+0 بگندیم
گونئی آذربایجان مسله‌سی و آتاتورک دؤورو تورکیه-ایران موناسیبت‌لری
مبارز آغالارلی
۲۰. عصرین اوّل‌لرینده تورک و موسلمان دونیاسیندا مورکب سیاسی پروسه‌لرله زنگین اولان بیر دؤور باشلادی. بو دؤور کیچیک آسیا، یاخین و اورتا شرقده ایکی بؤیوک دؤولتین - عوثمانلی ایمپیراتورلوغونون و قاجار تورک خاندانلیغی‌نین سوقوطو و بو جوغرافیادا یئنی میلّی دؤولت‌لرین یارانماسی ایله سجیه‌له‌نیردی.
او عرفه ده قاجار تورک خاندانلیغی سیاسی بؤهران دؤورونو یاشاییردی. خاریجی دؤولت‌لرین یاخین شرق سیاستی بو بؤهرانین درینلشمه‌سینده موهوم عامیل‌لردن بیری ایدی. اوّلکی ایللرده چار قازاق پولکوندا عسگر، داها سونرا مهترباشی و قازاق بریقادا کوماندیری رضا پهلوی‌نین باشچیلیق ائتدیگی قازاق سیلاحلی قووّه‌لری ۱۹۲۱-جی ایلده اینگیلیس‌لرین کؤمگی ایله قاجار حاکیمیتینه قارشی حربی چئوریلیش ائدیر. ۱۹۲۱-جی ایل فوریه‌نین ۲۲-ده قزوین شهرینده اینگیلیس اوردوسونون قاجار دؤولتینده کی باش کوماندانی، ژنرال ادموند آیرون‌سایدین تشکیلاتچیلیغی و تعلیماتی ایله رضا خانین ۲۵۰۰ نفرلیک قازاق دیویزیونو تهرانا داخیل اولدو و پایتاختی اله کئچیردی. چئوریلیشدن سونرا مجبوریت قارشیسیندا قالان احمد شاه قاجار بریتانیا یؤنلو ژورنالیست سئید ضیا طباطباینی باش ناظیر، رضا خانی ایسه حربی ناظیر تعیین ائتدی. ضیا طباطباینی‌نین حؤکومت کابینه‌سی ۳ آیدان چوخ یاشامادی و بوندان سونرا باشقا بیر اینگیلیس‌پرست احمد قوامین رهبرلیگی ایله ایکینجی حؤکومت کابینه‌سی قورولدو. احمد قوام حؤکومتی ده بیر نئچه آی داوام ائتدی و بوندان سونرا حؤکومت مشیرالدوله کابینه‌سینه تاپشیریلدی.
۱۹۲۳-جو ایلده قاجار دؤولتینده اینگیلیس حاکیمیتینه قارشی اعتیراض‌لار گئنیشلندیکجه حؤکومت کابینه‌سی خالقین تضییقی ایله ایستعفایا گئتمگه مجبور اولدو. بئله بیر شراییطده احمد شاه یئنی حؤکومتی قورماق تاپشیریغینی رضا پهلوی‌یه حواله ائتدی. رضا پهلوی ایکی‌اوزلو سیاست یوروده‌رک سولچولارین نوماینده‌لرینه حؤکومتده یئر وئردی. بئله‌لیکله، ۱۹۲۱-جی ایلده حربی ناظیر، ۱۹۲۳-جو ایلده باش ناظیر اولان رضا پهلوی "خان" تیتولو ایله قاجارلار حاکیمیتینی غصب ائتدی.
رضا خان، ایقتیداری‌نین ایلک دؤورونده اؤلکه‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینده میلّی-آزادلیق حرکات‌لارینی قازاق حربی بیرلشمه‌لری واسیطه‌سیله وحشیجه‌سینه یاتیردی، جنوبی آذربایجاندا شاهسئون، خالخال، تالیش و ماکو ایالت‌لرینی اؤزونه تابع ائتدی. عئینی زاماندا، رضا خان باش ناظیر اولدوقدان اونون تضییقی ایله بیر آی سونرا سونونجو قاجار حؤکمداری احمد شاهی ایرانی ترک ائدیب "موعالیجه" اوچون اوروپایا گئتمگه مجبور اولدو. رضا شاه اؤز خاطیره لرینده یازیردی: " بلی، احمد شاهی ایراندان اوروپایا کؤچمگه من مجبور ائتدیم".
