سوی قیریما معروض قالان آذربایجان توپونیملری 

 ناظیم موصطافا 

 کؤچورن: عباس ائلچین 

      هر هانسی بیر اراضیده توپونیملر سیستئمی‌نین فورمالاشماسی اوچون یوز ایللر، بلکه ده مین ایللر لازیمدیر. جنوبی قافقازدا قدیم تورکلره، اوغوز و قیپچاق بویلارینا مخصوص توپونیملرین یارانماسیندان مین ایللرله زامان کئچیر. آذربایجان، گورجوستان و ایندیکی ائرمنیستان اراضیسینده اون مینلرله توپونیم محض تاریخین قدیم قاتلاریندا فورمالاشمیشدیر. قدیم تورکلر یاشادیقلاری اراضی‌نین جوغرافی رئلیئفی، تاریخی شخصیتلری‌نین و طایفالارین آدلاری آدلاندیرمیشلار. 

  بو گون ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی آدلانان دؤولت اساسن تاریخی آذربایجان تورپاغی اولان ایروان خانلیغی‌نین اراضیسینده یارادیلمیشدیر. 

  1827-جی ایلده ایروان و ناخچیوان خانلیقلاری‌نین روسییا طرفیندن ایشغالیندان سونرا یارادیلان یئنی اینضیباطی-اراضی واحیدینده یعنی -  " ائرمنی ویلایتی " نین اراضیسینه داخیل ائدیلن 1111 کنددن یالنیز 62-ده ائرمنیلر یاشاییردی. اونلار دا 1828-جی ایلدک بورایا کؤچورولموش ائرمنیلر ایدی. یئری گلمیشکن، گؤستریلن 62 کندین آنجاق 14-نون آدی ائرمنی منشالی ایدی. 

تاریخین سیررینی آچان توپونیملر- برگوشاد

کؤچورن: عباس ائلچین

  کؤکو تورک طایفالاری‌‌نین آدیندان... 

    آذربایجان تاریخی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده توپونیملرین خوصوصی اؤنمی وار. بئله توپونیملردن بیری ده موختلیف رایون و بؤلگه‌لرده راست گلینن برگوشاد/bərgüşad‍/ توپونیمیدیر. بو توپونیم بیر سیرا سببلردن هله عالیملر طرفیندن تام اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. فاکتلار گؤستریر کی، برگوشاد سؤزو ادبیاتا 15. عصردن معلومدور. عالیملرین ایره‌لی سوردویو اساس وئرسییالارا گؤره، برگوشاد تورک طایفاسینا منسوب بیر آددیر. عئینی زاماندا، 19. عصرین 50-جی ایللرینه عایید ادبیاتدا ایندیکی ناخچیوان اراضیسینده برگوشاد آدلی تورک‌دیللی طایفانین آدی چکیلیر.  

    بوندان باشقا، 16. عصره عایید منبعلرده ایسه گؤستریلیر کی، برگوشاد سؤزو قیزیلباش طایفالاری‌‌نین آدیندان آلینمیشدیر و برگوشاد زوناسی ایله باغلیدیر. اورتا عصرلرده برگوشاد ایندیکی آراز چایینا تؤکولن هَکَری چایی ایله برگوشاد چایی آراسینداکی اراضینی احاطه ائتمیش، بورادا واختیله برگوشاد آدلی کند اولموش، سونرالار اونلار کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله علاقه دار اولاراق کور-آراز اووالیغینا، او جومله‌دن، اوجار رایونونا گئدیب چیخمیشلار.

 کیتابی - دده قورقود داستانیندا اوغوز تورکلری‌‌نین مسکونلاشدیغی اراضیلر 

نورلان عباس‌اوو

کؤچورن: عباس ائلچین

     " کیتابی-دده قورقود "  آذربایجان تورکلری‌‌نین قدیم و ائرکن اورتا عصرلر تاریخینی آراشدیرماق باخیمیندان عوضسیز بیر تاریخی منبعدیر. داستاندا دده قورقود سؤیلمه‌لری خالقین یاراتدیغی و یاشاتدیغی تاریخدیر. بو قییمتلی مأخذده کی  تاریخی فاکتلار، حادیثه  و پروسئسلرله تانیش اولدوقجا، ائپوسدا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی، ائلجه ده ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو حاقیندا گئنیش بیلگیلرین اولدوغونون شاهیدی اولوروق. 

      ائپوسدا اوغوزلارین دؤورو دوغولدوقلاری گوندن قوجالانادک، معیشت حیاتیندان دوغما تورپاغین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزیه‌دک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه سیرایت ائدن  " ایگیدلر عصری "  کیمی "  تصویر ائدیلیر. 

      تورکولوقلارین، او جومله دن آذربایجان عالیملری‌‌نین بؤیوک اکثریتی  " کیتابی-دده قورقود "-و، باشلیجا اولاراق، خالق ادبیاتی نومونه‌سی کیمی آراشدیرمیشلار.بعضی ایستیثنالار نظره آلینمازسا، ایندی‌‌نین اؤزونده ده تدقیقاتلار، اساسن، بو یؤنومده داوام ائدیر، بیرطرفلی آپاریلیر. چوخ تأسوف کی، بو قییمتلی آبیده بیر تاریخی منبع کیمی، آذربایجانین، عومومیلیکده، تورک تاریخی‌‌نین قایناغی کیمی هله دریندن، سیستئملی شکیلده آراشدیریلماییب. طبیعی کی، تاریخ علمینده بو منبع‌‌نین یاراندیغی تاریخی شراییط و تاریخی مکان باره‌ده ده توتارلی بیر آراشدیرما گرکدیر، آیدینلیق یاراتماق لازیمدیر. بونونلا بئله، خاطیرلادیلان یازیلی آبیده‌نی ورقله‌دیکجه، اوغوز تورکلری‌‌نین ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو و تاریخی جوغرافییاسی‌‌نین تام منظره‌سینی یاراتماق مومکون اولور. 

    دوچئنت دوكتور قالیبه گولتكین

     بللیدیر كی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله كئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شكیلده یا فونئتیك تركیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره كئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییك كی، بعضاً ائله لئكسیك واحیدلر اولور كی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز اولكی سئمانتیك معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عكس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشكیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلكه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمكله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمك اولدوقجا واجیبدیر. بئله كی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورك دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئكت شكلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئكت فورماسیندا مجبوری شكیلده تورك دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاكیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاكتی كیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیكله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شكیلده همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز كؤكوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر.