+0 بگندیم
“ اسکندرنامه”نین تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
" اسکندرنامه " ده تورکلوک آنلاییشی‌نین عکسی او باخیمدان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر کی، نظامی " خمسه " نین بو سون اثرینده بشریتین طالعیی ایله باغلی داها قلوبال پروبلم‌لر قالدیرمیش، " سیرلر خزینه‌سی "-ندن باشلایاراق اونو ماراقلاندیران مؤو ضولارا محض همین پوئماسیندا داها گئنیش (عوموم‌بشری!) میقیاسدا باخماغین کیفایت قدر موکمل تجروبه‌سینی وئرمیشدیر. گؤرکملی نظامی‌شوناس ی.ائ.برتِلسین فیکرینجه، قارشیسینا قویدوغو مؤحتشم مقصده چاتماق اوچون " نظامی‌یه ائله قهرمان لازیم ایدی کی، اونون حاکیمیتی بوتون دونیایا یاییلسین، ائله قهرمان کی، یالنیز ایران طرفیندن یوخ، بوتون خالقلار طرفیندن قبول ائدیله بیلسین... آیدیندیر کی، بئله شراییطده نظامی هئچ ده اسکندرین تاریخی سیماسینی تام دقیقلیگی ایله جانلاندیرماغا جهد ائتمه‌یه‌جکدی. بونون اوچون نظامی‌نین سرانجامیندا هم لازیمی ماتریال یوخ ایدی، هم ده بئله بیر اسکندر اونا هئچ ماراقلی گؤرونموردو. اودور کی شاعیر تام شوعورلو صورتده اسکندری اؤز دؤورونه گتیریب چیخاریر " . و قدیم دؤورون داهی یونان (مقدونیه) سرکرده-فاتحینه محض بو جور محرم یاناشماغین نتیجه‌سی‌دیر کی، نظامی اونو هئچ بیر تردّود ائتمه‌دن " روم پاپاقلی (تاجلی) " تورک آدلاندیریر.
" اسکندرنامه "نین باش قهرمانی‌نین " تورکلوگ "-ونون بیر علامتی ده اونون موختلیف دینلر ایچریسینده ایسلاما اوستونلوک وئرمه‌سی‌دیر کی، ی.ائ.برتلسین بو باره ده کی مولاحیظه‌لری ماراق دوغورمایا بیلمز: " شاعیرین مقصدی محدود ایسلام دینی‌‌نین یئرینه، فلسفی اؤزول اوزرینده گئنیشلندیریلمیش ایسلامی قویماق و اونو دونیا دینینه چئویرمکدیر. نظامی‌نین اسکندری دینداردیر، لاکین او، هئچ ده بوتون چتینلیک‌لری " آللاه درگاهی‌نین عاغیل چاتمازلیغی " ایله حل ائتمگه جهد گؤسترمیر. هر بیر طبیعت حادیثه‌سینی او، هر شئیدن اوّل، علمی یوللارلا ایضاح ائتمگه چالیشیر. " آللاهین سیرلری "-نه یالنیز او واخت اساسلانیر کی، دؤورونون علمی بو سوال‌لارا دقیقی جاواب وئرمکده عاجیز قالیر " . البتّه، اسکندرین همین " فلسفی ایسلام دیندارلیغی "نین اساس جیزگی‌لرینی تصوّور (و تصویر) ائدرکن نظامی‌یه تورک-موسلمان جمعیت‌لری‌نین، یاخود دؤولت‌لری‌نین اون بیر-اون ایکینجی عصرلری احاطه ائدن ایدئولوژی تجروبه سی اهمیتلی تاثیر گؤسترمه‌یه بیلمزدی.
