+0 بگندیم
توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی
خئیبر گؤی‌یاللی
«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقلهدی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر».
مرحوم عالیمیمیز آیدین محمدوف دا تدقیقات‌لاریندا اونلارلا بئله فاکتا ایستیناد ائتمیشدیر. سومر‌لر باره‌ده توتارلی دلیل‌لرله زنگین اولان سانباللی اثرین مؤلیفی ووْوْللئی سومر‌لرین مورفولوژی جهتدن «اسکی تورکجه‌یه بنزر» بیر دیلده دانیشدیغینی قبول ائدیر.
بشریتین ایلک فنومن‌لری اولان سومر‌لر بیر چوخ مادّی-معنوی دگر‌لرین یارادیجیسی اولدوغو کیمی، بو گون نوروز دئییلن معنوی دگر‌لر کومپلکسی‌نین ده ایلکین و شریک‌سیز یارادیجی‌لاری‌دیر‌لار. بشریتین ایلکین مادّی-معنوی آبیده‌لرینی بابیلیستاندا یاراتمیش سومر‌لر سامی‌‌لرله ووروشدان سونرا اورتا آسیایا ایکی چای آراسینا آمو-دریا و سیر-دریا اطرافینا قدیم یورد-یووا‌لارینا – ائل‌اوبئیده (ائل-اوبا‌لارینا) و سیبیره - یئنه ایکی چای آراسینا - اورخون- یئنی‌سئیه قاییتمیشلار. قدیم اجداد‌لاریمیزین بو تاریخی حرکت یؤرونگه‌سی تصادوفی دئییلدیر. بو دؤنوشو تاریخین و زامانین اوبیئکتیولیگی دیکته ائتمیشدیر. مودریک بابا‌لاریمیز تصادوفی یئره «هارادا سو وار، اورادا حیات وار» دئمه‌میشلر. ائله بوراداجا خاطیرلادیم کی، نوروزون اساس کومپوننت‌لریندن بیری سودور. سومر‌لر تورپاغا و سویا حیات منبعی کیمی باخدیقلاریندان اونلاری ایلاهی‌لشدیرمیشلر. دونیانی قدرینجه درک ائدن سومر‌لر دجله-فرات چایلاری آراسیندا آرایا-عرصه‌یه گتیردیکلری بشری مدنیتی اورخون-یئنی‌سئی جوغرافی مکانیندا یاراتمیشدیلار. بوتون دونیانی حئیرته گتیرمیش اورخون- یئنی‌سئی آبیدهلری بو یوکسک سیویلیزاسیونون عیانی تصدیقی‌دیر. ایکی‌چای‌آراسی مدنیت‌لردن سؤز دوشموشکن، تاریخه شاهیدلیک ائدن و بیزیم اوچون شرف ساییلان، افسوس‌لار کی، بو گونه کیمی هله ده کیفایت قدر تدقیق اولونمامیش بیر کور-آراز مدنیتی ده مؤوجوددور. بو قدیم و زنگین مدنیتین سیر‌لری هله ده اؤز گئنیش تدقیقینی گؤزله‌ییر. بو کئچیدی تصادوفی ائتمه‌دیم. بورادا مقصد ایکی چای آراسینا - دجله-فرات چایلاری آراسیندان اورتا آسیایا و اورخون-یئنی‌سئیه دؤنوشو و «بیلقامیس»دان «ارگنه‌قون»ا گلن معنوی باغلی‌لیغی خاطیرلاتماقدیر. س.ن.کرامرین تدقیقات‌لاری نتیجه‌سینده بیر داها ثوبوت اولوندو کی، میلاددان ۳ مین ایل اوّل سومر‌لر گوجلو مادّی-معنوی مکتب‌لر سیستمی یاراتمیشدیلار. «بیلقامیس» بئله بیر گوجلو تاریخی مدنیتین یادیگاری‌دیر. تاریخه یولداشلیق ائدن بو قدیم مدنیت آبیده‌سی میلاددان اوّل ۴-۲ عصر‌لرده مئیدانا گلمیشدیر.
بیلقامیس تاریخی شخصیتدیر. اونون حاقیندا داستاندا گئرچکدن دانیشیلیر. بیلقامیس میلاددان اوّل ۲۸۰۰-۲۷۰۰-جو ایللرده یاشاییب. سومرین اوروک شهری‌نین باش کاهینی و حربی رهبری اولوب. اوروک شهری‌نین بونؤوره‌سی‌نین اونون طرفیندن قویولدوغو سؤیله‌نیلیر. بو آدی دا اونا تصادوفی قویمامیشلار. بیلقامیس سؤزو صیرف تورک منشالی‌دیر. بیلقامیس (بیلیک، بیلگی + قامی - هامیسی) خالیص تورک سؤزو اولدوغوندان موباحیثه آچماغا احتیاج دویولمور. بیلقامیس آدی‌نین اتیمولوژیسی بو گونه قدر موباحیثه‌یه سبب اولماییبدیر. بیلقامیس - هر شئیی بیلن و دونیانین هر اوزونو گؤرموش آدامدیر. «او، اینساندیر، یاریدان چوخو تانری‌دیر آنجاق» سومر‌لرین اینسانی تانری‌میثاللی گؤرمه‌سی اینسان بؤیوکلوگونه اولان اینامدان ایره‌لی گلیر. اونلارین بوتون عمل‌لری‌نین مایاسیندا اونون نسلی‌نین داوامی، حیاتین ابدی‌لیگی دایانیب. اوروک سومر‌لرین دؤولت شهری‌دیر. بو شهری بیلقامیس اؤز اللری ایله سالیب. اوروک آدینی بیلقامیس تصادوفاً سئچمه‌ییب. اوروک یورد-یووا، نسیل-کؤک معنا‌لارینی داشیییر. اوروک سؤزو بو گون ده دیلییمزده ایشلک حالدادیر. بو گون خالقیمیزین گونده‌لیک لکسیکونوندا «اوُروغون اوزولسون!»، «اوُروک-توُروغون کسیلسین»، «اوُروک -توُروغون لعنته گلسین!» کیمی قارغیش‌لاری ایشله‌دیلیر.
درین اینام و بؤیوک جسارتله دئمک او‌لار کی، سومر‌لر دونیانین ازلی و ابدی قانون‌لارینی - کاینات (کوسموس) و پلانت (یئر) قانون‌لارینی کیفایت قدر اینجه‌لیکله دویموش و اونلارا لازیمینجا عمل ائتمیشلر. داها دوغروسو، بو قانون‌لارا عمل ائتمگه اؤز‌لرینی، بیر نؤوع، مجبور ائتمیشلر. باشا دوشموشلر کی، طبیعتده کاینات و پلانت قانون‌لارینا عمل ائتمه‌دن یاشاماق و نسیل آرتیرماق هئچ جور مومکون دئییلدیر.قدیم یونان عالیمی فیثاغورث سونرا‌لارکاینات (کوسموس) و پلانته (یئر) بو جور باخیشی «اِزوتِریک» آدلاندیرمیشدیر.
بو ترمینی ایلک دفعه علمه فیثاغورث گتیرمیشدیر. اِزوتِریک سؤزونون معناسی گیزلی، سیرلی دئمکدیر. یئرله گؤیون- میکروکوسموسلا ماکروکوسموسون واحیدلیگی و بونلارین گیزلی، داخیلی علاقه‌سی اِزوتریک آدلاندیریلیر.