احمد شاه اؤلکه‌نی ترک ائتدیکدن سونرا رضا خان، ۱۳۰ ایللیک بیر دؤورده قاجار تورک خاندانلیغیندا حؤکمرانلیق ائتمیش قاجار سولاله‌سینه سون قویماق اوچون "جومهوریت" شوعارینی ایره‌لی سورموش، لاکین روحانی‌لرین تضییقی آلتیندا بو ایدئیادان ایمتیناع ائتمیشدی. اؤلکه‌ده کی مؤوجود کاوُس وضعیتیندن یارارلانان رضا خان طرفدارلاری نوماینده‌لره تضییق گؤستریب اونون مجلیسده شاه سئچیلمه‌سی مسله‌سینی گوندمه گتیردیلر. ۱۲ دسامبر ۱۹۲۵-جی ایلده موسسیس‌لر مجلیسی‌نین ۲۵۷ عوضوو لهینه، ۳ عوضوو بی‌طرف اولماقلا رضا خان شاه سئچیلدی. قاجار حاکیمیتی دؤورونده قبول ائدیلمیش آنایاسا دَییشدیریلدی و "قاجار شاهی" ایفاده‌سی عوضینه "پهلوی شاهی" ایفاده‌سی یازیلدی. بئله‌لیکله، رضا شاه پهلوی ۱۹۲۶-جی ایل آوریلین ۲۵-ده ۷ یاشلی اوغلو محمد رضانین ایشتیراکی ایله شاهلیق تاجینی باشینا قویاراق رسماً شاه اعلان ائدیلدی.
آنادولودا تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان (۱۹۲۳-جو ایل) و فارس پهلوی سولاله‌سی قاجارلار دؤولتینده حاکیمیتی اله کئچیردیکدن سونرا (۱۹۲۵-جی ایل) ایکی قونشو دؤولت آراسیندا سیاسی موناسیبت‌لر داوام ائتمیشدی.
هله ۱۹۲۳-جو ایلده تورکیه جومهوریتی اعلان ائدیلدیکدن بیر نئچه آی سونرا تورکیه جومهوریتی قاجار حؤکمداری احمد شاه طرفیندن تانینمیشدی.
دوستلوق علاقه‌لری چرچیوه‌سینده ۷ اوکتوبر ۱۹۲۲-جی ایلده موهیدالدین پاشا تورکیه‌نین تهران سفیری تعیین اولوندو و او، ۷ فوریه ۱۹۲۳-جو ایلده تورکیه‌نین تهرانداکی ایلک سفیری اولاراق باش ناظیر رضا خانا اعتیمادنامه‌سینی تقدیم ائتدی.
تورکیه‌نین موهیدالدین پاشانی سفیر تعیین ائتمه‌سی ایرانداکی آذربایجان تورکلری آراسیندا سئوینجله قارشیلاندی. لاکین تورکیه‌نین موهیدالدین پاشانی تهرانا سفیر تعیین ائتمه‌سی ایرانین حربی-سیاسی دایره‌لرینده موعین ناراحاتچیلیق‌لارا سبب اولدو. بو دایره‌لر حساب ائدیردیلر کی، تورکیه میلّی موجادیله حرکاتیندا غالیب گلدیکدن سونرا ایران جوغرافیاسی حودودلاریندا یاشایان یئرلی آذربایجان تورکلری‌نین پروبلم‌لری ایله یاخیندان ماراقلاناجاق. حتّی باش ناظیر رضا خان ایرانین ناراحاتلیغینی تورکیه‌نین تهران آتاشه‌سی حسین توغاچا بئله چاتدیرمیشدی: " دوشونورم کی، تورکیه‌نین گؤزو ایران آذربایجانیندادیر. بورانی آلماق ایسته‌ییر...".