نهایت، ایستر " اسکندرنامه "-دهکی، ایسترسه ده عوموما " خمسه " دهکی تورکلوگون میقیاسینی موعینلشدیرمگه جهد ائدرکن ی.ائ.برتِلسین بئله بیر قناعتینه ده اساسلانماق لازیم گلیر کی، نظامی " دؤورونون بیر چوخ قاباقجیل آدام‌لارینی چوخ جهتدن گئریده قویموشدو. اگر اونو بدیعی سؤز ساحه‌سینده ان بؤیوک سلف‌لریندن بیری ایله - ایران حماسه‌سی‌نین یارادیجیسی فردوسی ایله موقاییسه ائتسک، گؤرریک کی، بوتون عظمتی ایله بیرگه فردوسی‌نین اوزو احیا ائتمک ایسته‌دیگی کئچمیشه دوغرو یؤنلمیشدیر. اونون اوغورسوزلوغو کئچمیشی دیریلتمگین غئیری-مومکونلوگونده‌دیر. نظامی اونون تام عکسی‌دیر، او، اؤز دؤورو زمینینده دورور، لاکین اوزو گله‌جگه دوغرو یؤنلمیشدیر".
شاعیر دری دیلینده یاراتماسی (بو، همین دؤورده بؤیوک هونر ساییلیردی!) ایله فخر ائتدیگی داستاندا اسکندری اوچ باخیمدان تقدیم (و ترنّوم) ائله‌دیگینی دئییر:
بیرینجی، اونون پادشاهلیق قاپیسینی دؤیَرم،
اونلارجا اؤلکه اوزرینده شاهلیغیندان دانیشارام.
سونرا سؤزو حیکمت‌لرله بزه‌‌رم،
کؤهنه تاریخ‌لری تزه له‌رم.
داها سونرا قاپیسینی پئیغمبر دئیه دؤیَرم،
تانری دا اونو " پئیغمبر " دئیه چاغیریر.
یئری گلمیشکن، " اسکندرنامه "نین حصر اولوندوغو موصول حؤکمداری نصرت الدین ابوبکر جهان پهلوانی دا نظامی اسکندرله موقاییسه ائتمکدن چکینمیر:
ائی کایناتین هم خیزیری، هم ده اسکندری،
سنین هم مولکون وار، هم ده حیات سوُیون.
و ماراقلی‌دیر کی، اسکندر کیمی نصرت الدین ابوبکر ده افسانوی ایران حؤکمدارلاری‌نین واریثی ساییلیر:
اونون آدی درحال کیخسرووا برابر اولدو،
اونون نسبینی ایسه دوز کیقبادا باغلادیلار.
بو ایسه او دئمکدیر کی، " بوش قالمیش " ایران تاج-تاختی (او تاج-تاخت کی، سِحرکار فردوسی قلمیله تاریخی گئرچکلیگه چئوریلمیشدی) اؤز یئنی صاحیب‌لرینی آختاریردی. حتّی تورک نصرت الدین ده بئله بیر ایرثین واریثی اولماق ایدیعاسینا دوشه بیلردی:
تاختلار توتان کیومرثدن تاج قالدی،
جمشیددن قیلینج، فریدوندان تاخت،
کیخسروودان دونیانی گؤسترن او جام
کی، اولدوزلارین حؤکمو اوندا عکس ائدیب.
گؤوهرله بزنمیش پارلاق بیر گوزگو
اسکندرین تاریخینی عکس ائتدیریر.
او اوزوک کی لعل اونون قاشیندادیر،
سلیمان مؤهورو اوندا پارلاییر.
بئله‌لیکله، بو آلتی شئی سنین ایختییاریندادیر،
آدینداکی (ابوبکر) آلتی حرف بونا شاهیددیر.
لاکین هئچ شوبهه یوخدور کی، نه قدر قودرتلی، آدلی-سانلی اولسا دا، هئچ بیر ممدوح نظامی اثرلرینده کی باش قهرمان‌لاری عوض ائده بیلمز، خوصوصیله اسکندر کیمی موباحیثه‌سیز بیر دوهانی کی، شاعیر-موتفکیرین یارادیجیلیق آختاریش‌لاری‌نین ان مودریک دؤورونون محصولودور.
اسکندرین " تورکلوگ "-و گزیب دولاشدیغی جوغرافیالاردا دا کونکرت دتال‌لاری ایله اوزه چیخیر. اثرین باشلانغیجیندا نظامی یازیر کی، " هیندیستاندان رومون اوجقارلارینا قدر هر دیاردا بیر شهر بینا ائتدی. سمرقنده زیور وئرن ده او اولدو. تک سمرقندده یوخ، همچنین، چندده ده هری (هرات) کیمی شهرین اساسینی قویدو. کیم اونون کیمی قیمتلی شهرلر سالدی؟! اوّلکی دربند هم " در " ، هم ده " بند " تاپدی... بولغاردان اؤت، بو دا اونون ایشی‌دیر. اصلینده، اونون بیناسی " بوْنی-غار " دادیر " ...
