+0 بگندیم
آنا دیلی مسله‌لرینه عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یاناشماسی
زلفیه اسماعیل
عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین چوخ‌شاخه‌لی یارادیجی‌لیغی‌نین موعین ایستیقامت‌لریندن بیری ده آنا دیلی مسله‌لری‌دیر. دوغما وطنی‌نین ایجتیماعی حیاتیندا فعال ایشتیراک ائدن وطنپرور ضیالی خالقیمیزین مدنی-ایجتیماعی حیاتینداکی بوتون چاتیشمازلیق‌لار کیمی آنا دیلی‌نین پروبلم‌لری ده اونو دایم ناراحات ائتمیشدیر. دؤورون ادبی دیل نورماسی‌نین موعین‌لشمه‌سینده همین دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاری ایله یاناشی عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف ده الیفبا، اورفوقرافی، میلّی تئرمینولوژی مسله‌لری‌نین اطرافیندا گئدن موباریزه‌لردن کناردا قالمامیش، دیلچی عالیم‌لرله داها یاخین موناسیبتده اولان ادیب دیل مسله‌لری‌نین موذاکیره‌سینده مرکزی مؤوقع توتموشدو. همچنین ع.حاقوئردی‌یئف اونو ناراحات ائدن اؤتن عصرین ایلک ایکی اون ایل‌لیگی‌نین دیل و الیفبا مسله‌لری حاقدا مطبوعاتدا چیخیش‌لار ائتمیشدی. اونون "ادبی دیلیمیز حاقیندا" دَیرلی مقاله‌سی او دؤورون قیزغین موذاکیره لریندن آلدیغی تأثوراتین نتیجه‌سی‌دیر. مقاله‌ده ادبی دیلین اینکیشافیندا بدیعی ادبیاتین و مطبوعاتین رولوندان، الیفبا، اورفوقرافی، ترمینولوژی مسله‌لریندن دانیشیر. ادبی دیلین اینکیشافینا مانع اولماقدا داوام ائدن موعین نؤقصان‌لاری قئید ائدیر. ادبی دیلیمیزین قارشیلاشدیغی پروبلم‌لری وطنداش یانغیسی ایله قلمه آلدیغی "ادبی دیلیمیز حاقیندا" اثری حقیقتاً ده اؤز دؤورونون ان آکتوال و آجیناجاقلی دیل حادیثه‌لرینه حصر اولونموشدور. "ادبی دیلیمیز وارمی، یوخمو" پروبلمینی اورتایا قویدوغو بو اثرده مؤلیف مطبعه‌لرین دوغما آنا دیلیمیزده کیتاب چاپ ائتمه‌مه‌سیندن شیکایت‌له‌نیر: "تورکلرین بیر مطبعه‌سی یوخ ایدی. قوبرنیا مطبعه‌سینده تورک حوروفاتی وار ایدیسه، او دا خیردا اعلان‌لار ترجومه‌سی اوچون اولوب، برباد بیر حالدا ایدی. بو سببدن مکتب‌لرده تدریس کیتاب‌لاری و جاماعاتین اوخودوغو کیتاب‌لار آنجاق "لیلی و مجنون" ، "گولوستان" ، "بوستان" ، " تاریخ-نادر" و بو قبیل ایراندا چاپ اولونموش و اکثری فارس دیلینده یازیلمیش کیتاب‌لار ایدی. بونا گؤره ده فارس دیلی تورک دیلینه تام معناسیله آغالیق ائدیردی. او واختین خالقی تورک دیلینده مکتوب یازماغی باجارمازدیلار، مکتوب‌لار هامیسی فارس دیلینده یازیلیردیلار" . ح.حاقوئردی‌یئف 20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجاندا مطبعه‌لرین قورولماسی، موختلیف قزئت‌لرین ایشیق اوزو گؤرمه‌سی، ادبیات کیتاب‌لاری‌نین چاپی، معاریف جمعیت‌لری‌نین، درام درنک‌لری‌نین تشکیل اولونماسی یولوندا ضیالی‌لارین فعالیت‌لرینی یوکسک قییمت‌لندیرمه‌سینه باخمایاراق، او دؤوورده قوصورلاری، نؤقصان‌لاری دا قئید ائتمکدن چکینمه‌میشدیر.