تورکیه میلّی موجادیله حرکاتیندا غالیب گلدیکدن سونرا پهلوی حاکیمیتی ایله موناسیبت‌لری ثابیت خط اوزره اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشیردی. چونکی تورک حاکیمیتی حساب ائدیردی کی، ایرانین سیاسی بوتؤولوگو تورکیه‌نین تهلوکه‌سیزلیگی اوچون اولدوقجا واجیب‌دیر.
بو دؤورده تورکیه ایراندا مونارشی‌نین لغوی و جومهوریتین اعلان ائدیلمه‌سی اوچون چوخ سعی گؤستردی. غازی مصطفی کمال پاشا تورکیه‌نین تهرانداکی سفیری موهیدالدین پاشا واسیطه‌سیله رضا خانا ایراندا جومهوریتین اعلان ائدیلمه‌سی اوچون بیر چوخ تؤوصیه‌لر وئرمیشدی.
تورکیه ده جومهوریتین اعلان ائدیلمه‌سی و حیاتا کئچیریلن موترقّی رفورم‌لار ایراندا ضیالی‌لار آراسیندا بؤیوک عکس-صدا دوغورموش و عئینی دَییشیکلیک‌لرین ائدیلمه‌سی ایراندا دا گوندمه گلمیشدی. اوزون موذاکیره‌لر فونوندا ایراندا جومهوریتین اعلان ائدیله‌جگی ایله باغلی اومیدلر آرتمیشدی. رضا خان ۱۹۲۴-جو ایلین ۲۱ مارسیندا - نووروز گونو جومهوریتی اعلان ائتمگی دوشونوردو. حتّی ایرانداکی موللالار دا جومهوریت ایدئیاسینا ایستی یاناشیر و اونو دستکله‌ییردیلر.
لاکین ۱۹۲۴-جو ایل مارسین ۳-ده تورکیه طرفیندن خلیفه‌لیگین لغوی ایران جمعیتی، خوصوصاً ده موللالار آراسیندا جومهوریت ایدئیاسینا قارشی موقاویمتی آرتیردی. جومهوریت ایدئیاسی ۱۹۲۴-جو ایلین یازیندا گوجلو موقاویمتله قارشیلاشدی و رضا شاه بو کسکین اعتیراض‌لار فونوندا قوم شهرینده بیر بیانات‌لا چیخیش ائده‌رک جومهوریت ایداره‌چیلیگینه قارشی اولدوغونو اعلان ائتمه‌لی اولدو.
تورکیه جومهوریتی‌نین قوروجوسو مصطفی کمال پاشا آتاتورک بو خبری چانکایادا حمدالله صوبحی و بیر نئچه نفرله شام یئمگینده اولارکن اؤیرنمیش و تأسوفونو بیلدیرمیشدی. رضا شاه حاکیمیتی‌نین باشلانغیجیندا تورکیه-ایران موناسیبت لرینده پروبلم یارادان مسله‌لردن بیری پهلوی رژیمی‌نین گونئی آذربایجاندا حیاتا کئچیردیگی فارسلاشدیرما سیاستی ایدی. اوزون ایللر بویو دؤولت ایداره‌چیلیک سیستمینده تمثیل اولونان آذربایجان تورکلری رضا شاه پهلوی‌نین حاکیمیته گلمه‌سی ایله حاکیمیت ایستروکتورلاریندان اوزاقلاشدیریلماغا باشلادی.