البتّه، " اسکندرنامه " مؤلیفی اؤز قهرمانی‌نین حقیقی ترجومه‌یی-حالینی مؤوجود منبع‌لر اساسیندا‌نینکی دقیق بیلیر، عئینی زاماندا بو بؤیوک تاریخی شخصیت حاقینداکی یانلیش معلومات‌لاری دا همین حقیقی ترجومه‌یی-حالدان ایصرارلا کنارلاشدیریر. حقیقت ایسه بوندان عیبارتدیر کی، " روم تاجیدارلاری‌نین ایچینده بو اؤلکه‌دن بیری جاهانبخت اولموشدور. آدی فئیلقوس، اؤزو شؤهرتلی شاه ایدی. هم روم، هم روس اونون فرمانینا تابع ایدی. اونون مسکنی یوناندا ایدی. اونون اصل یئری مقدونیه ایدی... هر دیارین روایتیندن دوز اولان آنجاق بودور کی، شهریار (اسکندر) فئیلقوسدان تؤره‌میشدیر... یونان پادشاهی فئیلقوس جاهان مولکونو گلین کیمی بزه‌دی، عاغیللی فرزندی ایله اونون باشی اوجالدی. چونکی لیاقتلی گؤوهر فخر گتیرر... مودریک اولان او نِکوُماخوْس کی وار، بیلیکلی ارسطو اونون اوغلو ایدی، اونا بیلیک اؤیرتمکده چوخ اذیت چکدی... فئیلقوس پادشاه دونیانی ترک ائتمه‌لی اولدو، دونیانی یئنی شاهنشاها تاپشیردی... "
نظامی‌نین یارادیجیلیق قودرتی‌نین (متودونون) چوخ موهوم گؤستریجیسی‌دیر کی، اسکندرین منشایینی علمی دقیقلیکله موعینلشدیردیکدن سونرا اونون "تورک کئیفیت‌لری"-ندن صؤحبت آچیر. چونکی اؤزو دئمیش، " آزاجیق دوغرویا بنزه‌ین یالان یاخشی‌دیر یالانا بنزر دوغرودان " .
اسکندرین دارانی مغلوب ائدیب ایرانی ضبط ائلمه‌سی، آتشپرست معبدلرینی داغیتدیرماسی تاریخی فاکتدیر. و تاریخین بو گئرچکلیگینی نظامی، دئمک اولار کی. بوتون تفصیلاتی ایله قلمه آلارکن اؤز قهرمانینا بیر نئچه باخیمدان حاق قازاندیرسا دا، اونون غلبه‌سی‌نین اساس سببینی شخصی ایراده‌سیندن داها چوخ چرخی-فلگین حؤکمونده گؤرور... شوبهه‌سیز، بیر تورانلی اولاراق ایرانا موناسیبتده اسکندری آچیقجا مودافیعه ائتمکله یاناشی، دوشمنین کئچمیشینه ده موعین احتیرام گؤستریر. " اسکندرنامه "دهکی ایران-روم موناقیشه‌سی، اصلینده، ایران-توران موناقیشه‌سی‌نین یئنی تاریخی (و ایدئیا-استِتیک) شراییطده داوامی‌دیر.
دارا اسکندره مکتوبوندا اونا بئله حربه-زوربا گلیر:
آند اولسون او یانان آتشه، " آوستا "یا، " زند "-ه،
او پارلاق خورشیده، او اوجا چرخه!
آند اولسون یارادانا کی، دوشمنی اهریمندیر!
آند اولسون زردوشته کی، اهریمنه دوشمندیر!
نه رومدان، نه روملودان نیشان قویمارام،
هر ایکیسی‌نین ده باشینا اود یاغدیرارام!..
و عوضینده بئله بیر جاواب آلیر:
آند اولسون بیزیم اجدادلاریمیزین گئتدیگی یولا
کی، بیزیم دینیمیزین پئیغمبرلری ایدی.