قدیم سومر‌لر یاخشی درک ائتمیشلر کی، طبیعتله باش-باشا، کلله –کلله‌یه گلیب یاشاماق اولماز، طبیعتله یالنیز باش-باشا وئریب حیاتی داوام ائتدیرمک مومکوندور. سومر‌لر بو قناعته اوزون ایللرین درین و هرطرفلی موشاهیده‌‌لریندن سونرا گلمیشلر. «بیلقامیس» داستانی ۱۲ لؤوحه‌دن عیبارتدیر. بو ۱۲ لؤوحه‌یه ده تصادوفی بیر رقم کیمی باخماق اولماز. چوخ ماراقلی‌دیر کی، ۱۲ سایی «بیلقامیس»ین معنوی واریثی اولان «دده-قورقود» داستانیندا دا داوام ائتدیریلمیشدیر. «کیتابی-دده قورقود» داستانی دا ۱۲ بویدان عیبارتدیر. بؤیوک احتیماللا دئمک او‌لار کی، بو ۱۲ رقمی ایلین آیلارینا ایشاره‌دیر. آنجاق اونو بیرمعنالی دئمک او‌لار کی، کوسمیک زامان دَییشیلمزدیر. قدیم سومر‌لر زامانی نومینال‌لاشدیرمیشدیلار. «بیلقامیس» داستانی‌نین بابیل ورسیونونون ۳-جو لؤوحه‌سی «یئل لؤوحه‌سی» آدلانیر. سومر‌لر ایندی نوروز آدلاندیردیغیمیز دونیانی‌درک سیستمی‌نین ایلکین قانونا اویغونلوق‌لارینی یاراتمیشلار. کایناتین هارمونی‌سینی یارادانین آنوُ (گؤی تانریسی)، پلانتین قوروجوسو اِنلیل (کولک و یئر تانریسی) اولدوقلارینی قبول ائتمیشلر. سومر‌لر دیالکتیکجه‌سینه قبول ائدیبلر کی، بو هارمونی حیاتین، جمعیتین اینکیشافینی تنظیم‌له‌ییر. عکسینه، دیس‌هارمونی فلاکت‌لره سبب اولا بیلردی. «بیلقامیس» داستانیندا حیات آغاجی‌نین یاشاماغی و ابدی اولماسی‌نین دوستورو گؤستریلیب. بو دا دوئالیزمین یاراتدیغی ابدی و ازلی موباریزه‌دیر. اینسان حیاتی یالنیز اوندان - حرکتدن، موباریزه‌دن آسیلی‌دیر. سومر‌لر اینسانین بیولوژی و ابدی یاشاییشی‌نین کود‌لارینی اؤز‌لری اوچون موعین‌لشدیرمیشدیلر. داستاندا بو بئله آچیقلانیر: «چؤرکدن یئ، اِنکیدو، بو، حیات نعمتی‌دیر، سیکِرا ایچکینن سن، او، دونیا قیسمتی‌دیر. اِنکیدو دویاناجان، او کی وار، چؤرک یئدی. اوستوندن یئددی کویوم سیکِرا گیللتدی. اونون روحو اوینادی، بئینی تامام آچیلدی، قلبینه سئوینج دولدو، چؤهره‌سینی نور آلدی». سومر‌لر حیات‌لاری‌نین تورپاقدان، سودان آسیلی اولدوغونو، حیات‌لاریندا عکسلیکلرین وحدتینی، گونش، آی و اولدوز‌لارین عؤمور-گونلرینه بیرباشا تاثیر ائتدیکلرینی اینجه‌لیکله دویوبلار. اونلار حیات‌لاریندا عکسلیکلرین وحدتینی عیانی شکیلده حیس ائتدیکلریندن، تکاموله تکان وئره‌جک دوئالیزمه مئییللی اولوبلار. بیلقامیس دوستو اِنکیدو ایله بیرلیکده سیدر مئشه‌سینده مسکونلاشمیش، آغزیندان آلوو چیخان، نفسی قان قوخویان هوُمبابانی محو ائدیر‌لر. هوُمبابانین اؤلومونه باعث اولموش اِنکیدو دا تانری‌لار طرفیندن اؤلومه محکوم ائدیلیر. اِنکیدو دوستو بیلقامیسین گؤز‌لری اؤنونده ایشیقلی دونیا ایله ویداع‌لاشیر. بیلقامیسین گؤز‌لری قارالیر، گئن دونیا باشینا دار اولور. بیلقامیس اینسان اؤلومونو قبول ائتمک ایسته‌میر:
«اؤلوم منی قورخودور، قویمور دایانیم راحات،
تاپا بیلرم‌می من، گؤرن، ابدی حیات؟
بیلقامیس اؤلومه غالیب گلمک، اینسان‌لاری اونون مشئوم الیندن قورتارماق اوچون چتین و مشقّتلی بیر سفره چیخیر. حیاتین چیخیلمازلیقلارینا باش وورور، عذاب-اذیت‌لره دوچار اولور. آنجاق مین بیرعذاب-اذیتدن سونرا الده ائتدیگی دیریلیک چیچگی اونا نصیب اولمور. عؤمور-گونونو موباریزه‌‌لرده کئچیرمیش بیلقامیس حیاتین ابدی اولمادیغینی درک ائدیر.
«بیلقامیس» داستانی‌نین ایدئیا-معنوی قایناق‌لارینی نوروز دگر‌لری تشکیل ائدیر. میلاددان اوّل ۴-۳ عصر‌لرده سومر‌لر کوسمولوژی موشاهیده‌‌لر اساسیندا بئله قناعته گلمیشلر کی، سمادا بورج‌لرین هارمونیک حرکت‌لری نتیجه‌سینده پلانتده (یئرده) جیدی دَییشیکلیک‌لر باش وئریر، فصیل‌لر یارانیر. سومر‌لر دقیق‌لشدیرمیشدیلر کی، یئددی قارداش بورجو (سومر‌لر بو بورجه کئچی بورجو دئییردیلر)، شیر بورجو (سومرجه چار بورجو) و دولچا بورجو (سومر‌لر کئچی بورجو دئییردیلر) سمادا یئر‌لرینی دَییشمکله فصیل‌لر بیر-بیرینی عوض‌له‌ییر. فوریه آیی‌نین ۱۰-دا شیر بورجو زئنیتده اولان واخت اؤکوز بورجو گؤی اوزوندن چکیلیر. و ۴۰ گون سمادا گؤرونمور. گؤی اوزونده بورج‌لرین اساسلی فورمادا یئر‌لرینی دَییشمه‌لری شیرله اؤکوزون «ووروشماسی »، شیرین اؤکوزو دیدیب-یئمه‌سی» کیمی قیمت‌لندیریلیر.
بو آسترونومیک کشف، یئنی‌لیک سومر‌لرین ان بؤیوک کشفی ساییلمالی‌دیر. سومر تفکّورونون محصولو اولان بو کوسمولوژی کشفین سایه‌سینده یاخین شرقده ایلک دفعه باهارین گلیشی، طبیعتین دیرچلیشی بایرام ائدیلمیشدیر. سومر آسترونوم‌لاری فصیل‌لرله باغلی تقویم‌لر ترتیب ائتمیش، اولدوز‌لاردا باش وئرن یئنی‌لیک‌لره دیقت یئتیرمیش، کاینات و طبیعت پروسه‌لرینده بونلاردان شوعورلو شکیلده ایستیفاده ائتمیشلر. اونلار عیانی شکیلده موعین ائتمیشدیلر کی، یاز گیرن گونده (مارسین۲۲-ده) سمادا شیر دئییلن اولدوز‌لار توپاسی گؤی اوزونون ان اوجا نؤقطه‌سینده یئرلشیر. سومر‌لرین بو آسترال علمی دوشونجه‌سی بیر چوخ تاریخی منبع‌لرده سمبولیک موتیو‌لر ایله رسم‌لرده تصویر ائدیلمیش فورمادا قورونوب ساخلانیلیبدیر. همین واخت یاخین شرقده شیرین (سونرا‌لار قانادلی شیرین - قریفوْنون) اؤکوز و یا مارال اوزرینده غلبه‌سی تصویر ائدیلمیشدیر. آذربایجان اراضی‌سینده شیر و ماراللا باغلی ییغجام تصویر‌لری اؤزونده قورویوب ساخلامیش خئیلی سایدا مادّی مدنیت آبیدهلری تاپیلمیشدیر. قاخ رایونونون قارابولاق کندی یاخینلیغیندا تاپیلمیش، ۳-جو عصره عایید ائدیلن گوموش قابدا نوروز بایرامی‌نین سمبولیک سوژئت-کومپوزیسیونو - مارالی پارچالایان قانادلی شیر (قریفوْن) تصویر اولونوبدور.