همین مقاله‌ده هم معیشت لکسیکینه، هم ده ادبی دیلیمیزه فارس دیلی‌نین قرامری نورمالاری‌نین یامانماسینی، تعیینی سؤز بیرلشمه‌لری یئرینه داها چوخ ایضافه ترکیب‌لریندن ایستیفاده‌نین عنعنه حالینی آلماسینی دا ایفشا ائدیردی. حتّی میرزه فتعلی آخوندوفون کومدی‌لرینی آذربایجان تورکجه‌سینده یازماسینی تقدیر ائدن ناثیر فارس سؤزلری‌نین چوخلوغوندان دا شیکایت ائدیر. همچنین م.ف.آخوندوفون اؤز ترجومه-حالینی فارس دیلینده یازماسینی و اونون دا او دؤورون قزئت‌لرینده ده چاپ اولونماسیندان ناراضی قالدیغینی دیله گتیریر.
طبیعی کی، او دؤورده بوتون آذربایجان ضیالی‌لاری عئینی مؤوقعدن چیخیش ائتمیردیلر. ماراقلی بوراسیندا ایدی کی، ادبی دیلین طالعیینه هئچ کس لاقئیدلیک گؤسترمیر، موختلیف سیاسی جبهه‌لرده میلّی ادبی دیلین نورماسینا موناسیبت باش قالدیریر. میلّی نورمانین آنا دیلی اوستونده قورولماسینی طلب ائدن دموکراتیک قووّه‌لرین اؤنونده گلن‌لردن بیری کیمی ع.حاقوئردی‌یئف "اکینچی" ، "کشکول" و سایره‌نین ده نومونه‌وی ادبی دیل یارادا بیلمه‌دیگینی و بو قزئت‌لرده کی روس و فارس دیلیندن چوخ سؤز ایستیفاده ائدیلمه‌سینی و اوخوجونون موطلق لوغتدن ایستیفاده ائتمگه مجبور قالدیغینی اورک آغریسی ایله قلمه آلیر. ع.حاقوئردی‌یئف ضیالی‌لارین، ادبیات آدام‌لاری‌نین آنا دیلی‌نین صافلیغانا خلل گتیرمه‌سینی ایجتیماعیته بو شکیلده چاتدیریر: "ادبیاتلا مشغول اولماق ایسته‌ین ضیالی‌لاریمیز (ؤزومو ده او جومله‌دن حساب ائدیرم) ایکی طرفدن ده آوارا اولوب مجبوراً روس ادبیاتی تاثیری آلتینا دوشوب، تورک دیلینده روس جومله‌لری ایشلتمگه اوز قویدولار" . آیریجا، ادیب دیلیمیزین مورفولوژی و سینتاکسیسینه حصر اولونان قرامره عایید وسایت‌لرله باغلی اونو دا وورغولاییر کی، "ادبی دیلین یوخلوغوندان علاوه ایندی‌یه‌دک، تورک آذربایجان لهجه‌سی‌نین بیر موکمّل صرفی و نحوی یوخدور. ادبی دیل هارادان اولا بیلر؟ کیتاب‌لاریمیزدا، قزئت‌لریمیزده صرف-نحو قواعیدینی ایندی ده دوزگون ایشلتمه‌ییریک. بو خوصوصدا خوصوصی مقاله حاضیرلاییرام".
بو دؤورده کی دیل مئییل‌لرینی دوزگون تحلیل ائده‌رک دوغرو اولاراق کونکرت‌لشدیررکن بئله یازیر: "سلطان عبدالحمید زامانیندا عثمانلی ادیب‌لری حؤکومتین تحریکی آلتیندا عثمانلی تورک ادبیاتی‌نین جمعی تورک عالمی‌نین ادبیاتینا آغالیق ائتمه‌سی یولوندا جید-جهد ائدیردیلر". ح.حاقوئردی‌یئف ادبی دیل و آذربایجان ادبی دیلی آنلاییش‌لارینا نظر یئتیریر، ادبی دیلین پوزولماسی و یا اولماماسی مسله‌سینده یاد دیللرین تاثیری آلتیندا اوخویوب-یازان ضیالی‌لاری، مطبوعات عالمینی جیدی گوناهلاندیریر. ع.حاقوئردی‌یئف عثمانلی لهجه‌سی ایله ادبی دیلی موعین‌لشدیرمک ایسته‌ین ضیالی‌لارین ایدئیا منشایی‌نین عثمانلی دؤولتی ایله باغلی اولدوغونو یازیر: "علی بیگ حسین‌زاده ، احمد کمال، صبری‌بیگ‌زاده خالد و سایرلری. بیرینجی علی بیگ حسین‌زاده "فویوضات "-ی نشره باشلاییب، تورک آذربایجان دیلینی عثمانلی‌لاشدیرماغا قدم قویدو. بونون موقابیلینده " ملا نصرالدین"ین آمانسیز موباریزه‌سی نتیجه وئره بیلمه‌دی و یازیچی گنجلرین چوخونوعلی بیگ اؤز نوفوذو آلتینا چکدی " . اؤز دؤورونون موعاصیر گنجلیگینه، علی الخصوص دا، جاوان ادیب و شاعیرلرین بعضی درگی و قزئت‌لرین تاثیرینه دوشمه‌مه‌سینی، آنا دیلی‌نین صافلیغینا ضرر وئرمه‌سینی ادیب "گنجلریمیز اؤزلری حیس ائتمه‌یه‌رک آذربایجان قولاغینی دئشن لفظلری ایستعمال ائدیرلر. بو سؤزلر تورک سؤزلری ایسه ده بیزیم اوچون یابانچی‌دیر و عوض‌لرینده باشقا تورک سؤزلریمیز ده وار. مثلا: "سیرت " - چیگین، " ائرکک " - کیشی. " ائرکک " سؤزو آذربایجان تورکو تصوورونده حئیوانیتی تشکیل ائدن بیر سؤزدور " - و سایر بو کیمی مقام‌لارا توخوناراق هیجان طبیلی چالیردی. گؤروندوگو کیمی ع.حاقوئردی‌یئف آذربایجان دیلینی عثمانلی‌لاشدیران‌لارا قارشی موباریزه‌نین اؤن جرگه‌سینده دایانیر و بو دیلی " عثمانلی دیلی‌نین پوزوق شیوه‌سی " حساب ائدن‌لره، اونو هر جور یئرسیز آلینمالارلا کورلاماغا چالیشانلارا قارشی توتارلی فاکت‌لارلا جاواب وئریر.
بحث آچدیغیمیز "ادبی دیلیمیز حاقیندا" اثرینده آذربایجاندا ادبیاتی‌نین و مطبوعاتی‌نین کئچدیگی اینکیشاف یولونا دریندن نظر سالان ادیب کیتاب‌لارین دیلینده کی ادبی قوصورلارین دا حدسیز درجه ده اولماسینی فاکت‌لارلا ثوبوت ائدیر. و بو قوصورلارین آذربایجان دیلین ادبی‌لشمه‌سینه، ادبی دیل نورمالاری‌نین ثابیت‌لشمه‌سینه منفی تاثیر گؤستردیگینی قئید ائدیر.
موختلیف فنلر اوزره آنا دیلینده درسلیک‌لریمیزین اولماماسی، همچنین دیلیمیزله باغلی درس وسایت‌لری‌نین، دیلیمیزین مورفولوژی قورولوشونو، سینتاکسیسینی عکس ائتدیرن قرامر درسلیک‌لری‌نین یوخلوغو اونو ناراحات ائدیر و " خالق معاریف کومیسارلیغی یانیندا، یا عوموم ایتیفاق آکادمی‌سی‌نین آذربایجان شؤعبه‌سینده خوصوصی بیر تشکیلات، آذربایجان تورک لیسانی اوچون موکمل صرف-نحو و ابدی دیل یاراتماق اوچون قورولمالی‌دیر " تکلیفینی ایره‌لی سورمکدن چکینمه‌میشدیر. او، تحصیل ساحه‌سینده کی دیل پروبلم‌لرینی بیر پداقوق کیمی دولغون شکیلده تحلیل ائتده‌رک معاریفچی‌لیگین آلوولو تبلیغاتچی‌سینا چئوریلمیشدیر.