پهلوی رژیمی‌نین گونئی آذربایجاندا حیاتا کئچیردیگی آنتی‌تورک سیاستی دؤورونده تورکیه‌نین ایالت رسمی‌لری گونئی آذربایجاندا باش وئرن‌لر و تورکیه‌نین بورادا گؤره بیله‌جگی تدبیرلرله باغلی بیر نئچه دفعه یوخاری اینستانسیالارا حسابات تقدیم ائتمیشدیلر. ۵ ژانویه ۱۹۲۶-جی ایلده وان سرحد کوماندانلیغیندان "ارکان-ی حربیه عومومی مودیرلیگی" کشفیات ایداره‌سینه، اورادان ایسه ۱۰ ژانویه ۱۹۲۶-جی ایلده باش قرارگاه ریسی مشیر فوزی چاکماکا ایرانداکی وضعیتله باغلی حسابات گؤندریلمیشدی.
احمد شاه قاجارین یئرینه رضا پهلوی‌نین شاه اعلان ائدیلمه‌سی‌نین گونئی آذربایجاندا فسادلاری ایله باغلی موهوم معلومات‌لارین و وان سرحد کوماندانی سلیمان حربی‌نین فیکیر و تکلیف‌لری‌نین یئر آلدیغی سندده قئید ائدیلیر کی، "قاجارلار سولاله سی‌نین عوضینه پهلوی‌لرین شاه اعلان ائدیلمه‌سی گونئی آذربایجاندا ناراضی‌لیغا سبب اولموشدور. چونکی رضا پهلوی آذربایجان تورکلری‌نین اتنیک کیملیگینی محو ائده‌رک فارسلاشدیرماغا چالیشیر. بو سببدن مکتب‌لرده تورکجه درسلر قاداغان ائدیلیر. یئنی حاکیمیت اورمیه‌ده کی تورک والیسینی وظیفه‌سیندن آزاد ائتمیش و یئرینه فارس والی تعیین ائتمیشدیر. بوندان علاوه ، تبریزده اینگیلیس‌لر و اورمیه‌ده آمریکالی‌لار گونئی آذربایجاندا ائرمنی-آسور دؤولتی‌نین قورولماسی ایستیقامتینده فعالیتلرینی داوام ائتدیریرلر. بو حادیثه لر فونوندا تورکیه جومهوریتی تورک دوستو ظفر-الدوله نی تبریزده کی کونسوللوغا تعیین ائتمکله بؤلگه‌ده سیاسی اوستونلوگو اله کئچیرمگی هدفله‌ییر ".
پهلوی حؤکومتی بیر طرفدن ایراندا تورک اهالیسینه قارشی آسسیمیلاسیون سیاستی حیاتا کئچیریر، دیگر طرفدن ایسه تورکیه‌نین ایرانا تاثیرینی آزالتماق اوچون کوردلره دستک وئریر، حتّی بؤلگه‌ده کورد دؤولتی‌نین قورولماسی ایدئیاسینی دستکله‌ییردی. پهلوی حؤکومتی ۱۹۲۵-جی ایلدن اعتیباراً اؤلکه داخیلینده کؤچ ائدن مینلرله ائرمنینی تورکیه سرحدینه یاخین گونئی آذربایجان کندلرینده یئرلشدیرمیشدی.
رضا شاه حؤکومتی‌نین عیرقچی سیاستی‌نین اساس مقصدلریندن بیری ده ایراندا تورک دیلی‌نین ایستیفاده سینی محدودلاشدیرماق و مومکون قدر اینسان‌لارا بو دیلی اونوتدورماق ایدی. گونئی آذربایجاندا یئنی یارادیلان دؤولت مکتب‌لرینده تورک دیلینده درسلرین تدریسینه قاداغا قویولماقلا یاناشی، مکتب‌لرده شیفاهی صؤحبت‌لرده تورک دیلیندن ایستیفاده ائتمک بئله قاداغان ائدیلمیشدی. فارس رژیمی‌نین تهراندان گؤندردیگی موسمی و ذوقی آدلی تحصیل شؤعبه‌سی مودیرلری مکتب رهبرلرینه "مکتبده تورکجه دانیشان‌لارین بوینونا کندیر کئچیریب طؤوله‌یه باغلاماق" تعلیماتی وئرمیشدی. گونئی آذربایجاندا ایبتیدایی مکتب‌لرده تنفّوس زامانی تورکجه دانیشان‌لارین جزالاندیریلماسی اوچون "پول جریمه سی قوطولاری" قویولموشدو.
پهلوی رژیمی‌نین حیاتا کئچیردیگی بو زوراکی و غئیری-اینسانی سیاست تورکیه ده بیرمعنالی قارشیلانمامیش، فارس شووینیزمینه قارشی تدبیرلر گؤرولمه‌سی‌نین ضروری‌لیگی گوندمه گلمیشدی. گونئی آذربایجانداکی پروبلم‌لرله باغلی وان سرحد کوماندانی سلیمان حربی اؤز راپورتوندا قئید ائدیردی کی، "...اصلا تورک اولان قاجار سولاله سی‌نین سونونجو شاهینی دئویره‌رک یئرینه پهلوی سولاله‌سی‌نین گتیریلمه‌سی آذربایجاندا درین ناراضی‌لیقلا قارشیلانمیشدیر. اونلار بوگونکو ایرانین باشچیسی اولان اینگیلیس اویونجاغی رضا خانین تشویقی ایله آذربایجانی فارسلاشدیرماغا چوخ چالیشیرلار... آذربایجاندا مکتب‌لرده تورکجه تحصیل قاداغاندیر و فارس ضیالی‌لاری آذربایجانلی‌لارین اصلا فارس اولماسی ایله باغلی تبلیغات آپاریر".
گونئی آذربایجاندا مؤوجود پروبلم‌لرله باغلی دیگر بیر سند ایسه تورک باش موفتیش‌لیگی‌نین بیرینجی موشاویری‌نین باش ناظیر عصمت پاشایا تقدیم ائتدیگی ۱۳ ژانویه ۱۹۳۴-جو ایل تاریخلی حساباتدیر. بو سندده باش موشاویرین بؤلگه‌یه سفری زامانی موشاهیده‌لری، قارشیلاشدیغی پروبلم‌لر و حیاتا کئچیریلمه‌سی ضروری اولان مسله‌لر اؤز عکسینی تاپمیشدی. باش موشاویر ۱۹۳۳-جو ایلین سونوندا گونئی آذربایجانین ماکو شهرینده تورکیه-ایران دایمی سرحد کومیسیونونون ایجلاسیندا تورکیه جومهوریتینی تمثیل ائدن نوماینده هئیتی‌نین باشچیسی کیمی ایشتیراک ائتمیش و بوندان یارارلاناراق آذربایجان تورکلری‌نین وضعیتینی موذاکیره ائتمه فورصتی الده ائتمیشدی.
حساباتدا قئید ائدیلیردی کی، "پهلوی رژیمی‌نین حیاتا کئچیردیگی آنتی‌تورک و زوراکیلیق سیاستی نتیجه سینده ایرانداکی آذربایجان تورکلری آراسیندا همرأی‌لیک و تورکلوک شوعورو داها دا آرتمیشدیر. تورکیه ده میلّیته اؤنم وئرن اینقیلابین باش وئرمه‌سی، بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی ایللرینده گونئی آذربایجانا گئدن تورک قوشون‌لاری‌نین اکدیگی تورکلوک توخوم‌لاری‌نین یئنیدن جوجرمه‌سی، میلّی دوشونجه ایستیقامتینده آددیم‌لار آتیلماسینا سبب اولموشدور ".