حاضیردا آذربایجان تاریخی موزه‌سینده ساخلانیلان، میلاددان اوّل بیرینجی مین ایللیگه عایید ائدیلن ایکی‌باشلی تونج مارال فیقورو و مینگه‌چئویرده تاپیلمیش، یئنه همین تاریخی دؤوره عایید اولان کرامیک ریتون (سو قابی) و اونا بیتیشیک مارال باشی دا نوروزلا باغلی مادّی مدنیت نومونه‌لری‌دیر.
قدیم سومر‌لرده یازین گلمه‌سی تزه محصول ایلی‌نین باشلانماسی و طبیعتین دیرچلمه‌سی ایله علاقه‌دار یارانمیش ایناننا-ایشتار ایلاهه‌سی و بیتکی تانریسی تامموُزا (دوُموُزوُ) باره‌ده اساطیر‌لر مؤوجوددور. میفده گؤستریلیر کی، آی تانریسی سینین قیزی محصولدارلیق، آرتیم ایلاهه‌سی، گؤی حاکیمی ایناننا-ایشتار، بیتکی تانریسی تامموُزایا عاشیق اولموشدور. قیزمار و بورکولو یای تامموُزایا عذاب-اذیت وئریر. هر ایل یایین ایستی‌سینه دؤزه بیلمه‌ین تامموُزا اؤلور. اؤلموش تامموُزا موحاریبه و اؤلوم تانریسی نِرقالانین یئرآلتی دونیاسینا گئدیر. هئچ کس، حتّی تانری‌لار بئله یئرآلتی دونیایا ریسک ائدیب گیره بیلمیر. اورایا یولو دوشن‌لرین هئچ بیری گئری دؤنمه‌ییب. ایلک دفعه بو قاداغانی محصولدارلیق ایلاهه‌سی اولان ایناننا-ایشتار پوزور. او، یئرآلتی دونیایا تشریف بویورور. آنجاق او، مشقّت‌لره دوچار اولور. اِریشقالین امری ایله اون قارانلیق زیندانا آتیر‌لار. اؤلوم تانریسی اونو ۶۰ جور خسته‌لیکله محو ائتمک ایسته‌ییر. ایناننا-ایشتار زینداندا اولدوغو مودتده طبیعت قیش یوخوسوندا اولور، حیاتدان، اینکیشافدان اثر-علامت حیس اولونمور. تانری‌لار چیخیش یولو آراییب-آختاریر‌لار. اونلار ائایا اوز توتور‌لار. تانری‌لارین تأکیدلی موراجیعتیندن سونرا اِرشقال ایناننا-ایشتاری و تامموُزانی آزاد ائدیر‌لر. تامموُزا دیریلیر و سئوگیلی‌سینه قوووشور. طبیعت دیرچلیر، جانلی‌لارا جان بخش ائدیلیر. میف، دیریلمیش بیتکی و سو تانریسی تامموُزانین شرفینه بایرام شنلیک‌لرینه چاغریشلا تامام‌لانیر.
قدیم سومر‌لر یئنی ایل بایرامینی مارس آییندا ۱-۱۱ نیساندا (آوریل) کئچیریردیلر. همین واخت آرتیق قیش عؤمرونو باشا وورموش اولور. بایرام مراسیم‌لری ماردوُک-ائساگیل معبدی و اِتئمانانکی قالاسیندا باش توتوردو. هر ایلین سونوندا کئچیریلن بایرام تدبیر‌لری سومر‌لرده آرتیق عنعنه حالینی آلمیشدیر. بایرام مراسیم‌لرینده ماردوُکون هئیکلینه داها چوخ دیقت یئتیریلیردی. هئیکل دبدبه‌لی و باهالی پالتار‌لارلا بزه‌دیلیردی. مراسیم‌لرین ایکینجی گونو باش کاهین دیقت‌چکن اوزون چیخیشی ایله تانری‌لارا موراجیعت ائدیردی. اونون آردینجا دیگر کاهین‌لر چیخیش ائده‌رک، ماردوکا نذیر کیمی یئمک گتیریردیلر. بو مراسیم ۳ نیساندا (آوریلده) داوام ائتدیریلیردی.
آللاه‌لارین آغاجدان هئیکل‌لری قویولور، قیرمیزی پالتار‌لار گئییندیریلیر، قیزیل و دیگر قیمتلی داش-قاش‌لارلا بزه‌دیلیردی. بایرامین دؤردونجو گونو دوعا‌لار اوخونور، ماردوُکا و آروادی تسارپانیته قوربان‌لار وئریلیردی. باش کاهین اولدوز‌لارا دیقت ائتمه‌لی و موشاهیده‌‌لر آپارمالی، اونلارین یئردگیشمه‌‌لرینی موعین‌لشدیرملی و مخصوصی اووسون‌لار اوخومالی ایدی. آخشام ماردوُکون هئیکلی قارشیسیندا دونیانین یارانماسی باره‌ده میفلر اوخونور، بو مؤوضودا سوژئتلی صحنه‌لر نوماییش ائتدیریلیر. بایرامین بئشینجی گونو اووسونچو کاهین موقدس‌لرین تمیزلنمه‌سی مراسیمینی ایجرا ائدیردی. قویون کسیلیر، اووسونچو کاهین همین حئیوانین قانیندان معبدین دیوار‌لارینا سپیردی. بئله بیر اینام حاکیم ایدی کی، بوتون گوناه‌لار و تمیز اولمایان نه وارسا حئیوانا کئچیردی. بوندان سونرا همین حئیوانی گوناه‌لارین باغیشلانماسی قوربانی کیمی چایا آتیردیلار. بایرامین سونراکی مراسیم‌لرینده آپاریجی رول حؤکمدارا مخصوص ایدی. حؤکمداری معبده گتیریردیلر. حؤکمدار آللاهین هئیکلی قارشیسیندا بوتون حاکیمیت نیشان‌لارینی قویوردو. بوندان سونرا پادشاه کئچمیش ایلده گؤردوگو ایشلر باره ده حسابات وئریر، یول وئردیگی سهو‌لری صمیمی اعتیراف ائدیردی. او، سهو و گوناه‌لارینی سادالادیقجا باش کاهین پادشاهین اوزونه وورور، قولاغینی چکیر و دینی قایدا و گؤستریش‌لره عمل ائتمه‌سینی خاطیرلادیردی. بو یؤنتمدن سونرا پادشاه حاکیمیت رمز‌لرینی یئنیدن تاخماق صلاحیتی قازانیردی. ائله همین آخشام پادشاه و باش کاهین بیرلیکده معبدین حَیطینده قوربان وئرمک نامینه آغ اؤکوز گتیریردیلر. یئنی ایلین ۱۰-جو گونو داها طنطنه‌لی کئچیریلیردی. بو گون داها چوخ کوتلوی‌لیگی ایله سئچیلیردی. پادشاه ماردوُکون الینه توخونوب، اوندان آیاغا قالخماسینا ایجازه ایستمکله، اؤز تاخت-تاجینا یئنیدن یییه‌له‌نیر. جاماعات ماردوُکو اطرافی ایله بیرلیکده گمی‌لره اَیلشدیریب، فرات چایی ایله اوزویوخاری آپاریب، شهردن کنارا چیخاریردیلار. اهالی بابیل شهریندن کناردا، یئنی ایل بایرامی ائوینده بایرام مراسیمینی داوام ائتدیریردی. یئنی ایل بایرامی ائوینده موختلیف سوژئتلی میفلر صحنه‌لشدیریلیر، دراماتیک تاماشا‌لار اوینانیلیردی. ماردوُک اؤزو باش رولو ایفا ائدیردی. سوژئته اویغون او‌لاراق، هر ایل آللاهی بیر جینایتکارلا داغلارا آپاریر و اورادا جینایتکاری اؤلدوروردو‌لر. ماردوُکو اورادا سوال یاغیشینا توتور و دؤیوردو‌لر. بوعرفه‌ده آللاهین یوخا چیخماسی باره ده شهرده یئنی بیر صحنه اوینانیلیردی. آللاهین یوخا چیخماسی سببیندن آی و گونش ده یوخ اولوردو‌لار. سونرادان آی و گونش ده آللاهین قاییتماسی ایله گئری دؤنوردو‌لر. آللاهین آروادی ارینی آختاریب تاپدیقدان سونرا قاییداردی.
قدیم سومر‌لرده پادشاهین ایل عرضینده گؤردوگو ایشلر باره‌ده آللاها حسابات وئرمه‌سی و حاکیمیتیندن ایمتیناع ائتمه‌سی چوخ-چوخ سونرا‌لار تورک و ایران خالقلاریندا بو و یا دیگر فورمادا بیر عنعنه کیمی داوام ائتدیریلمیشدیر. فیکریمیزجه، آذربایجان خالقی‌نین نوروز مراسیم‌لرینده قئید ائتدیکلری «خان بزه‌مه» تؤره‌نی ائله سومر‌لرین یوخاریدا صؤحبت آچدیغیمیز میفیندن قایناقلانمیشدیر.
سومر‌لرین عومومی دونیاباخیشی، او جومله دن کوسمولوژی دونیاگؤروش‌لری ایله تورک خالقلاری‌نین تفکّور طرزی آراسیندا جیدی عئینی‌لیک و پارالل‌لر مؤوجوددور. سومر‌لرین اینامینا گؤره، دونیانین یارانماسی‌نین ایلکین و اساس عونصور‌لری تورپاق و سما (یئر و گؤی) ایدی. ائله بو دونیاگؤروشون نتیجه‌سی‌دیر کی، سومر‌لر کایناتی آن-کی (یئر-گؤی) آدلاندیریردیلار. سومر‌لرین اینامینا گؤره، یئر یاستی دیسک، گؤی ایسه بوش مکان اولماقلا، آشاغیدان و یوخاریدان مؤحکم سطحه سؤیکنمیشدیر. یئرله گؤی آراسیندا اوچونجو ماتریال - لیل، کولک، هاوا و روح یئرلشیردی، اونلار بونونلا آتموسفری نظرده توتورموشلار. آی، گونش، پلانت و اولدوز‌لار آتموسفرین یاراتدیقلاری‌دیر - گؤی-یئر آشاغیدان، یوخاریدان، هر ایکی طرفدن اینتهاسیز اوکئان‌لارلا احاطه اولونموشدور. سومر‌لرین کوسمولوژی بیلیک‌لری کیفایت قدر زنگین اولموشدور. اونلارین دوشونجه‌‌لرینه گؤره، بیرینجی اوکئان یارانمیشدیر. ایلکین حرکت‌وئریجی اوکئان اولموشدور. سونرا آتموسفر یارامیشدیر کی، اوندان دا ایشیق منبعی اولان گونش، آی، پلانت و اولدوز‌لار یارانیبلار. گؤیون یئردن آیریلماسی ایله بیتکی‌لر، حئیوان‌‌لار و اینسان‌لار یارانمیشلار.
سومر‌لرین هانسی خالقین اجداد‌لاری اولماسی بعضی تاریخی موباحیثه‌یه سبب اولسا دا، آنجاق بشریتین ایلکین اؤولاد‌لاری، اؤزو ده عاغیللی، تفکّورلو اولما‌لاری بوتون دونیا تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن موباحیثه‌سیز قبول ائدیلیبدیر. سومر‌لر هارمونیک، بیچیملنمیش، گئرچک و دینامیک تفکّور صاحیبی اولوبلار. سیویلیزاسیونون بوگونکو کوسمیک اینکیشافی پریزماسیندان دا باخساق گؤرریک کی، سومر‌لر آرکایک و پریمیتیو تفکّور طرزینه مالیک اولماییبلار. اونلارین تاریخی حرکت یؤرونگه‌سی ده زامانین قاچیلماز گئرچکلیگی‌دیر. سومرشوناس‌لارین اکثریتی اونلارین بابیلیستانا مرکزی آسیادان گلدیکلرینی، آککاد و سامی‌‌لرله ووروشدان سونرا دوغما یورد‌لارینا - مرکزی آسیایا و اورخون-یئنی‌سئیه قاییتدیقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر.
«زنگین مدنیته، دیل و ادبیاتا، علمه و صنعته مالیک اولان سومر‌لر بابیلیستاندان «سیلینیب»، او تورپاقدان چیخسا‌لار دا، یئر اوزوندن سیلینه، تاریخ صحنه‌سیندن چیخا بیلمزدیلر. سومر‌لر مغلوبیتدن سونرا سامی‌‌لرله باریشا، دجله-فرات چایلاری آراسینا سیغینیب قالا بیلمه‌میشلر».
قدیم یونانیستانین فیلوسوف تاریخچیسی ارسطو و اوندان سونرا گلن‌لر سومر‌لرین دونیا مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاری اولدوقلارینی قبول ائتمیشلر. تاریخی حقیقتی اولدوغو کیمی قبول ائتمیش بیر چوخ تاریخچی‌لر سومر‌لرین قدیم تورکلرین اجدادی اولدوقلارینی بیرمعنالی تصدیقله‌میشلر. ع.علی‌بیگزاده «آذربایجان خالقی‌نین معنوی مدنیت تاریخی» اثرینده ۱۸۶۱-جی ایلده سانکت-پتربورقدا نشر ائدیلمیش «Çetıre stati iz Zendavesta» کیتابیندان بئله بیر نومونه گتیریر: «ماقلار منشا و سوی‌کؤکو اعتیباری ایله سومر‌لرله قوهوم ایدیلر».
اینگیلیس عالیم‌لری س.لئوید و ق.چایلد بو قناعته گلمیشدیر‌لر: «تورانلی‌لار تخمیناً ۱۰-۱۲ مین ایل بوندان اول صفالی، بهره‌لی دجله و فرات چایلاری حؤوضه‌سینده مسکن سالیب، اطراف‌لاریندا یاشایان سایسیز-حساب‌سیز وحشی قبیله‌لرین حئیرتلی نظر‌لری آلتیندا دونیا سیویلیزاسیونونون سحرینی آچدیلار. دونیادا اولو بیر مدنیتین مشعلی آلیشدی.
فرانسیز عالیمی ائ.رِکلی ده بو فیکیرده دیر کی، سومر‌لرین دیلینده ایران و سامی دیللرینه خاص اولان جیزگی‌لر یوخدور، عکسینه توران و اورال-آلتای دیللری ایله بیرباشا قوهوملوق واردیر.
تورک عالیمی آحمت جاوات ایسه بیرمعنالی شکیلده یازیر: «سومر دیلی‌نین تورانی دیللره بنزه‌دیگی آرتیق قبول ائدیلمیشدیر. سومر‌لر حاقیندا ان یئنی و مؤعتبر اثر نشر ائتدیرن ووْوْلئی سومر‌لرین مورفولوژی جهتدن «اسکی تورکجه‌یه بنزر» بیر دیلده دانیشدیغینی قبول ائدیر. «سومر‌لر تورکدور، سومر‌لرین تورک اولدوغو مسله‌سی‌نین چوخلو ثوبوت‌لاری وار. بیزی بو قناعته گتیرن ایکی ان گوجلو ثوبوت واردیر:
۱) دیل ثوبوتو، ۲) ژئولوژی و آرکئولوژی ثوبوت».
تانینمیش سومرشوناس‌لارین بیر چوخو سومر‌لرین ایسکیت-تورک منشالی خالق اولدوغونو تصدیقله‌ییر‌لر. مشهور سومرشوناس عالیم‌لر م.بِلیتسکی، د.رِدِر، ائ.رِکلو، ف.قوممِل، ووْوْلئی و ب. سومر‌لرین تورکلرله ژنتیک قوهوم اولدوقلارینی قئید ائدیبلر.