آند اولسون تانری تانییان ابراهیمین کیتابینا،
او دین اوچون من تانری‌یا شوکور ائدیرم،
اگر ایرانلی‌لارا ال تاپارسام، من
زردوشت دینینی آرادان گؤتوره‌جگم!
نه آتش، نه آتشگده قویاجاغام...
دارانین روملولار (یونان‌لار) دئییل، اؤز سرکرده‌لری (ایرانلی‌لار) طرفیندن اؤلدورولمه‌سی اسکندرین غلبه‌سیندن اؤنجه دارانین مغلوبیتی‌نین سبب‌لری اوزرینده دوشونمگه تحریک ائدیر... ماراقلی‌دیر کی، بیر زامان‌لار ( " شاهنامه " ده گؤستریلدیگی کیمی) شاهلارلا بئله حسابلاشمادان ایرانین مودافیعه‌سی اوچون علاهیدده مسئولیت داشییان پهلوان‌لار بو دفعه نینکی ایشغالچی‌یا قارشی چیخیرلار، عکسینه، اسکندرین مجلیسینه گلیب اونون هدیه‌لرینی هوسله قبول ائدیرلر.
روملولارلا ایرانلی لار موصولدا دؤیوشورلر، اسکندر غلبه‌دن سونرا آذرآبادگانا گلیر. و شاعیر یازیر کی، " هر یئرده آتش گؤررکن فؤورا اودو سؤندوروردو، "زند"-ی سیلیردی. او یئرده داش حاصار ایچینده بیر آتش یانیردی، آتشپرست اونو " اؤزوندن یانان " آدلاندیریردی. اونا قیزیل بویون‌باغیلی یوز هیربوُد پرستیش ائده‌رک قوللوق گؤستریردی. امر ائتدی او قدیم یانان آتشی سؤندوردولر و کوله دؤندردیلر" .
اسکندر دارانین قیزی رؤوشنکله ائوله‌نیر، عئینی زاماندا باشینا حؤکمدارلیق تاجینی کیومرث و کیقبادین پایتاختی اولموش ایستخرده قویماقلا بوتون دونیایا نوماییش ائتدیریر کی، او، غصبکار یوخ، ایران حاکیمیتی‌نین رسمی واریثی‌دیر... ایرانین چؤکمه‌سی (داها دوغروسو، بو اؤلکه‌نین عصرلر بویو دونیا هارمونیسینی پوزماسینا سون قویولماسی) ایله اسکندر جاهان شاهینا چئوریلیر... بئله کی، " دونیا مولکونو اسکندر توتارکن اؤز کامی دالینجا هئچ واخت قاچمادی. اؤز عدلی ایله دونیانی آرام گؤرمک ایسته‌دی، دونیا دا اونا یاردیم گؤستردی. جاهان ایسته ییرسن؟ او شاه کیمی اول! اونو ائت کی، او ائتمیشدی. سؤزو اوزاتما! "
نظامی‌نین وطن تعصوب‌کش‌لیگی‌نین، گؤرونور، ان پارلاق تظاهورو اسکندری آذربایجانا گتیرمه‌سی‌دیر. " آذربادگان حؤکمداریندان آزاده‌لر کیمی بیر قاصید گلدی " سؤزلریله باشلایان حادیثه‌لر - برده حؤکمداری نوشابه‌نین دعوتیله اسکندرین قافقازا گلمه‌سی، اونون جوغرافیاسی (البورز داغیندان خزران دنیزینه قدر) ایله تانیشلیغی، نوشابه‌نین گؤستردیگی عالیجنابلیق موقابیلینده اونو موتفیق اولاراق تانیماسی، ائله‌جه ده، شیرواندان " شیر کیمی یویوروب کئچه‌رک " دربند قالاسینی آلماسی، خزرلرین راحاتلیغی اوچون " وحشی خاصیتلی قیپچاغ "-ین قارشیسینی کسمکدن اؤترو تدبیرلر گؤرمه‌سی و س. هر نه قدر شاعیرین اویدورماسی اولسا دا، " اسکندرنامه " نین ایدئیا-مضمون استروکتورونا اونون عوضوی ترکیب حیصه‌سی کیمی داخیلدیر.
هر دفعه روما قاییتماق مقصدیله یولا چیخسا دا، دونیایا گلندن طالعیینه یازیلمیش قضا و قدر اسکندرین یولونو بیر-بیری‌نین آردینجا موختلیف اؤلکه‌لره سالیر. و همین اؤلکه‌لردن بیری ده چین تورکوستانی‌دیر کی، نظامی بو سفری قدیم تورک اپوسونون دونیا فاتحینه موناسیبتی‌نین کلاسیک ایدئیا-استِتیک منطیقی ایله ایضاح ائدیر:
خاقانا خبر گلدی کی، چؤل و داغ
پولاد گئییملی‌لرین ناللاریندان بئزدی.
ایران تورپاغیندان بیر سئل آچیلدی،
نه چینی یئرینده قویاجاق، نه ده خاقانی.
خاقان اونون اوزرینه گلن قووّه‌نین گوجونو یاخشی تصوّر ائتسه ده، اؤزونو ایتیرمیر:
هه بیر مرزیبانا قانلا مکتوب یازدی
کی، بیزیم اؤلکه‌میزده قان تورپاغا قوووشور.
ختا شاهیندان خوتن خانینا قدر
هامی‌یا گؤندردی، مجلیس چاغیردی.
بیر ده اوردو گلدی سیلنجابدان، فرقانه‌دن،
عاغیللی نایب‌لر هر بیر حودوددان -
خیرخیزدان، چاچدان و کاشغاردان
زرّین کمر پهلوان‌لار چاغیردی.
اوردو دسته‌لری بیرلشن زامان
خانلار خانی‌نین اورگی توختادی.
...دونیا پادشاهینا بو خبر چاتدی
کی، چین تورکلری بایراق قالدیردیلار.
لاکین خاقانا گون کیمی آیدین ایدی کی، بوتون دونیانی اؤزونه تابع ائتمکده اولان اسکندرله دؤیوشه گیرمک چوخ بؤیوک بیر مسئولیت‌سیزلیکدیر. او، ائله بیر غئیری-عادی آخیندیر کی، قارشیسینا چیخماق خالقی بادا وئرمک دئمکدیر، ساده‌جه، ائله ائتمک لازیمدیر کی، بو آخین آز ایتکی ایله اؤتوب کئچسین... و تصادوفی دئییل کی، اسکندر اؤزو ده خاقانا اوّل-اوّل کیفایت قدر سایمازیانا موناسیبت گؤستره‌رک اونا یوللادیغی مکتوبدا دئییر: " اگر سیزین اؤلکه‌نیزدن اوجا گونش مشریقدن مغریبه سیتاب ائیله‌ییرسه، من او گونشم کی، ایندی بو یوللا مغریبدن قوشونو مشریقه چکمیشم... ائی چین تورکو، بئینینده نه وارسا بوشلا، آخی سن توفان قارشیسینا چیراق توتورسان... " اسکندرین مکتوبوندا " منیم تورک قولام‌لاریم الینه یای آلسا، اونلارین اوخوندان تام بیر اوردو مغلوب اولار " کیمی تهدیدلر ده واردیر کی، بو، اونون تورکلوگه موناسیبتینی ایفاده ائدیر... " افراسییاب مولکونون واریثی " ، هئچ ده تصادوفی دئییل کی، اسکندره واختیندا گوذشته گئتمک قرارینا (البته، بو قرارین اصل مؤلیفی تاریخ یوخ، نظامی‌دیر) گلیر: " فیل سوموگوندن اولان تاختینی فیلین بئلینه قویسام، او ساعات هیندیستاندان منه خراج گلر... لاکین شاهلیقدا و شؤوکتده سنینله بحثه گیرمک نیتیم دئییل... قوناقپرور اولماقدان ساوایی، چاره‌م ندیر؟.. " خاقانین مودریک وزیری ده اونا بئله بیر عاغیللی مصلحت وئریر کی، " آز-چوخ بیر آی واخت وار، اونونلا کئچین، بیگانه هر یئرده چوخ اوزون قالماز " .