باش موشاویر معروضه‌سی‌نین سونراکی حیصه‌لرینده تورکیه‌نین آذربایجان تورکلری‌نین مؤوجود وضعیتینه اویغون نئجه داورانماق لازیم اولدوغونا دایر تکلیف‌لرینی ده وئرمیشدی. تورکیه رسمیسی قئید ائدیردی کی، "تورک دیلی تورکیه‌دن کناردا، خوصوصیله سوریه، عراق، ایران، قافقاز و اورتا آسیادا موختلیف دیللر آراسیندا دانیشیق دیلی کیمی هله ده مؤوجوددور. آنجاق تورکیه‌نین اعتیناسیز داورانیش‌لاری سببیندن بو بؤلگه‌لرده تورک دیلی وارلیغینی ایتیره بیلر. او باخیمدان اؤلکه‌ده میلّی کیملیگین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی و تورک دیلی‌نین باشقا بؤلگه‌لرده ده یاشاماسینی تأمین ائتمک اوچون بو مسله‌لر نظره آلینمالی‌دیر: تبریز اؤنملی بیر تورکلوک مرکزی‌دیر. بورادا بیر مدنی مرکز قورولمالی، تورک ضیالی‌لاری‌نین اورایا یئرلشدیریلمه‌سی و سوسیال تعمیناتی اوچون چاره آختاریلمالی‌دیر. بوندان سونرا بورادا تورک مکتبی آچماغین یولونو تاپماق اولار؛ گونئی آذربایجاندا تورک دیلینی قوروماق اوچون ضیالی‌لاریمیزین اورادا فرانسه دیلینی اؤیرتمک بهانه‌سی ایله مکتب‌لر آچماسی ان دوغرو یولدور. بئله کی، تورکلر ایران حؤکومتی‌نین دیقتینی جلب ائتمه‌دن بو مکتب‌لرده راحاتلیقلا اوخویا و یئنی تورک حرفلرینی اؤیرنه بیلرلر؛ ایستانبول اونیورسیته‌سینده و یا آنکارادا علمی ژورنال نشر ائدیلمه‌لی، بو ژورنالدا تورکولوژی یؤنوملو علمی مقاله‌لره اوستونلوک وئریلمه‌لی‌دیر. اوسته‌لیک، تورکلرین یاشادیغی اؤلکه‌لرین صلاحیتلی اورقان‌لارینی شوبهه‌لندیرمه دن بو ژورنالی قونشو اؤلکه‌لره گتیریب اوجوز قییمته ساتماق لازیمدیر. بو ژورنالین داواملی نشر اولونماسی اوچون بوتون عسگرلر و دؤولت قوللوقچولاری ژورنالا آبونه اولمالی، وطنداش‌لار تبلیغات یولو ایله آبونه اولماغا تشویق ائدیلمه‌لی‌دیر. خاریجدن ایستانبول اونیورسیته‌سینه گلن مشهور پروفسورلارین تورک دیلی ایله باغلی یازدیغی مقاله‌لر ژورنالدا موطلق یئر آلمالی‌دیر.
وئریلن رسمی معلومات‌لاردان دا گؤروندوگو کیمی، تورکیه‌نین ایراندا پهلوی‌لرین آپاردیغی پان‌فارسیست سیاستینه قارشی تدبیرلر گؤردوگو بللی اولور.
بو دؤورده تورکیه ده فعالیت گؤسترن تورک اوجاق‌لارینا مخصوص ژورنال‌لاردا دا گونئی آذربایجان مسله‌سی جیدی شکیلده موذاکیره اولونماقدا ایدی. بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی ایللرینده گونئی آذربایجاندان ایستانبولا و دیگر اؤلکه‌لره کؤچ ائتمک مجبوریتینده قالان تورک ضیالی‌لاری تورکچولوک ایدئیالاری ایله یاخیندان تانیش اولموش و ایران تورکلری‌نین آزادلیغی مسله‌سینی گوندمه گتیرمیشلر. بو آرادا، مشهور ضیالی‌لاردان سلیمان نظیفین سسلندیردیگی زردوشت پئیغمبرین تورک اولماسی فیکری ایران مطبوعاتیندا بؤیوک عکس-صدا دوغورموشدو.
تورکیه-ایران موناسیبت‌لرینه تاثیر ائدن اساس مسله‌لردن بیری ده گونئی آذربایجان موهاجیر ضیالیسی روشنی بیگین ۱۹۲۳-جو ایلین ژوئنینده ایستانبولدا "تورک اوجاغی"ندا ایران تورکلری حاقیندا ایکی ساعات یاریملیق چیخیشی اولدو. ایرانلی مؤلیف‌لرین فیکرینجه، حسن روشنی بیگین بو چیخیشی پان‌تورکیزمین ایراندا ویزوال اولاراق اورتایا چیخماسی ایدی. روشنی بیگ چیخیشیندا بیلدیریردی کی، "...۱۰ میلیونلوق ایران اهالیسی‌نین ۴ میلیونونو آذربایجان تورکلری تشکیل ائدیر. ایرانین طبیعتینده، داغلاریندا تورک ایزیندن، تورک قانیندان باشقا بیر ایز گؤرمه‌دیم..." روشنی بیگی اؤز چیخیشیندا ایران آذربایجانلی‌لاری‌نین گله‌جکده بورادا تورک سلطنتی قوراجاقلارینی دا وورغولامیشدی.
روشنی بیگین بو چیخیشینا ایلک رئاکسیون ایران حؤکومتی‌نین ایستانبولداکی سفیرلیگیندن گلمیشدی. سفیر اسحاق خان تورکیه دؤولتی‌نین رسمی نوماینده‌سی عدنان بیگله گؤروشونده روشنی بیگین مسئولیته جلب اولونماسینی و عوذر ایستمه‌سینی طلب ائتمیشدی.
ایران مطبوعاتی دا روشنی بیگین چیخیشینا جیدی رئاکسیون وئرمیشدی. "میهن" قزئتی آتاتورکون غلبه‌سی موناسیبتی ایله تهران کوچه‌لرینده آسیلان شکیل‌لره ایشاره ائده‌رک، حؤکومته پان‌تورکیزم تهلوکه‌سی ایله موباریزه آپارماغی تؤوصیه ائتمیشدی.
بوندان باشقا، "میهن" قزئتینده ابولقاسم شیروانی آدلی یازار روشنی بیگه خطاباً تورکلرین علئیهینه تحقیر و سؤیوش‌لرله چیخیش ائتمیشدی. ابولقاسم شیروانی‌نین چیخیشیندا ایشله‌دیلن ایفاده‌لر او قدر غئیری-اِتیک ایدی کی، تورکیه‌نین ایرانداکی سفیری‌نین موعاوینی جلال بیگ ۱۹۲۳-جو ایل سپتامبرین ۳-ده ایران خاریجی ایشلر ناظیرلیگی‌نین رسمیسی میرزه اسحاق خانلا گؤروشموش و اعتیراض نوتونو اونا تقدیم ائتمیشدی. نوتدا دئییلیردی: "...دونیا دؤولت‌لری قارشیسیندا مردی-مردانه دوران تورکیه‌نین اصیلزاده میلتینه اخلاق‌سیزجاسینا کوفر ائدن‌لر جاواب‌سیز قالمایاجاقدیر..."
بؤیوک ایجتیماعی-سیاسی خادیم محمد امین رسولزاده‌نین ۱۹۲۳-جو ایلده ایستانبولدا نشر ائتدیردیگی "آذربایجان جومهوریتی" اثری ایراندا یئنی بیر ایدئولوژی موذاکیره‌یه سبب اولدو. اثرده ایران و تورکلوک مسله‌لری تحلیل ائدیلیر، آراز چایی‌نین هر ایکی ساحیلی‌نین تاریخی علاقه‌لری و فارسلارین گونئی آذربایجانداکی منفور سیاستی شرح ائدیلیردی.
ایرانین دؤولت سویّه‌سینده تورک مدنیتینه قارشی آپاردیغی سیاستینده ناظیر موعاوینی محمود افشار یزدی‌نین ۱۹۲۵-جی ایلین ژوئیه‌سینده نشر ائتدیردیگی "آینده" (گله‌جک) ژورنالی‌نین رولو بؤیوک اولموشدو. محمود افشار ژورنالین ایلک نؤمره‌سینده یازدیغی "بیزیم طلبیمیز: ایرانین میلّی بیرلیگی" آدلی مقاله‌سینده او واختا قدر باش وئرن بوتون حادیثه‌لره توخونموش، ایراندا میلّی بیرلیک یاراتماق اوچون موختلیف تکلیف‌لر ایره‌لی سورموشدو. او، ایرانین اساس دیلی‌نین فارس دیلی اولدوغونو اساس گتیره‌رک، اؤلکه‌ده مؤوجود اولان دیگر خالق‌لارین مدنیتی‌نین، میلّی تحصیل و آنا دیللری‌نین قاداغان ائدیلمه‌سینی تکلیف ائدیردی.