دمیتری رِدِر یازیر: «سومر‌لرین دیلی آیریجا بیر دیلدیر. بیزه معلوم دیل عاییله‌لری ایله اونو باغلاماق، هله‌لیک اساسلی و موباحیثه‌سیز نتیجه‌‌لر وئرمه‌میشدیر. یالنیز اونو قطعی دئمک او‌لار کی، او، ایلتیصاقی دیللر عاییله‌سینه داخیلدیر و اؤز قورولوشونا گؤره ان چوخ تورک دیللری ایله موقاییسه ائدیله بیلر». لهیستانلی عالیمی ماریان بلیتسکی‌یه گؤره، بابیلیستانا گلن سومر‌لر اؤز‌لری ایله یوکسک مدنیت گتیرمیشلر. اونلار سوی‌کؤکو، دیل و مدنیتینه گؤره سامی طایفا‌لارینا یاددیر‌لار. ع.علی‌بیگزاده «قدیم دونیانین اولو کیتابی» مونوقرافی‌سینده تانینمیش سومرشوناس اِلیزئ رِکلودن ماراقی بیر ایقتیباس گتیریر: «قدیم یازی‌لارین شهادتینه گؤره، بابیل سیویلیزاسیونونو اینکیشاف ائتدیرن‌لر هیند - اوروپا دیللرینده دانیشیب، اؤز‌لرینی دیل و منشاجه اوروپانین حقیقی و یالانچی آری خالقلاری‌نین قوهومو سایان قبیله‌‌لر اولمامیشلار. آری‌لرین بوتون ساحه‌‌لرده تام اوستونلوگونون تاثیری آلتیندا اولان آسوری‌شوناس‌لار اؤز‌لری‌نین بو کشفیندن خئیلی حئیرته گلدیلر، اونلار حئیرت ایچینده گؤردو‌لر کی، ان قدیم اوخ‌شکیللی یازی‌لارین دیلینده ایران و سامی دیللرینه خاص اولان جیزگی‌لر قطعیاً یوخدور. عکسینه، توران و اورال-آلتای دیللری ایله بیرباشا قوهوملوق وار. بو ایلکین یازیلی ایشاره‌‌لرین ایفاده ائتدیگی دیل ایلتیصاقی دیللر تیپینه عاییددیر و اؤز کاراکترینه، اؤزونه‌مخصوص داخیلی فلکسیونونا گؤره تامامیله باشقا بیر دیلدیر، بابیلیستانین دیگر موختلیف ساکین‌لری‌نین دانیشیغینا هئچ جور اویغون گلمیر».
بو سپکیلی نومونه‌لر اونلارجادیر. سومرشوناس‌لارین بیر چوخو سومر آبیدهلرینده ایشلنمیش سؤز‌لرین بو گون ده دَییشیلمه‌دن تورک دیللرینده ایشله‌نیلدیگینی قئید ائدیر‌لر. مشهور سومرشوناس س.ن.کرامر «تاریخ سومرده باشلاییر» (موسکو، ۱۹۶۵) کیتابیندا «اکینچی‌نین تقویمی» آدلی سومر متنی‌نین ترجومه‌سینده تورپاق اؤلچو واحیدی اولان قاروش-قاریش سؤزونو اولدوغو کیمی ساخلامیش، ترجومه ائتمه‌میشدیر. س.ن.کرامر یازیر: «اکینچی‌یه هر قاروش تورپاغی، سککیز شیریم ائتمک مصلحتدیر. او، ائله ائتمه‌لی‌دیر کی، توخوم‌لار تورپاغا «ایکی بارماق» درینلیگینده دوشسون».
معلومدور کی، قاروش=قاریش سؤزو بو گونون اؤزونده اسکی معناسینی قورویوب ساخلاماقدادیر. بو گونون اؤزونده بئله دیلیمیزده «بیر قاریش تورپاق» ایفاده‌سی ایشله‌نیر. موعاصیر آذربایجان تورکجه‌سینده سومر‌لره عایید اولان بیر سیرا سؤزلر مؤوجوددور. مثلا، آرپا، سامان، سو، قانون، اوُن، گولاب، مین، ال، تانری و س. عوموماً، تورک دیللرینده قدیم سومر دیلینه خاص اولان یوز‌لرله سؤز واردیر. بعضی تقیقاتچی‌لارین سومر‌لری عئینی‌لشدیردیکلری سامی دیللرینده بئله نومونه‌‌لره راست گلمک مومکون دئییلدیر. بو دَییشیلمه‌‌میش دیل فاکتلاری دا بیر داها سومر‌لرین تورکلرین سلف‌لری اولدوغونو تصدیقله‌ییر.
تورک اتنوسونون زنگین حیات طرزی، موکمّل بیر مدنیت سیستمی‌نین یارادیجیسی اولماسی، دونیا سیویلیزاسیونوندا اعلاحیدده پایی اولدوغو آرتیق دونیا اتنوکولتورولوژیسی طرفیندن اعتیراف اولونموشدور. اتنوسون آدینی ایفاده ائدن تورک سؤزونون اؤزونون ائتیمولوژی آچیمی «تؤرتمک»، «یاراتماق»، «قایدا-قانون یارادان»، «گوجلو، قووّتلی» معنا‌لارینی وئریر.
قدیم تورکلر بو گون دونیانین سیاسی خریطه‌سی‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سینی توتان تورکوستان آدلانان اراضی‌نین ساکین‌لری و صاحیب‌لری اولموشلار. شیمالدا کؤقمن (سایان) داغلارینا، سیبیر مئشه‌لرینه، جنوبدا تیبته، شرقده ساکیت اوقیانوسا، ساری دنیزه، غربده ایسه آرال گؤلونه، خزر دنیزینه، سونرا‌لاردان ایسه غربی اوروپایا اوزانمیش بؤیوک اراضینی احاطه ائتمیشلر. بو دانیلماز فاکتی تاریخین اؤزو تصدیقله‌ییر. دفعه‌‌لرله آپاریلمیش آرکولوژی آراشدیرما‌لار نتیجه‌سینده ده ثوبوت ائدیلمیشدیر کی، قدیم توران (تورکوستان) آدلانان جوغرافی مکاندا تورکلردن اوّل هانسیسا بیر اتنوسون یاشادیغینی تصدیقله‌یه‌جک هئچ بیر مادّی مدنیت نیشانه‌سی یوخدور. بو دانیلماز فاکتدان جسارت و ایناملا چیخیش ائتمک او‌لار کی، تاریخین قدیم و اولو خالقلاریندان اولان تورکلر تاریخه یولداشلیق ائتمیشلر. توران اوراسیانین مرکزینده یئرلشدیگیندن شرقله غرب آراسیندا جیدی مادّی-معنوی-سیاسی بالانس و اینتقراسیون یاراتمیشدیر.
قدیم تورکلر بنزرسیز و دگرلی حیات طرزی یاشامیشلار. تورکلر کؤچری حیات طرزینه اوستونلوک وئرمیشلر. تورکلر حئیوان سورو‌لرینی بؤیوک چؤلون-تورانین دؤرد طرفینده اوتاریردیلار. همین دؤورو اؤزونده قورویوب-ساخلایان چین منبع‌لرینده یازیلیب: «همیشه دوردوقلاری یئر یوخدور، آما هر کسین اؤزونون تورپاق ساحه‌سی وار». چین منبع‌لری‌نین معلوماتی دا تصدیقله‌ییر کی، تورکلرین حرکتی، کؤچو اؤز تورپاق‌لاری‌نین سرحد‌لری داخیلینده اولوب. یایین ایستی‌سینده داغلارا اوز توتموش تورکلر داغلارا قار دوشنده اؤز سورو‌لرینی آشاغی‌لارا-دوزنلیگه قایتاریردی. قدیم تورکلر توران آدلانان اؤز بؤیوک وطن‌لری‌نین شرقیندن غربینه، شیمالیندان جنوبونا، یایلاقدان آرانا، ایستیدن سویوغا و عکسینه، کؤنوللو کؤچ ائدیردیلر. دونیا سیویلیزاسیونونون اینکیشافیندا تورکلرین مدنی یئنی‌لیک‌لری‌نین بؤیوک رولو اولموشدور. قدیم تورکلر بشر تاریخینده ایلک دفعه او‌لاراق آتی اهلی‌لشدیرمیش، دؤیوش پالتاری و بیر چوخ سیلاح سورساتین یارادیجی‌لاری‌دیر. تورکلر حئیواندارلیق محصول‌لاریندان اؤز‌لری اوچون ضروری اولان گئییم، معیشت و قیدا احتیاج‌لارینی اؤده ییردیلر. حیات و معیشتینی اؤز اللری ایله قوران تورکلر یئمک، گئییم، عوموماً، حیات و معیشتده ایستیفاده ائدیلن پردمت اوچون قونشو‌لارینا مؤحتاج اولماییبلار.