19. عصرین سونو20. عصرین اول‌لرینده آذربایجان ایجتیماعیتی اوچون دیل قوروجولوغو مسله‌سی آنا دیلی پروبلمی‌نین اساسی اولسا دا، نتیجه اعتیباریله ادبی دیل نورمالاری‌نین موعین‌لیگینه خیدمت ائتدیگیندن الیفبا موباحیثه‌لری ده گئنیش مدنی سیاسی دایره‌لری احاطه ائدیر. عرب الیفباسی‌نین آذربایجان دیلی‌نین فونتیک سیستمینه اویغون‌سوزلوغونو م.ف.آخوندوفون عملی شکیلده قالدیرماسینی تقدیر ائدن ع.حاقوئردی‌یئف "میرزه فتعلی و عرب الیفباسی" مقاله‌سینده م.ف.آخوندوفون بو الیفبانی حیاتا کئچیرمک اوچون گؤردوگو ایشلردن اطرافلی دانیشیر، اونون بو تشبوثونون تاریخی اهمیتینی ایضاح ائدیر. عرب الیفباسی‌نین چتینلیک‌لریندن، اونون بو الیفبانی دّییشمک اوغرونداکی موباریزه‌سی حاقدا بئله یازیر: "عرب الیفباسی‌نین تورک و فارس دیللرینه اویغون اولماماسی هامی‌یا آیدیندیر. همچنین بو الیفبانین اؤیره‌نیلمه‌سی، اونونلا یازماق و خوصوصاً بو الیفبا ایله یازیلمیش کیتاب‌لاری اوخوماق نینکی چوجوق‌لار، حتّی ساوادلی شخصلرین چوخلاری اوچون بیر چتین مسله‌دیر. بونا دا ان بؤیوک سبب حوروف-موصوویته‌نین یازیلماماسی‌دیر". بؤیوک ایجتیماعی خادیم ع.حاقوئردی‌یئف کونکرت میثال‌لارلا ایضاح ائدیر کی، صایت‌لری عوض ائتمک اوچون حرفلرین آلتیندا و اوستونده قویولان ایشاره‌لر اولمادیقدا بو الیفبا ایله یازیلمیش متنلری اوخوماق داها دا چتینلشیر.
ع.حاقوئردی‌یئفین "بؤیوک ایصلاحات" آدلی مقاله‌سی ده الیفبا مسله‌سینه حصر اولونان ماراقلی یازی‌لاردان بیری‌دیر. بوردا او، تورک دیللری‌نین قدیم آبیده‌لری ایله باغلی تدقیقات‌لاری یاخیندان ایزله‌میش، تورکولوژی ادبیاتلا یاخیندان تانیش اولموشدور. آردیجیل و سیستملی تحلیل‌لردن سونرا "لاتین الیفباسی‌نین آلتی ایل‌لیگی موناسیبتیله" مقاله‌سینده تورک الیفبالاری‌نین کئچدیگی تاریخی اینکیشاف یولونو تحلیل ائتمیشدیر.
یئنی-یئنی بدیعی اثرلر یازماقلا برابر پداقوژی ساحه‌ده ده اوغورلو فعالیت گؤسترن ع.حاقوئردی‌یئف آذربایجان دؤولت بیلیم‌یوردوندا آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتی فنی‌نین تدریسی ایله مشغول اولموشدور. او، بو ساحه ده ده ادبی دیلین اینکیشافینا مانع اولان چتینلیک‌لری آرادان قالدیرماق اوچون جیدی موذاکیره لر آپاریر، آذربایجان تورکجه‌سی‌نین تدقیقی و تطبیقی اوچون زمین یارادان تکلیف‌لر ایره‌لی سورموشدور. معاریف، مدنیتین اینکیشافیندا اؤلکه‌نین قاباقجیل ضیالی‌لارینی سفربر ائتمکده موتمادی چیخیش‌لار ائتمیش، تقدیره لاییق ایشلر گؤرموشدور.
ع.حاقوئردی‌یئف بدیعی ترجومه مسله‌لرینه مدنی اینکیشافین موهوم حیصه‌سی کیمی باخیردی. او، مدنیت‌لرآراسی قارشیلیقلی اینکیشافا خیدمت ائدن بو ایشه ده اؤز تؤحفه‌لرینی وئریب. بئله کی، ع.حاقوئردی‌یئف شکسپیرین " هاملت " ، شیللرین " قاچاق‌لار " ، وولترین " سلطان عثمان " ، زولیانین " قازماچی‌لار " ، آندرسن‌ین " بولبول " ، " شاهین تزه لیباسی " ، لانسکویون " قزوات " ، چیریکوفون " یهودی‌لر " ، کورولنکونون " قوجا زنگ‌چالان " اثرلرینی دیلیمیزه ترجومه ائدیب. او، ترجومه‌چی‌لیک ایشینه چوخ جیدی و مسئولیتله یاناشیب. اونون ترجومه اثرلری‌نین دیلی اؤز میلّی روحونو ساخلاماقلا آذربایجان ادبی دیلی‌نین ده زنگینلیک‌لرینی اؤزونده عکس ائتدیرمکده دیر.
