+0 بگندیم
" سیرلر خزینهسی "نین تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
نظامی یارادیجیلیغی‌نین تورک-موسلمان منشایی، ایدئولوژیسی و استِتیکی داهی شاعیر-موتفکّیرین ایلک پوئماسی اولان " مخزن الاسرار" ( "سیرلر خزینهسی"-ندن) اؤزونو بوتون مومکون میقیاس‌لاری ایله حیس ائتدیرمگه باشلاییر.
اساس حیس ائدیلن ده اودور کی، اؤز سؤز خزینه سی‌نین قاپی‌لارینی سخاوتله آچان صنعتکار آرتیق کئچمیش اَیام‌لاردا (فردوسی دؤورونده) اولدوغو کیمی جنگاورلیک داستانی دانیشمیر، عوموما اینسانین (و اینسانلیغین!) سؤزون گئنیش معناسیندا حیاتیندان، جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین " ترجومه‌یی-حال "-یندان بحث ائدیر. و بو، اونون ایدئیا-استِتیک مؤوقئعیینی عکس ائتدیرن ائله بیر استراتژی علامتدیر کی، تورکلوگه (و تورک دونیاسینا) موناسیبتینی ده موعینلشدیریر. بئله کی، " سیرلر خزینهسی "ندن باشلایاراق نظامیده تورکلوک اؤزونو حربی-سیاسی یوخ، معنوی جنگاورلیکده -ارنلیکده گؤسترمگین کلاسیک تجروبه‌لرینی وئرمکله پوست‌اپوس دؤورو اوچون سجیه‌وی اولان خوصوصیت‌لر تقدیم ائدیر.
۱۱۷۰-جی ایللرین اورتالاریندا ارزینجان حاکیمی ملک فخرالدین بهرام شاها (۱۱۶۲-۱۲۲۵) ایتحافا قلمه آلینمیش اثرین اوّلینده بهرام شاهین شخصیتی اولدوقجا یوکسک قییمتلندیریلیر. لاکین سلجوقلولار دؤورونون هر نه قدر نوفوذلو اولسا دا، عادی بیر تورک حاکیمینه گؤستریلن همین احتیرام، " سیرلر خزینهسی "-نین آذربایجانجایا فیلولوژی ترجومه‌سی‌نین (مقالهمیزده اثردن اؤرنک‌لرده محض بو ترجومهدن گتیریلیر) مؤلیفی گؤرکملی نظامی‌شوناس رستم علی‌یئفین ده دئدیگی کیمی، سونراکی کاتیب-شاعیرلر طرفیندن او درجهده وولقارلاشدیریلمیشدیر کی، ایستر-ایسته‌مز داهی شاعیره یاراشدیریلماسی هئچ جور مومکون اولمایان بیر مداح اوبرازی مئیدانا چیخمیشدیر. حالبوکی نظامی‌نین ائله " سیرلر خزینه "سیندن اؤزونو موکمل بیر شکیلده تظاهور ائتدیرن ادبی عقیده‌سی هر جور مداحلیغا قارشی دایانماقلا زمانهسی‌نین اینتللکتوال اولدوغو قدر ده جسارتلی سؤزونو دئمکده دیر.
" سیرلر خزینهسی "-نده نظامی‌نین اؤزونه‌مخصوص مؤوضولاری، ائله‌جه‌ده ایدئال‌لاری مؤوقعییندن ان چوخ ماراق دوغوران حکایه‌لردن بیری " قاری و سولطان سنجرین حکایه‌سی " دیر. اونا ائدیلن حاقسیزلیق‌لاردان تنگه گلمیش بیر قاری سولطان سنجرین (۱۱۱۷-۱۱۵۷) اتگیندن توتوب دئییر: " ائی ملیک، سنین قایغینی من آز گؤرموشم، لاکین بوتون ایلی سندن ظولم گؤرموشم... منیم دادیما چاتماسان، ائی شهریار، بو حسابی حساب گونو سندن آلارلار... تورکلرین دؤولتی اونا گؤره اوجالدی کی، مملکتده عدالت حاکیم اولدو. سن ایسه ظولمکار بسله‌دیگین اوچون تورک دئییل، بیر قولدور هیندلی‌سن... شهرلی‌لرین ائوینی ییخمیسان، کندلی‌لرین خیرمانینی دنسیز قویموسان".