منبع‌لرده گؤستریلیر کی، چیندن گلن یوُیئ آدلی خواجه‌نین حؤکمدار، لاوشان شانیوُیا (مئته‌نین اوغلو) وئردیگی مصلحت مسله‌نین اصل ماهیتینی بیرباشا آچیقلاییر: «سایجا هونلار چین‌ین بیر ویلایتی‌نین اهالیسی ایله موقاییسه اولونا بیلمز، آنجاق اونلار (هونلار) اونا گؤره گوجلودور کی، چینلی‌لردن فرقلی گئییم‌لری و یئمک‌لری واردیر. بو مسله‌ده چیندن آسیلی دئییلدیر‌لر.
قدیم تورکلرین ایلک اینام‌لاریندان بیری شامانچیلیق اولموشدور. شامانیزم سیبیر تورکلری آراسیندا مسیحیت تشکّول تاپمایانا قدر (۱۶-۱۸. عصر‌لره قدر) گئنیش یاییلمیشدیر. شامانچیلیق دا دیگر اینام، اینانج فورما‌لاری کیمی، اینسان‌لارین دونیادرکینه، حیات و طالعیی‌نین موکمّل یاردیمچیسی اولوبدور. شامانیزمین مایاسیندا طبیعتی دویماق، اونو حیس ائتمک، اونونلا بیرلیکده اولماق، بیر سؤزله، طبیعته قوووشماق دوروردو. اینسان‌اوغلو حیاتی‌نین بیلاواسیطه طبیعتدن آسیلی اولدوغونو ایلکین دؤور‌لردن آچیق-آیدین درک ائتمیشدیر. اولومونون و اؤلومونون یالنیز طبیعتله باغلی اولدوغونو سئزگیسی ایله دویان اینسان اونونلا بیرلیکده اولماقدان اؤترو طبیعتین موبهم‌لیک‌لرینه ال آپارمیشدیر. قدیم تورکلر سهو ائتمه‌میشدیر. دونیانی‌درک، ائله طبیعتی دویماقدان باشلاییبدیر. بیر داها وورغولاییریق کی، بوگونکو تفکّوره اساسلانیب شامانیزمی تدقیق ائدنده قدیم تورکلرین دونیایا ایلکین باخیشی‌نین هئچ ده پریمیتیو اولمادیغینی گؤروروک. عکسینه، بشرین ایبتیدایی اینکیشاف دؤورو اوچون شامانیزم سون درجه یوکسک دونیاگؤروشو اؤزونده جمعله‌ییر. ایلکین دؤور‌لردن تورکلر دونیانین اینکیشافینی عکسی‌لیک‌لرین وحدتینده آختارمیش، دوئالیست باخیشا یییه‌لنمیشلر. ائله بو دوئالیست باخیشین عیانی نتیجه‌سی‌دیر کی، هر شئیه عکسلیکلرین وحدتینده باخان قدیم تورکلر شامان‌لاری دا ایکی قروپا بؤلموشلر: آغ و قارا شامان‌لار. اسکی تورک سویو یئراوستو تانریسی اولگئن‌ین رنگینی «آغ» قبول ائتمیشدیر. تورک خالقلاری اولان بوریات‌لاردا، یاکوت و آلتای‌لاردا آغ و قارا شامانلیق گئنیش یاییلمیشدیر. قارا شامانلیق عادی ایدی. آغ شامانلیق بیرباشا خئییرخواه ایلاهه‌‌لره خیدمت ائدیردی. آغ شامانلیغین ماهیتینده بیرباشا خئیره، ایشیغا قوووشماق دوروردو. بوریات و یاکوت‌لاردا دمیرچی ایله شامانی عئینی مؤوقعده تصوور ائدیردیلر. اونلاردا بئله بیر دوشونجه حاکیم ایدی کی، دمیرچی شامانا برابردیر و حتّی اوندان گوجلودور. ائله بو اینامین نتیجه‌سی ایدی کی، یاکوت‌لار دئییردیلر: «دمیرچی ایله شامان بیر یوواداندیر». . بوریات‌لارین اینامینجا ایسه، دمیرچی شامانی غئیری-عادی شکیلده اؤلدوره بیلر، شامان ایسه دمیرچینی اؤلدوره بیلمز. بوریات‌لار شامان‌لاری اولدوگو کیمی، دمیرچی‌لری ده آغ و قارا آدی ایله ایکی یئره بؤلوردو‌لر. اونلار قارا دمیرچی‌لردن قورخاردیلار. بئله بیر اینام وار ایدی کی، قارا دمیرچی‌لر اینسان روحونو یئیه بیلردیلر.
تورک تفکّورونده دوئالیزمین یارانماسی دا بیرباشا طبیعتین دیکته‌سی‌دیر. قدیم اینسان دونیایا ایلکین گؤز آچاندا اطرافیندا طبیعتی گؤروب، طبیعتین قوینوندا یاشاییب، اونون ایستی-سویوغونو «دریسینده» دویوب، قارینی-شاختاسینی جانیندا، قانیندا حیس ائدیبدیر. اینسانین عیانی شکیلده گؤروب-دویدوغو، موشاهیده ائتدیگی، جانلی شاهیدی اولدوغو دَییشیلمز و تکرارلانان طبیعت حادیثه‌‌لری دوئالیزمی یاراتمیشدیر. بو گون نوروز کیمی تانیدیغیمیز دونیانی‌درک سیستمی‌نین اؤزولونده اساساً دوئالیزم دایانیبدیر. نوروز آدلاندیردیغیمیز دونیاگؤروشونون ان واجیب مرامی طبیعتی دویماق، اونو درک ائتمک و اونا قوووشماقدیر. نوروزون بیر چوخ کومپوننت‌لرینه، آتریبوت‌لارینا شامانیزیمده آچیق-آیدین راست گلیریک. قدیم تورکلر قبیله و سویدا خوصوصی بیلیگی، فراست و حرکت‌لری ایله سئچیلن‌لره کام-قام (شامان) دئمیشلر. شامان‌لار-قاملار خوصوصی پالتار‌لار گئییر، دف چالیر، نغمه اوخویور، رقصلر و دیگر موتحریک حرکت‌لر ائتمکله اؤز‌لرینی اِکستاز وضعیتینه گتیریردیلر. غئیری-عادی حالا چاتمیش قام-شامان‌لار عادی دورومدان چیخدیقدان سونرا روح‌لارلا علاقه یه گیریردیلر. یاکوت‌لارین اویون تانغاسی آدلاندیردیقلاری قام پالتاری مارال و آغ قویون دریسیندن اولوردو، پاپاغی قیرمیزی پارچادان حاضیرلانیردی و چئوره‌سینه اوچ دنه دویمه تیکیلیردی، موختلیف اوْنقان هئیکل‌لری آسیلیردی. دیقتی جلب ائدن پالتار‌لار گئیینمک، نغمه اوخوماق، رقص ائتمک، دف چالماق کیمی کومپوننت‌لر نوروزون دا اساس عونصور‌لریندندیر. شامان‌لار گؤیو و یئری موقدس بیلمیشلر. گله‌جکده شامان اولاجاق شخصین بیرینجی سیناغی سو کناریندا اوزواوسته تورپاغا ییخیلماسی‌دیر. بونا تصادوفی باخماق اولماز. بو اینانج سو و تورپاق اینانجی‌نین باشلانغیجی‌دیر. یئر تورکلرده آنا (قادین)، گؤی کیشی (ار) رمزینده قبول اولونوب. گؤیلرین یاغیشی یئر‌لری مایالاندیریب - اوت بیتیب، تاخیل یئتیشیب. بو دونیاگؤروش - یئرله گؤیون وحدتی شامانچیلیقدان چوخ-چوخ اول تورکلر آراسیندا گئنیش یاییلمیشدیر. قدیم تورک دوشونجه‌سینه گؤره، یوخاریدا گؤی، آشاغیدا یئر یاراندیقدان سونرا اونلارین