ع.حاقوئردی‌یئف ایستر علمی-نظری فیکیرلری، ایسترسه ده بدیعی نثر نومونه‌لری، پوبلیسیستیک مقاله‌لری ایله آذربایجان ادبی دیلی‌نین دوزگون ایستیقامتده اینکیشافینا، آنا دیلی‌نین صافلیغی‌نین قورونماسی مسله‌لرینه کؤمک ائدیب. سون اولاراق قئید ائدک کی، میلّی ادبی دیلیمیزین سورعتلی اینکیشافی دؤورونون گؤرکملی نوماینده سی اولان ع.حاقوئردی‌یئف آذربایجان ادبی دیلی‌نین وارلیغینی شوبهه آلتینا آلان‌لارا قارشی موباریزه ده فعال مؤوقع نوماییش ائتدیریر. او، همچنین خالق دیلینی دریندن بیلیر، بعضی مطبوعاتین ضررلی مئییل‌لرینه باخمایاراق، اؤز اثرلرین گئنیش خالق کوتله‌سی‌نین دیلیندن سوزولوب گلن سؤز و ایفاده‌لر، آنا دیلی‌نین زنگین طبیعی ایمکان‌لاری اساسیندا یارادیردی. ع.حاقوئردی‌یئف اؤز یازی‌لارینی نه موعاصیری اولدوغو بعضی ادبیات آدام‌لاری‌نین دیلینه، نه ده مؤوجود مطبوعاتین دیلینه اویغونلاشدیرماغا چالیشمامیش، عکسینه مطبوعات دیلینی اؤز اوسلوبونا اویغونلاشدیرماغا جهد ائتمیشدیر. میلّی دیلی خلقی زمیندن آییرماغا چالیشان قزئت و درگی‌لرین قاریشیق دیلینه قارشی موباریزه آپارمیش، دئمک اولار کی، اؤز دیلی، اؤز اوسلوبو ایله مؤوجود مطبوعاتین آراسیندا سدّ چکمیشدیر. ادیبین اورژینال بدیعی دیلی‌نین و اورژینال اوسلوبونون باشلیجا مزیتی عوموم‌خالق جانلی دیلینه یاخینلیق و یاد دیللرین تاثیرینه معروض قالمامیش خلقی بیر دیل اولماسی‌دیر. اؤز خالقینی دایم مدنی اویانیشا و ترقّی‌یه سسله‌ین، ساده خالق آدام‌لاری‌نین آرزو و ایستک‌لرینی اثرلری‌نین مؤوضو و ایدئیاسینا چئویرن یازیچی رئال حیات حقیقت‌لرینی بدیعی روحلا دولغون شکیلده عکس ائتدیرمیشدیر. اونون جانلی حیات لؤوحه‌لری ایله سون درجه زنگین حکایه‌لری عوموم‌خالق دانیشیغی، خالق دیلی‌نین حیکمت خزینه‌سی داها دا زنگینلشدیریر. بو جور خلقی‌لیکله یوغرولان اثرلری نثر تاریخیمیزین ان قییمتلی نومونه‌لری سیراسیندا خوصوصی یئر توتور.
یوخاریداکی قئیدلریمیزدن ده آیدین اولور کی، آذربایجان تنقیدی رئالیزمی‌نین گؤرکملی نوماینده‌سی اولان عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین یارادیجی‌لیغیندا ادبی دیل مسه‌لسی و دوغما آنا دیلیمیزین، عوموم‌خالق دانیشیق دیلی‌نین زمینینده آذربایجان ادبی دیلی‌نین فورمالاشماسی‌نین طرفداری اولدوغونو تأکیدله ایفاده ائدیب. 1933-جو ایلده "ملا نصرالدین" حاقینداکی خاطیراتیم " یازی‌سیندا " درگی‌نین دیلی حاقیندا چوخ دانیشیق‌لار اولدو" و باشقا بو کیمی ساغلام ادبی دیل اوغروندا موباریزه ده مسلکداشی و قلمداشی بؤیوک یازیچی میرزه جلیل محمدقولوزاده‌نین مؤوقعییندن چیخیش ائدیب، هر دایم " ملا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌لری طرفینده دایانیب. آذربایجان ادبی دیلینی رسمی دؤولت دیلینه چئویرمک، ادبی دیل پروبلمی‌نین موذاکیره‌سی‌نین کئچیریلدیگی بوتون تدبیرلرده بیرمعنالی مؤوقع نوماییش ائتدیریب.
کؤچورن: عباس ائلچین