شاعیر علاوه ائدیر کی، " خوراسان ویلایتینی توتموش سنجر بو سؤزه اهمیت وئرمه‌ییب اؤزونه زیان وئردی ". و عومومیتله، زمانه‌سینده عدالتین اولمادیغینی، گؤی اوزونده اوتانماق قابیلیتی‌نین، یئر اوزونده آبیر-حیانین قالمادیغینی دئییر.
نظامی باشقا بیر تورک حؤکمداری‌نین - سولطان محمود غزنوی‌نین ده " بیر-ایکی کیشی‌نین اینجیمیش هومتی " قارشیسیندا بلالارا دوچار اولدوغونو خاطیرلادیر کی، بوندان دا اساس مقصد " ظولمکار شاه و حاکیم‌لری مظلوم‌لارین آه-ناله سی، بددوعا و قارغیش‌لاری ایله قورخودوب ظولمکارلیقدان ساقیندیرماقدیر " (رستم علی‌یئف).
نظامی موعاصیری اولدوغو تورک دونیاسی‌نین جوغرافیاسی، اونون حودودلاری باره ده اولدوقجا موکمل بیلیگه مالیک ایدی. و گنجه‌دن چوخ دا کنارا چیخماسا دا، علمی تصوورلری هر ساحه‌ده اولدوغو کیمی، بو ساحه‌ده ده گئنیش ایدی... آدمین گوناه‌لاردان تمیزلنمه‌سی باره ده بحث ائدرکن شاعیر یازیر کی، " او، آی کیمی ختای تورکو اولدو و ختا زولفونو پاپاغی‌نین آلتیندا گیزلتدی " . بو ایسه او دئمکدیر کی، ایلک اینسان اولاراق بو دونیایا قووولموش (اصلینده، تشریف بویورموش) اینسانین سیماسیندا تورک چؤهره‌سی‌نین هر جهتدن موثبت معنا ایفاده ائدن آغلیغی (ایشیغی!) وار. و همین آغلیغی (و ایشیغی) میفولوژی زاماندان بو گونه قدر داشییان تورکون معنوی قودرتی هم ده بیر ایلاهی تقدیرین تجللاسی کیمی دیرلندیرمگه هر هانسی حالدا اساس وئرمه‌لی‌دیر.
نظامی تورک-موسلمان دونیاسی‌نین جوغرافیاچیسی اولدوغو قدر ده تاریخچیسی‌دیر. و بو تاریخچی‌لیکده اؤزونه‌مخصوص بیر تعصوب‌کش‌لیگین اولدوغو دا، اصلینده، اونا گؤره موذاکیره پردمتی اولمامالی‌دیر کی، نظامی اوچون اینسانلیغین فلسفه‌سینی درک ائتمه ساحه‌سی اولاراق اونون اؤزونون منسوب اولدوغو اتنوسوسیال (و اتنومدنی) سیستمدن داها یاخین اوبیئکت اولا بیلمزدی.
آکادمیک تئیمور کریملی یازیر:
" ...محمد پئیغمبر نظامی پوئمالاریندا کونکرت تاریخی شخصیت کیمی دئییل، بوتون دؤورلرین و خالقلارین ان ایدئال اینسانی کیمی... چیخیش ائدیر " . اودور کی، نظامی‌نین بوتون ادبی-فلسفی منطیقی ایله دیکته اولونان " دونیادا گؤزل، دَیرلی و ایلاهی نه وارسا تورکدور " پرینسیپینه گؤره، اصلینده، حضرت پئیغمبریمیزی " تورک " سایماقدا اونا گؤره ائله بیر جیدی یانلیشلیق یوخدور کی، " سیرلر خزینهسی " مؤلیفی اتنیک منشاجه تورکلوگو موباحیثه دوغورمایان ایسته‌نیلن بیر ظولمکار تورک حؤکمدارینا قوجا بیر قاری‌نین دیلی ایله (و جسارتله!) " سن تورک دئییلسن " دئیه بیلر.