لاکین تورک حؤکمداری (و اوندان دا بؤیوک تورک نظامی!) اسکندر قارشیسیندا تورکون کیملیگینی نوماییش ائتدیرمک ایمکانینی دا الدن وئرمیر. اسکندره قارشی قوشون چیخاران خاقان اونون اوزونه دئییر: " بیلیرسن کی، من بئله دسگاهلا اولدوزلارا قدر قوشون ییغاراق او قدر ده عاجیز و کور دئییلم کی، قول زورو گؤسترمه‌دن دؤیوشدن دؤنَم. داغ بویدا قوشونو و بو قدر اسلحه‌نی گؤرورسن، قاینایان دنیزدن بئله قورخمورام. لاکین بختین سنه همیشه یاردیر. یئر سنه کؤله‌دیر، آسیمان بنده. طالع صاحیبی ایله دؤیوشه گیرمک دؤیوشه‌نین باشینی دارا چیخاردار " ... و خاقاندان یئددی ایلین خراجینی طلب ائدن جاهان حؤکمداری آخیردا عومومیتله خراجسیز اؤتوشمک قرارینا گلیر... " اونلار چالغی، باده مجلیسینی بیر یئرده قورور، بیر یئرده اولارکن آرام تاپیردیلار... هئچ بیری تکلیکده باده ایچمزدی، هر آزاده شخص اؤز ایشینده تام آزاد ایدی " ... بئله‌لیکله، نظامی روم-ایران، روم-روس موناسیبت‌لرینده کی آمانسیزلیق، باریشمازلیق و جیدی داخیلی ضیدیت‌لری روم-تورک موناسیبت‌لرینده قطعیا گؤرمور. و اونون درین اینامینا گؤره، بو موناسیبت‌لره قارشیلیقلی آنلاشما، صولح، مهریبانچیلیق حاکیمدیر.
" تورک شاهی اؤز دیاری‌نین مشهورلاری ایله " اسکندرین یانینا گئدیب اونو قوناق دعوت ائدیر. نظامی بو قوناقلیغی بئله تصویر ائله‌ییر:
موسیقی چالماغا هر بیر اؤلکه‌دن
سئچیلمیش اوخویان و چالان گلمیشدی.
حئیرت‌انگیز نغمه اوخویان‌لار
سؤزلری اوزان قانون‌لاری اوزره اوخویوردولار.
ایپک تئللرده سوغد نغمه‌لری چالان‌لار
رودون سسینی گردونا قالدیرمیشدیلار.
پهلوی نغمه‌لری اوخویان‌لار
نغمه‌لری ایله هاوالارا یئنی‌لیک وئریردی.
بیر ده کشمیرلی رقاصه‌‌لر
سانکی بورولغان یئل ایدی، معلّق ووروردو.
ارغنون چالان یونان‌لارین چوخو
هامی‌نین اورگی‌نین هوشونو آلیردی.
چینلی‌لر روملولارلا بیرلیکده خیدمت ائدیردیلر...
و خاقان جاهان حؤکمدارینی لازیمی ادب-ارکان‌لا یولا سالیر... " ائله کی شاهنشاه بیر آز یول گئتدی، چین خاقانینا ایشارت ائتدی کی، او اؤز دیارینا گئری دؤنسون، آتینی تورکلرین ایقلیمینه سورسون. همین تورک، حؤکمدارلا ویداع‌لاشدی " .
چین تورکوستانیندان روما قاییدان اسکندر ائشیدیر کی، روسلار قافقازی تاراج ائتمیشلر، " برده مولکونو ییخیب داغیتمیشلار، وار-دؤولتله دولو شهری بوشالتمیشلار. نوشابه نی اسیر آپاردیلار ".
روسلاری جزالاندیرماق اوچون یوروشه گئدن اسکندر قیپچاق چؤلوندن کئچمه‌لی اولور. اوزوآچیق قیپچاق قیزلارینی گؤرن شاه قیپچاق باشچی‌لارینی یانینا چاغیریب اونلارا دئییر کی، سیزین قادین‌لار اوزلرینی اؤرتسه‌لر یاخشی‌دیر. باشچی‌لار ایسه بئله جاواب وئریرلر کی، " بیز بنده‌ییک. شاهین فرمانینا همیشه حاضیریق. لاکین اوزو اؤرتمک امر ایله اولماز، چونکی قیپچاغین خیصلتینده بئله عادت یوخدور. اگر سنین عادتین اوزلری باغلاماقدیرسا، بیزیم عادتیمیزله گرک گؤزلر قاپانسین. مادام کی، یاد اوزه باخماماق یاخشی‌دیر، جینایت اوزده دئییل، باخان گؤزده دیر" ...