آراسیندا اینسان اؤولادی عمله گلمیشدیر. گؤی اوزونده‌کی گونش تورکلر آراسیندا علاحیدده ایلاهی معنا داشیمیشدیر. تورک خاقانی‌نین چادیری همیشه اوزو شرقه-گوندوغان طرفه قورو‌لارمیش. گونش موقدس‌لیگی‌نین مایاسیندا طبیعتین بیر چوخ کومپوننت‌لری دورور. گونش قورد، آسلان بلگه‌سی اولماقلا یاناشی، طبیعتین اساس یارادیجی عونصور‌لریندن اولان اودون دا گئرچک سمبولو و اؤزو ایدی. اودون اینسان طرفیندن الده ائدیلمه‌سی بوتؤولوکده بشریتین حیاتیندا اساسلی دؤنوشه سبب اولموشدور. طبیعتین ان واجیب اولان دؤرد عونصورو (اود، سو، تورپاق، هاوا) باره‌ده قاباقدا دانیشاجاغیمیزدان بورادا صؤحبت آچماغی لوزوم بیلمیریک. اونا گؤره کی، قدیم تورکلر شامانچیلیقدان سونرا دونیانی‌درکین عالی مقامی ساییلان تانریچیلیق مقامینا یوکسلمیشلر. تانریچیلیغا گلن یول شامانچیلیقدان کئچیر. شامانچیلیغین اؤزونده ده تانری‌یا-روحا قوووشما مرکزی یئر توتوردو. قدیم تورکلر قلباً، مناً تانری‌یا باغلی اولوبلار. حیات‌لاری‌نین یالنیز تانریدان آسیلی اولاجاغینی، گله‌جک گونلری‌نین تأمیناتینی دا تانریدا گؤروبلر. تانریچیلیق اینانجی میلاددان اول سایان، آلتای، اورتا و مرکزی آسیادا، قیپچاق دوز‌لرینده، قفقازین شیمال و جنوبوندا گئنیش یاییلمیشدی. قدیم تورکلرده آللاه-تئنقری، تئنقری خان آدلاندیریلیردی. مشهور فرانسیز تورکولوقو و دین‌شوناسی یان پوْل روُنون دوشونجه‌سینه گؤره، میلاددان اوّل تورکلرده «اینسان - گؤی»، «اینسان - گونش» تئنقری (تانری) سیتاییش اوبیئکتی اولموشدور. چین تاریخچی‌لری ده تئنقری آللاهی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی میلاددان اوّل ۵-جی عصره عایید ائتمیشلر. بو گون بیزیم تانری کیمی قبول ائتدیگیمیز آللاها بوریات‌لار تئنقری، موغول‌لار تئنقئر، چوواش‌لار توُرا دئسه‌‌لر ده، معنا-مضمون عئینی‌دیر. تانری - ایشیق، روح، شخصلندیریلمیش کیشی ایلاهی باشلانغیجی مضمونونو داشیمیشدیر. بورادا اونو دا قئید ائتمک یئرینه دوشردی. بیر چوخ سومر ادبیاتیندا سومر‌لرین تانری‌یا (آللاها) دینقیر دئدیکلری گؤستریلیر. عومومیتله، تانری سؤزونو ایشله‌دن خالقلار اونو گؤی اوزو، سما ایله باغلامیشلار. م.سئییدوفون گلدیگی قناعت بئله‌دیر: تئنقری اسکی تورکلره عاییددیر. تئنقری، تانری کوسمیک میقیاسدا، کاینات پارامترینده دوشونولموشدور. گؤیون-کایناتین، یئرین- پلانتین، عوموماً، جانلی-جانسیز عالمین طالعیینی تانری‌نین موعین‌لشدیردیگینی قبول ائتمیشلر. باشقا خالقلاردان فرقلی او‌لاراق، تورکلرده آللاه تک ایدی. یوخاریدا گؤستردیک کی، تانری‌یا شخصلندیریلمیش کیشی بلگه‌سی کیمی ده اینانمیشلار. دوغوم ایلاهه‌سی اولان اومای تانری‌نین خانیمی ایمیش. اوُمای گؤزل‌لیک و آرتیم ایلاهه‌سی ایمیش. اوُمای آدینا اورخون-یئنی‌سئی آبیدهلرینده ده راست گلیریک. قدیم تورک منبع‌لری گؤستریر کی، خاقان، اونون اوردوسو تانری ایله اوُمایا، عادتاً، بیرلیکده عیبادت ائدر، دؤیوش‌لردن ظفرله قاییتماق نیتی ایله اونلاردان یاردیم دیله‌یرمیشلر. بو دؤور تانری‌نین میفیک‌لشدیریلدیگی دؤور ایدی. اوزون ایللرین تفکّور دَییشیکلیگیندن سونرا تانری میف دؤورونو باشا وورور، بیردفعه‌لیک گؤیلره یوکسلیر. دونیایا مئیدان اوخویان تورک خاقانی‌نین اؤزو تانری‌یا سیغینیر. تانریچیلیق دینی‌نین فورمالاشماسی و یاییلماسیندا تورک خاقان‌لاری خوصوصی رول اوینامیشلار. تورکلر گؤیو دوققوز قاتا بؤلموشلر. هر بیر قاتدا دیکوتومینی (ایکی‌یه بؤلونمه) تصوور ائدیردیلر: ایشیقلی و قارانلیق، خئییر و شر و س. یاکوت‌لاردا خئییر آللاهی-آین-توْیوْن (و یا آار توْیوْن)، یئرالتی شر قوجاسی آل‌لارا اوْهوْنیوْر (و یا آرسان دوُوْلای) آدلاندیریلیمیشدیر. آلتای تورکلرینده ایشیق آللاهی اولگئن، شر ایلاهه‌سی ائرلیک ساییلیردی. تام امین‌لیکله دئمک او‌لار کی، «اوئستا»، صیرف تورکلرین دونیاگؤروشونون محصولو اولان تانریچیلیقدان گئن-بول بهره‌لنمیشدیر. بو دوئالیزم ایلکین او‌لاراق تورک تفکّورونده یارانمیش، سونراکی تاریخی مرحله‌‌لرده ده اؤزونو حیاتین اینکیشاف قانونو کیمی دوغرولتدوغوندان ابدی حیات قانونو ایستاتوسو قازانمیشدیر. دوئالیزم-طبیعت و جمعیتین قانونااویغونلوغودور. بو ازلی-ابدی قانون طبیعت و جمعیتین سمِتریسی‌دیر. کاینات و پلانتین، طبیعت و جمعیتین گؤزله گؤرونمز هارمونی‌سینی دوئالیزم تنظیم‌له‌ییر. دوئالیزم، ان باشلیجاسی، حیاتین دینامیکی‌دیر. ائله بو مقامدا اونو دا وورغولاماق ایستردیک کی، نوروز سیستمی‌نین ده مرکزینده دوئالیزم دورور. بوندان باشقا، بوتون دونیا دینلری‌نین نووه‌سینده نوروز سیستمی‌نین کومپوننت‌لری دایانیر. نوروز سیستمی حیاتین اینکیشاف قانون‌لاری‌نین مجموعسودور. تانریچیلیق دینی‌نین ده بازاسیندا نوروز تفکّوروندن سوزولوب گلن ایدئیا‌لار دورور. موغول‌لار گؤیده موعین اولدوز‌لار و اولدوز بورجلری‌نین یارانماسی ایله علاقه‌دار تئنقری خانا موختلیف لقب‌لر وئرمیشدیلر. ایلین موختلیف واختلاریندا گؤی-تانری‌نین باشقا-باشقا آدی اولوردو. اونا گؤره کی، گؤیده، عوموماً، حیات و طبیعتده اولدوغو کیمی، واختلی-واختیندا دَییشیکلیک‌لر باش وئریردی.
