی‌لیک، منطیق، بلاغت، موسیقی، ریاضیات، هندسه و نوجومدان درس کئچه‌رک اونیورسیتی‌لرده کورسولر ایشغال ائتمیشدیر. رونسانسدان اؤنجه اوروپادا علمین یارانماسی و اینکیشافی اوچون طلب اولونان موحیطی بو ایکی طریقت یاراتمیشدیر. روبرت قروستست 13-جو یوزایلده فیزیک ساحه‌سینده سیناق‌لار آپارمیش، طلبه‌سی راجر بیکن ایسه آکسفورد و پاریسده درسلر کئچه‌رک سیناق‌سیز و ریاضیات‌سیز دقیق علملره مالیک اولماغین غئیری-مومکون اولدوغونو آشیلایاراق علمین دینه هر هانسی زیانی اولمایاجاغینی بیلدیرمیشدیر. اصلا یهودی اولان و فرانسه‌ده دونیایا گلن لئوی بن برسون دونیانین کایناتین مرکزی اولا بیلمه‌یه‌جگینی ایره‌لی سوره‌رک کوپرنیکه ایز آچمیشدیر. اونلارین داوامچیسی اولان جین قوتنبرق‌ین ۱۴۵۰-جی ایلده ایختیراع ائتدیگی مطبعه اوروپادا علمین سورعتله ایره‌لی‌له‌مه‌سینه سبب اولموشدور. عثمانلی‌دا ایسه خارزمی، ال بیرونی، ابن سینا کیمی تورک عالیم‌لری‌نین اثرلرینی اوخویوب آچدیقلاری یولو داها دا ایره‌لی آپاراجاقلارینا یالنیزجا اثرلری‌نین خولاصه‌سینه شرحلر، حاشیه‌لر یازمیشدیر. عثمانلی‌یا مطبعه ایسه آنجاق ۱۷۲۷-جی ایلده داخیل اولموشدور.
فرانسیسکن و دومینیکن طریقت‌لری آیدینلانما چاغینی باشلاداراق کیلیسا‌نین کانونیک حؤکمرانلیغینی داغیدیب تاریخه اؤز مؤهورونو باسمیشدیر. دؤرد عصر بویونجا علمی اؤزونه رهبر گؤتورن غرب دونیاسی یئنی تکنولوژی‌لر ایختیراع ائتمیش، بونون یاردیمی ایله چاغداش واسیطه‌لر و سیلاح‌لار بوراخاراق، دونیادا موستملکه ایمپیراتورلوق‌لار قورماق یاریشینا گیریشمیشدیر.
اوروپادا بونلار یاشانارکن، عثمانلی دؤولتینده ایسلام عالیم‌لری "خیزیر پئیغمبر ساغدیر یا اؤلو، سیقارت چکمک کوفردور، یئمگی قاشیقلا یئمک ایسلام دینینه گؤره جایزدیرمی، هر هانسی بیر صنعتله مشغول اولماق حارامدیرمی؟ " کیمی مؤوضولاری موباحیثه ائتمیش، مدرسه تعلیمی کئچمه‌ین بیر چوخ شخصه علمی روتبه وئریلمیش، "بئشیک عولماسی" آدلی قوروم یارادیلمیش، عالیم‌لرین یئنی دونیایا گلن اوشاق‌لارینا علمی روتبه وئریله‌رک ماعاش باغلانمیش، جاهیل‌لر ییغناغیندان عیبارت اولان عالیم‌لر صینفی تؤره‌میش و بو صینفین منسوب‌لاری جیبلرینی دولدورماق حسابینا بعضاً یئنی‌چئری عسگرلریله ال‌بیر اولوب سارایا هوجوم چکیب سولطانی و یا صدراعظمی آشاغی سالمیش، حتّی اونلارا اؤلوم حؤکمو وئرمیش، بعضاً ده سارایین طرفینی توتوب عسگرلرله ووروشموشدور.