نظامی " تورک " سؤزونه بوتون یارادیجیلیغی بویو وئردیگی ایدئیا-استِتیک شرحلری " سیرلر خزینهسی "-ندن باشلاییر:
تورکه (اوخشار) یاسمن اؤز چادیرینی صحرادا قورموشدو،
چادیرین آیجیغی ایسه ثوریّایا اوجالمیشدی.
...لاله‌نین هیندجیگی و یاسمنین تورکو
(ائله بیل بیری) عرب قارغاسی، او بیری ایسه یمن سوهئیلی ایدی.
***
تورک گؤزل‌لری‌نین گولوش‌لریندن
شکر خجالت چکیردی،
اونلارین نظری جئیران‌لارین
گؤزوندن سورمه‌نی آپاریردی.
منیم کتان گئیمیش آیابنزر تورک گؤز‌لیم
اورگیمه کتان کیمی رخنه سالمیشدی
و س.
نظامی‌نین " تورک "لری یالنیز " گؤزل " دئییل، هم ده " باسقینچی " اولدوغو قدر ده " مودافیعه‌چی " دیر:
سنین ساچلاری‌نین (اؤلکه‌سینه)
حبشیستاندان تارازا کیمی
عرب‌لر و تورکلر باسقین ائدیبلر.
***
هئچ کیم هله تورکو غارت ائده بیلمه‌ییب،
هئچ کیم اؤز ائوینی هیندلی‌یه تاپشیرماییب
و سایر.
نظامی " سیرلر خزینهسی "-نده دوغولدوغو آتا-بابا یوردو گنجه‌نی هم وصف ائتمیش، اونو " منیم بابیلیم " آدلاندیرمیش، هم ده بو شهرده قفسه سالینمیش بیر بولبول اولدوغونو سؤیله‌مکله شاعیرلیک-یارادیجیلیق قودرتی‌نین همین قفسه سیغمادیغینا دا ائیهام وورموشدور: " گنجه منیم یاخامی دویونله‌ییبدیر، بو دویون اولماسایدی، ایراقین خزینه‌لری منیم اولاردی. بوتون دونیا بار-بار باغیریر کی، ائی قولام، گنجه هارا، نظامی هارا! "
" سیرلر خزینهسی "-نده کی تورک روحونون تاثیری‌دیر کی، چوخ کئچمه‌دن اونا تورکجه نظیره-جاواب‌لار یازیلمیشدیر. ۱۴. عصرین سونو، ۱۵. عصرین اوّل‌لرینده حئیدر خارزمی الینه قلم آلیب اثر یاراتماق عشقینه دوشنده، اؤزونون دئدیگی کیمی، نظامی‌نین روحو اونا مصلحت گؤرور کی، " منیم یولوملا گئت، آنجاق تورکجه یاز، بو گون دؤوران تورکلرین دؤورانی‌دیر " . نظامی‌یه بو جور تورک تعصوب‌کش‌لیگیله موناسیبت اؤزونو ۱۵. عصر باشقا بیر داهی تورک-اؤزبک شاعیری علیشیر نوایی‌ده ده گؤستریر.
آرتیق نئچه اون ایللردیر کی، نظامی‌شوناس‌لار داهی شاعیر-موتفکّیرین تورکجه یازمیش اولدوغو اثرلری آختاریر، لاکین تاپا بیلمیرلر. گؤرونور، اونونلا کیفایتلنمک لازیم گله‌جک کی، نظامی اؤز دؤورونون پوپولیار ادبی دیلی اولان فارسجادا محض تورکجه یازمیشدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