بونونلا بئله، اسکندر قیپچاق قادین‌لاری‌نین اوزلرینی اؤرتمه‌‌لرینه هر حالدا نایل اولور... روسلارلا قارشیلاشان اسکندر امینلیکله دئییر کی، " روس دؤیوشوندن منیم قورخوم یوخدور، چونکی داغ باشیندان چوخلو سئل آخار. خزر داغلاریندان چین دنیزینه قدر هر یئری تورکلرله دولو گؤرورم. تورکلر روملولارلا قوهوم دا دئییل، آنجاق روسلارا روملولاردان داها چوخ کین بسله‌ییرلر " .
اسکندر روسلارا غالیب گلیر، نوشابه‌نی آزاد ائدیر، روس حؤکمداری‌نین تاجینی اؤزونه قایتارسا دا، اونا خراج کسیر.
یئددی اؤلکه‌نین (یعنی بوتون دونیانین!) حؤکمداری اولان اسکندر اوّل یئددی فیلوسوفلا موکالیمه‌لریله موتفکّیر، سونرا ایسه تانری‌نین حؤکمو ایله پئیغمبر مؤوقعیینه یوکسه‌لیر. و بیر پئیغمبر کیمی اونا عطا اولونان مؤعجیزه اوندان عیبارت اولور کی، " سنه کؤمک وئرن و یول گؤستره‌نین ایلهامی ایله هر خالقین دیلینی بیله‌جکسن، هر اؤلکه ده هر دیلی بیلن اولاجاقسان" ...
اوّلکی پوئمالاردا اولدوغو کیمی، " اسکندرنامه " ده ده " تورک " سؤزو " ایگید " ، " جسارتلی " ، " گؤزل " ، " اورک آچان " ، " مودریک " و س. معنالاردا گئنیش ایشله‌نیر.
اونون معراجا چیخیب تورک کیمی آت چاپدیغی گئجه ملک‌لر گؤیلرده بزه‌نمیش ایدی... ایگیدلرین اورگی بو وورهاووردا تورکون نئیی کیمی اینیلده‌ییردی... تورک زورناسیندان ائله شیون قالخدی کی، تورکلرین بوغازی دا جوشه گلدی... او هیند نژادلی، تورک روخسارلی آی شاها هیندیستاندان جنّت وئرمیشدی. یوخ، هیندلی دئییلدی، ختایلی تورک ایدی... قالالی تورک گؤزلی سارالان زامان او دونیا گلینی قالایا گیردی... ائی چین اوزلو تورک، تورکلوک ائتمه، گل بیرجه ساعات قاشینا سن چین سالما... قاباقدا، آرخادا طوووزتک تورکلر... هئیکل‌تراش اونو گؤزللیکده ائله دوزلتدی کی، تورک گؤزل‌لری ایپگه بوروندولر... یئنه ده تورک نئیی شور قالدیرمیشدی، تورکلرین قولونا قووّت وئرمیشدی... سحری گون بو سولطان جلاللی تورک چین دنیزیندن چیخیب داغ باشینا یهر ووراندا هر ایکی اوردو قان دئیه سوسادی... تورک کیمی سرت اولما، مئیلیم سنه دیر، من سنین تورونم، سنین هیندینم...
نتیجه اعتیباریله دئمک اولار کی، اسکندر دیریلیک سویو تاپیب ابدی (جیسمانی) اؤلومسوزلوگه چاتا بیلمه‌سه ده، نظامی‌نین قلمی ایله ائله بیر ابدی (معنوی) یاشاریلیغا قوووشدو کی، بورادا تورکلوگون بوتؤو بیر ایدئیا-استِتیک کونسپسیون اولاراق رولو شوبهه دوغورمور.
کؤچورن: عباس ائلچین