تورک تاریخی‌نین عیبرت‌آمیز وثیقه‌لریندن بیری ایسه ۱۸. یوزایلده هزارفنّ احمد چلبی‌نین باشینا گلن‌لردیر. هزارفنّ احمد چلبی آری پتگی‌نین شامیندان دوزلتدیگی قانادلا قالاتا قولّه‌‌سیندن توللاناراق قارشی ساحیلده کی اوسکودار سمتینه کیمی اوچموشدور. پادشاه 4. مراد، بو یولدا وئردیگی امک‌لرینه گؤره، اونا بیر کیسه قیزیل وئرمیش، سونرا دا "سن باشیمیزا بلا آچاجاق بیرینه اوخشاییرسان" دئیه‌رک بو حادیثه‌دن هئچ ده ممنون اولمادیغینی بیلدیرمیش و شیخ الاسلام دا " آللاه ایسته‌سیدی اینسان‌لارا دا قاناد وئرردی، سن آللاهین حؤکمونه قارشی گلیرسن و فیتنه تؤره‌دیرسن" دئیه فیتوا وئره‌رک اونو سورگونه یوللامیشدیر.
دقیق علملره اؤنم وئرمه‌ین و یؤنونو تئوکراسی‌یا چئویره‌رک یالنیزجا فیقه، کلام و تفسیرله مشغول اولان عثمانلی دؤولتی 17.یوزایلده کارلوفچا سازیشی ایله تورپاق ایتیردیگینده شوک وضعیتینه دوشموش، ضیالی‌لارلا دؤولت خادیم‌لری اوروپا و روس اوردولاری قارشی‌سیندا اوزلشیلن مغلوبیت‌لرین سبب‌لرینی آختاراراق یوزایللر بویو آدام یئرینه قویمادیغی اوروپانین گونو-گوندن علمده، تکنولوژی‌ده دیولشدیگینی گؤره‌رک، اوزونو غربه ساری چئویرمیشدیر. آنجاق اوروپانین علم و تکنولوژی‌سینی آلاجاغینا یالنیزجا یاشام طرزینی، داورانیش‌لارینی، مدنیتینی تقلیده باشلامیش، بئله‌لیکله، نه اؤزو اولموش نه ده تام آنلامی ایله غربلی اولا بیلمیشدیر.
بس ایندی نه حالداییق؟!
۱۹. یوزایله گلدیکده، فرانسه اینقیلابی ایله گمی آزی دیشینه سالان غربلی دؤولت‌لر یوزایللر بویو اصلا مغلوب ائده بیلمه‌یه‌جکلرینه ایناندیقلاری عثمانلی‌نین اوزلشدیگی یازیق حالینی گؤردوکده ایشتاهالاری قابارمیش، عثمانلی حاکیمیتی آلتینداکی غئیری تورک خالق‌لاری عوصیانا تشویق ائده‌رک دستکله‌میش، شیمالی آفریقا، بالکان‌لار، قیریم، عرب یاریم‌آداسی و دیگر یئرلرده کی حاکیمیتینی آخیرا چاتدیرمیشدیر.
بئله بیر دؤنمده عثمانلی دؤولتی ایچینده عثمانلی‌چی‌لیق، ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و باشقا فیکیر جریان‌لاری یارانمیشدیر. اؤنجه‌لری ایسلامچی‌لیق دوشونجه‌سینی منیمسه‌ین ضیا گؤک‌آلپ داها سونرا بو دوشونجه‌نین حیاتا کئچمه‌سی‌نین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک، تورکچولوگه یؤنلمیشدیر. ایتیحاد و ترقی پارتی‌سی‌نین قوروجولاری آراسیندا یئر توتان گؤک‌آلپ سیاسی ساحه‌ده اولدوغو کیمی، سوسیولوژی و ادبی ساحه‌ده ده آدینا لاییق بیر یئر توتموشدور. تورک یازیچی و شاعیرلری‌نین اثر یارادارکن اونلارین اؤزولونو تورکون میفیک چاغلاردان اعتیباراً یاراتدیغی اثرلره سؤیکمه‌لری‌نین واجیب بیر مسله اولدوغونا ایشارت ائتمیشدیر. او، آلا گئییک، آلتین ایشیق، قیزیل آلما و دیگر اثرلرینی بو دوشونجه‌دن حرکتله یازمیشدیر.
گنج قلم‌لر درگیسی ایله باشلایان میلّی‌لشمه جریانی تورک یوردو، میلّی تتبع‌لار، یئنی مجموع موحیطینده یارانیب اینکیشاف ائدن و تورکلوگو آنجاق تورکچولوک اولکوسونون قورتارا بیله‌جگینی باشا دوشن گؤک‌آلپ، حسین‌زاده علی بیگین بیر دوشونجه اولاراق دیله گتیردیگی "تورکلشمک، ایسلاملاشماق،مودرنلشمک " پرینسیپینی تورک یوردو درگی‌سینده عئینی آدلی مقاله‌سی ایله ایجتیماعیته چاتدیرمیشدیر. او، بو عقیده‌نی سیستملشدیره‌رک، تورکیه جومهوریتی‌نین یؤنونو ده تعیین ائتمیشدیر. دؤولتین یارانماسیندان سونرا "تورکچولوگون اساس‌لاری" آدلی اثرینی یازاراق گله‌جک نسله مؤحتشم بیر تؤهفه بوراخمیشدیر.
عثمانلی دؤولتی زامانیندا تورکچولوک جریانی او قدر طرفدار تاپماسا دا، بو دوشونجه مصطفی کمال آتاتورک و سیلاحداش‌لاری طرفیندن حیاتا کئچیریله رک، عثمانلی‌نین داغینتی‌لاری آراسیندان تورکیه جومهوریتینی یاراتمیش و اونو تورک میلتی‌نین ابدی اومید قالاسینا چئویرمیشدیر.
گؤکآلپین تورکچولوگو "توران" ایدئالینا سؤیکه‌نیر. اونون تورکچولوگو یالنیزجا شووینیست دویغولارلا یارانمامیش و تملینی تورک کولتور بیرلیگیندن آلمیشدیر.
" وطن نه تورکیه دیر تورکلره نه تورکیستان
وطن بؤیوک و ابدی بیر اؤلکه دیر توران"
- دئین گؤکآلپین بو دوشونجه‌سی یاشادیغی دؤنمدن اعتیباراً تورک دونیاسیندا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. اؤرنک اولاراق آذربایجانین گؤرکملی شاعیری و روسلار طرفیندن بوزلو جهنمه یوللاناراق اورادا اؤلدورولن حسین جاویدی گؤستره بیلریک. 1912-جی ایلده قارا دنیزه تاماشا ائدرکن تاریخین کئچمیش دؤنم‌لرینه غرق اولان شاعیر؛
"اوخونور چؤهره‌سینده تورانین شانلی تاریخی، کئچمیش عنعنه‌سی"- دئیه‌رک حسین‌زاده علی بیگ و گؤکآلپین تورکچولوک عقیده‌سی‌نین تعقیبچی‌لریندن بیری اولدوغونو گؤسترمیشدیر. "قوجا بیر تورکون وصیتی" آدلی شعرینده ایسه؛
" بیر میلتین تاریخی‌دیر کؤکو، یوردو، یوواسی
تاریخینیز باش اوجوندان هرگیز اسکیک اولماسین.
"آلتای" داغی، "ماکان" چؤلو، هم ده "یاسین اوواسی"
بیرر آیدین صحیفه‌دیر، هر تورک گرک آنلاسین "
- دئیه‌رک، تاریخیمیزی اؤیرنمه‌نین و بیلمه‌نین نه قدر اؤنملی اولدوغونو وورغولامیشدیر.
مرحوم شاعیریمیز، سوسیولوق و ایدئولوق ضیا گؤک‌آلپ فیزیکی اولاراق اؤلموش اولا بیلر، آنجاق دوشونجه سی و اولکوسو ابدیته کیمی یاشایاجاقدیر. اونون یولونو بوگون تورک دونیاسیندا ایزله‌ین اوردولار واردیر. اؤرنک اولاراق آذربایجانلی شاعیر رستم بهرودی‌نین بو بندینی گؤسترمک کیفایتدیر:
" قیرغیزام، اؤزبگم، قازاخ، تورکمنم
باشقیردام، کرکوکم، ائله گؤرک منم.
سنین گؤزله دیگین غریب تورک منم،
سالام دار آغاجی!
علئیکوم سالام "
کؤچورن: عباس ائلچین