محمود افشار تورکیه ایله ایران آراسیندا ایمضالانان " ویدادیّه و تعمینیّه " موقاویله‌سی حاقیندا یازیردی: "بو موقاویله ایرانی غرب سرحدلریندن تهدید ائدن تهلوکه‌لرین هئچ بیری‌نین قارشیسینی آلماغا قادیر دئییل. ان بؤیوک تهلوکه بیزی غربدن (تورکیه‌دن) تهدید ائدن تورانچیلیغین یاییلماسی‌دیر. ایکی اؤلکه آراسیندا او زامان یاخشی موناسیبت‌لر اولا بیلر کی، اراضی ایدیعالاری اولماسین. بو مسله ده ان حساس نؤقطه اولان گونئی آذربایجاندا بوتون مدنی و تحصیل ساحه‌لرینه نظارت ائتمک اولدوقجا واجیب‌دیر".
اوزون مودت موهاجیرتده اولان گونئی آذربایجانلی میلّی ضیالی‌لار ایله پهلوی حؤکومتی‌نین سیاستینی دستکله‌ین پان‌فارسیست ضیالی‌لار آراسیندا گئدن سیاسی، ایدئولوژی قارشی‌دورمالار تورکیه-ایران سیاسی موناسیبت‌لری ایله یاناشی، مدنی علاقه‌لرده ده پروبلم‌لره سبب اولموشدو. لاکین بیر مودت سونرا ایکی اؤلکه آراسیندا ایمضالانان رسمی موقاویله‌لر، خوصوصیله ده ایران شاهی رضا پهلوی‌نین ۱۹۳۴-جو ایلده تورکیه یه سفری موناسیبت‌لرده یومشالمایا سبب اولموشدو. بو دؤوردن اعتیباراً تورکیه‌نین خاریجی سیاستینده گونئی آذربایجان مسله‌سی اؤز آکتوال‌لیغینی ایتیرمیشدی.
عومومیتله، پهلوی‌لرین حاکیمیتی دؤورونده و حال-حاضیردا ایراندا اتنیک و اتنیک-مدنی پلورالیزم ان تهلوکه‌لی عامیل کیمی قبول ائدیلیر و زوراکی متودلارلا قارشیسی آلینماقدادیر. بو معنادا رضا شاهین و واریث‌لری‌نین فعالیتی ایران کیملیگی‌نین مرکزینه فارس کیملیگینی قویماقلا ایرانچیلیغی ایدئولوژی‌لشدیرمگه اساسلانیر. خوصوصیله ده پهلوی حؤکومتی‌نین ایراندا حیاتا کئچیردیگی اتنیک-مدنی سوی‌قیریم سیاستی گونئی آذربایجان تورکلری‌نین و دیگر تورک خالقلاری‌نین تاریخی‌نین، مدنیتی‌نین، دیلی‌نین قتل‌عامینا یؤنلمیش پان‌فارسیزم ایدئولوژیسینه اساسلانان سیاست ایدی.
تأسوف‌لر اولسون کی، پهلوی‌لرین حاکیمیتی دؤوروندن ایراندا باشلانان آنتی‌تورک سیاستی و اتنیک-مدنی آیریمچیلیق - تبعیض دینی مذهب سیاستی ایله پرده‌لنه‌رک بو گون ده داوام ائدیر و بو سیاستین اساس ماهیتینی ساسانی تفکّورونه سؤیکنن ریاکار فارس شووینیزمی تشکیل ائدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
