+0 بگندیم
سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی
نامق حاجی‌حیدرلی
بیر زامان‌لار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قاره‌سی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکان‌لار نتیجه‌سینده اوقیانوسون درینلیک‌لرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدی‌دیر. فرضیّه‌لره گؤره، موُ قاره‌سی اوستورالیا تورپاق‌لاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قاره‌‌ده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّل‌لرینه قدر موُ قاره‌سی ایله باغلی بوتون بیلگی‌لر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلن‌لر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقات‌لاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیل‌لرله چیخیش ائتدی. بئله‌لیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی.
سونرالار بو آراشدیرمالارین داوامچیسی کیمی تورکیه‌لی تحسین مایاتپک مکزیکده ماراقلی فاکت‌لارلا قارشیلاشیر. او، بورادا اون مین ایللرله یاشی اولان لؤوحه اوزرینده‌کی یازی‌لار و ایشاره‌لرله تانیش اولور. مایالارین آی-اولدوز سمبولوندان ایستیفاده ائتدیکلرینی، مدنیت‌لرینده شامانیزمین ایزلری‌نین اولدوغونو گؤرور و چوخ تعجوبله‌نیر. مکزیکده چالیشدیغی ۳ ایل (۱۹۳۵–۱۹۳۸) عرضینده تحسین مایاتپک گؤردوکلرینی و آراشدیرمالارینی مونتظم اولاراق راپورت شکلینده هم آتاتورکه، هم ده تورک دیل و تاریخ قورومونا گؤندریر. اونون راپورت‌لاری ۳ جیلدلیک کیتاب حالیندا توپلانیر. آما گؤندردیگی ۳ جیلدلیک الیازمانین ۳-جو جیلدی‌نین ده طالعیی موُ قاره‌سی‌نین طالعیی کیمی اولور. ۱۹۷۰-جی ایلده الیازمانین ۳-جو جیلدی تورک دیل و تاریخ قورومونون آرشیویندن یوخا چیخیر. بو جیلدده اسکی مایا اینانج‌لاری، عیبادت و اعتیقادلاری‌نین قدیم تورک اینانج‌لاری ایله اوخشارلیغیندان بحث اولونوردو.
بونونلا بئله، مکزیکده تاپیلان لؤوحه‌لر موُ قاره‌سی‌نین سیررینی چؤزمک اوچون تحسین مایاتپکه یاردیمچی اولموشدو. آما آمریکالی ژئولوق ویلیام نیوئن ۱۹۲۰-جی ایللردن باشلایاراق مکزیکده آختاریش‌لار آپارسا دا، اوزون ایللر کئچمه‌سینه باخمایاراق لؤوحه‌لرین اوزرینه یازیلان‌لارین سیررینی چؤزه بیلمه‌میشدی. قدیم مدنیتین سیرلرینی اؤزونده گیزله‌ین لؤوحه‌لرین بعضی‌لری‌نین ۲۲ مین یاشی واردی.
قئید ائتدیگیمیز کیمی، بو لؤوحه‌لری ایلک اوخویان جئیمس چؤرچوارد ایدی. او بو منبع‌لره ایستیناداً قطعیتله سؤیله‌ییردی کی، قدیم دونیادا بیزدن داها اوستون اینسان‌لار و داها یوکسک مدنیت اولوب. بو لؤوحه‌لر، اصلینده، بیزه معلوم اولان قدیم هیند، بابیل، سومر، میصیر، مایا و تورک مدنیت‌لری‌نین موُ مدنیتینین واریثی اولدوغونو گؤستریردی.
تاپینتی‌لار موُ مدنییتی‌نین بوتون مدنیت‌لرین آناسی، بئشیگی اولدوغونو تصدیق ائدیردی. تحسین مایاتپکین قارشیسیندا دایانان اساس سوال دا محض بو ایدی: ان قدیم مدنیتین – موُ مدنیتینین قدیم تورک مدنیتی ایله نه کیمی علاقه‌سی وار؟
او، تورکیه‌یه گؤندردیگی راپورت‌لارین بیرینده یازیردی:
" ۷۰ مین ایل اؤنجه مونو ترک ائدیب یولا چیخان یوکسک علم صاحیبی اولان اینسان‌لار اوچ موختلیف ایستیقامت سئچدیلر. اونلار آسیا، اوروپا و آفریقا قاره‌لرینه یاییلدیلار و یوکسک مدنیت‌لرینی ده اؤز‌لری ایله بو یئرلره داشیدیلار. ایلک یولا چیخان‌لار موُ قاره‌سیندن مایا آدییلا چیخاراق آسیا‌نین شرقینده اویغور آدی آلان موُ اؤولادلاری ایدی".
جئیمس چؤرچوارد دا مایالارین و اویغورلارین کؤکلری‌نین موُ قاره‌سیندن گلمه‌سی و دونیایا مدنیتین ایلک دفعه اونلار طرفیندن یاییلماسی احتیمالی ایله راضی‌لاشیر.
تحسین مایاتپک راپور‌تونا داوام ائده‌رک یازیردی:
" اویغورلار آسیا‌نین شرقیندن گمی‌لرله چیخاراق اورادان اورتا آسیا‌‌یا، بالکان‌لارا و نهایت، بریتانیانین، ایسپانیانین شیمالینا قدر یاییلیبلار. بئلجه، آسیا‌دان اوروپا‌نین غربینه قدر موُ مدنیتینی، دقیق دئسک، قدیم تورک مدنییی‌تینی یاییبلار " .
تحسین مایاتپک اؤز راپورت‌لاریندا تکجه جئیمس چؤرچواردین آراشدیرمالارینا اساسلانمیردی. او، مایا دیلینی آراشدیریر و بو دیلله تورک دیلی آراسیندا اوخشار و یا عئینی اولان یوزلرله سؤ‌زو نومونه گتیریردی.
تورکلرین ایلک مسکنی
تحسین مایاتپک جئیمس چؤرچواردین آراشدیرمالارینا، یازدیقلارینا و آرکئولوژی قازینتی‌لار زامانی اوزه چیخان لؤوحه‌لردن آلینان بیلگی‌لره اساسلاناراق یازیردی: " قدیم تورکلرین ایلک وطنی و کؤکو ایندییه قدر بیلدیگیمیزین عکسینه اولاراق اورتا آسیا دئییل، آرام اوقیانوسدا ۲۰۰ مین ایل اؤز مؤوجودلوغونو قورویوب-ساخلا‌میش و سونرا سو آلتیندا قالمیش موُ قاره‌سی اولوب. موُ قاره‌سی‌نین اهالیسی اورتا آسیا‌‌یا، بین‌النهرینه، میصیره کؤچ ائتمیش و بورادا یوکسک مدنیت‌لرینی، دیللرینی و اینانج‌لارینی یایمیشلار. بو اینسان‌لارین بیر قیسمی هیندیستانین غربیندن گمی‌لرله بصره کؤرفزی‌نین شیمالینداکی فرات چایی‌نین منبعیینه چاتاراق سونرالار بو یئرلرده آکاد و بیر قدر شیمالدا سومر اهالیسی کیمی تانیندیلار " .
سونرالار دا تورکیه عالیم‌لری سینان مئیدان، معزز ایلمیّه چیغ و باشقالاری بو یؤنده تدقیقات‌لاری اوغورلا داوام ائتدیردیلر.
مایا و آذربایجان تورکجه‌سینده اوخشار سؤزلر
مایا و تورک دیلینده، دئمه‌لی، هم ده آذربایجان تورکجه‌سینده ایشلنن یوزلرله اوخشار و یا اورتاق سؤز وار. اونلاردان بعضی‌لرینه دیقت ائدک:
- آخال – آخینتی، سو آخینتیسی، گؤل
- آکاان – سو آخینی، سئل
- باات – بالتا
- بال – بالدیز
- بیک – بوکولموش
- چاکاو – آتش، اود، یاندیر‌ماق
- الکااب – بارماق (ل بار‌ماغی)
- ائمن – ائنمک
- قالاان – قالماق، زیندان
- کار – قار
- کین – گونش، گون، چاغ
- کاباه – قاباق، اؤن ط‌رف
- کوچ – گوج، قووّت؛ دیره‌نیش
- سون – سون، سونوج
- سولان – سولانماق، سو‌یا باتیرماق، یاخالاماق
- تاساه – داشیماق، گتیرمک
- توی – توک، ساچ
- یالات – یالاماق، دادینا باخماق و س.
تاپینتی‌لار و دلیل‌لر
موُ مدنیتینین مؤوجودلوغونو ثوبوت ائدن دلیل‌لر دئییلن‌لرین هئچ ده افسانه اولما‌دیغینی ثوبوت ائتمکده‌دیر. اونلاردان بعضی‌لرینه دیقت ائدک:
- آرام اوقیانوسوندا – بیر زامان‌لار موُ قاره‌سی‌نین مؤوجود اولدوغو اراضی‌لرده کی بعضی آدالاردا اولان ما‌غارالاردا یاشی یوز مین ایللرله اؤلچولن رسملر تاپیلیب؛
- بورادا بیر زامان‌لار اینانج یئری اولدوغو احتیمال ائدیلن آبیده قالیق‌لارینا راست گلینیب؛
- بو اراضیده کی سویون آلتیندا هوندورلوگو اون متردن یوکسک اولان هرم‌لر آشکارلانیب؛
- آرام اوقیانوسوندا یئرلشن پاسکالیا آداسیندا آغیرلیغی تونلارلا اؤلچولن هئیکل قالیقلاری تاپیلیب؛
- بارنئو آداسیندا یاشی ۳۸ مین ایل اولدوغو تخمین ائدیلن قوماش پارچا قالیقلاری آشکارلانیب و س.
گؤروندوگو کیمی، بو، کیفایت قدر جید‌دی مؤوضو‌دور. دوشونورم کی، موُ قاره‌سی‌نین وارلیغینی، مایا مدنیتینی، اسکی سومر و آکاد، ائلجه ده دیگر اویغارلیق‌لاری دریندن اؤیرنمک، آذربایجان مدنیتینین بو قدیم مدنیت‌لرله علاقه‌سینی آشکارا چیخارماق اوچون جیدی علمی آراشدیرمالارا احتیاج وار.
کؤچورن: عباس ائلچین