بو گون نوروز کیمی قبول ائتدیگیمیز سیستمین مرکزینده دونیانی‌درک، کاینات و طبیعتین کود و کوْوْردینات‌لارینی اله کئچیرمک دوروردو. تام مسئولیتله دئیه بیلریک کی، بونا دا ایلک دفعه قدیم تورکلر نایل اولموشلار. آیاغی‌نین آلتینداکی یئرین باشی‌نین اوستونده کی گؤی-تانریدان آسیلی اولدوغونو اجداد‌لاریمیز حساسلیقلا موعین ائتمیشدیلر. ابن فضلانین یازدیغینا گؤره، حاقسیزلیغا راست گلن، عدالت‌سیزلیگه دوچار اولان اوغوز‌لار باش‌لارینی گؤیه قالدیریب دئیردیلر: «بیر تئنقری!». گؤی-تانری‌نین وارلیغینی تورکلر، پئیغمبر‌لر و اونلارین موقدس کیتاب‌لاری ایله دئییل، بیرباشا گؤی-تانری‌نین تورکلره بخش ائتدیگی کود‌لار واسیطه‌سی ایله درک ائتمیشلر. بیر چوخ خالقلاردان فرقلی او‌لاراق، تورکلر دونیانی‌درکه تانرینی (تک آللاهی) درک ائتمکله باشلامیشلار. دیگر خالقلار تورکلردن چوخ-چوخ سونرا‌لار تک‌آللاهلی‌لیغا گلیب چیخمیشلار. بو درک‌ائتمه‌نی موختلیف فونتیک دَییشمه‌‌لرله سومر‌لرین دینگیر (تانری) دئییمیندن باشلامیش تئنگئری (آلتای)، تانری (آذربایجان و تورکیه)، تئنیری (قازاخ)، تئنرئ (باشقیرد)، تئنری (اویغور)، تانگری (اؤزبک)، تئنیر (قاراقالپاق)، توُرا و یا توُرا (چوواش)، تئنیر (قیرغیز) و ب. تورک خالقلاری‌نین تفکّورونده اوزون بیر پروسه کئچدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. تانری‌نین تورک خالقلاریندا ایندی آللاه دئدیگیمیز (بیز بو گون ده داها چوخ تانری دئییریک) و گؤی اوزو-سما معناسیندا ایشله نیلدیگی آرتیق بوتون دونیا تدقیقاتچی‌لاری تصدیقله‌ییر‌لر. بشریتین سونراکی مدنی اینکیشافی بیر داها عیانی فورمادا تورکلرین دونیانی‌درک تفکّورونون بؤیوکلوگونو تصدیقلهدی. تورکلرین گؤی-تانری اینامیندان چوخ-چوخ سونرا‌لار مئیدانا گلمیش مونوتئیست دینلر، او جومله‌دن ان موترقّی و سونونجو دین ساییلان ایسلام دینی‌نین تمل دگر‌لریندن چیخیش ائده‌رک دئیه بیلریک کی، تورکلر تانری‌نین کیملیگینی کیفایت قدر درک ائتمیشلر. ایسلام دینی‌نین بویوردوغو: لااله الا الله (اللاهدان باشقا آللاه یوخدور) دونیاگؤروشونه تورکلر میلاددان اوّل گلیب چیخمیشدیلار. ماراقلی تدقیقات‌لار مؤلیفی اولان آلمان عالیمی ق.دؤرفر تئنقری باره‌ده قدیم معلومات‌لار الده ائتمیش، تئنقری آنلاییشی‌نین ائرکن، هله شامان‌لاردان باشلامیش، اونو دینی اینکیشافین ان عالی پیلله‌سینه‌دک تشکّولونو آردیجیل ایزله‌میشدیر. تدقیقاتچی‌نین فیکیرینجه، تانریچیلیق بشریتین ایلک مونوتئیست دینلریندندیر. بو مسله‌ده تورکولوق‌لارلا همفیکیر اولان دونیانین تانینمیش تئولوق‌لاری دا تورکلرین هله میلاددان چوخ-چوخ اول بوتپرست‌لیکدن اوزاقلاشدیقلارینی دؤنه-دؤنه قئید ائتمیشلر. اسکی تورکلر کاینات (کوسموس) و پلانتین (یئرین) باشلانغیجی‌نین بیر اولان تانری اولدوغونا شکسیز-شوبهه‌سیز اینانمیشلار. د.بانزاروْفون تعبیرینجه دئسک، گؤی اوزو هر زامان یئرده کی دوزه‌نین، عدالتین، قانونون قورویوجوسو میسیونونو اؤز اوزرینده داشیمیشدیر. تورک میفیک دوشونجه‌سینه گؤره، گؤی اوزو بوتون جانلی‌لارا حیات، یئر ایسه فورما، شکیل وئریر.
نوروز سیستمی‌نین بازیسینده تانریچیلیق دورور. نوروزداکی تانری-گؤی (کوسموس) - پلانت (یئر) هارمونیسی، ایشیق-ظولمت، خئییر-شر قارشیلیقلی (دوئالیزم) و س. آنلاییش‌لار تانریچیلیقدان قیدالانیر. بو گونون اؤزونده ده تانری اینامی و اینانجی یاشاییر. هر شئیی تانری‌نین اومودونا بوراخماق بو گونون اؤزونده هله ده شوعورآلتیندا قالماقدادیر. بو گون ده دئییریک: «هر شئیین یاخشیسینی تانری بیلیر»، «تانری بیلسین»، «قوی تانری اؤزو جزاسینی وئرسین» و س.
قدیم تورکلر تانری‌نین یئگانه گوج مرکزی اولدوغونو، اونون عدالت‌سیزلیک ائدن‌لری، گوناه ایشله‌دن‌لری - گؤی-یئر، کاینات- پلانت قایدا-قانون‌لاری‌نین علئیهینه گئدن‌لری جزالاندیردیغینی یاخشی درک ائتمیشدیلر. تورک میفولوژی دوشونجه‌سینه گؤره، دونیانی اون یئددی ایلاهه ایداره ائدیر. بونلار آشاغیداکی‌لاردیر:
گؤی-تانری، یئر-سوُب، هوُمای، ائرلیک، یئر، سو، اود، گونش، آی، اولدوز، هاوا، بولود، کولک، قاسیرغا، شیمشک و ایلدیریم، یاغیش، گؤی قورشاغی. موغول‌لار ایسه دونیانی ۹۹ ایلاهه‌نین ایداره ائتدیگینه اینانیردیلار. گؤی-تانری باش تانری اولدوغوندان ۱۷ ایلاهه‌نی خلق ائدندیر. بو میفیک‌لشدیریلمیش ۱۷ تانری نوروز سیستمی‌نین ان اساس کومپوننت‌لری‌دیر. بو عونصور‌لرسیز کاینات و پلانت، طبیعت و جمعیت، بوتؤولوکده بشریت یوخدور. یئر-سوب تورکلر اوچون گؤزله گؤرونن بوتون عالم دئمک ایدی. تورکلر، اوزرینده یاشادیقلاری وطنی - تورپاغی یئر-سوب آنلاییشیندا قبول ائدیردیلر. اونلار وطنه تانری حاقی کیمی باخیردیلار. ائله بو تفکّورون نتیجه‌سی ایدی کی، تورکلر وطنه خیانتدن قورخاردیلار. اونلارین دوشونجه‌سینه گؤره، یئر- سوبون حالال‌لیغی اولمادان اینسان یئر اوزرینده خوشبخت اولا بیلمزدی. ایکینجی ایلاهه هوُمای‌دیر. اونون آدینا ایلک دفعه گولتکین آبیده‌سینده راست گلینیبدیر: «اوُمای تق اؤق ایم کاتوُن کوتینقا اینیم کولتیقین ارات بوْلتی» (اون یاشدا اولاندا هوُمای تک آنام خاتونون شرفلنه کیچیک قارداشیم کولتیگین ایگید آدی قازاندی).
توْنیوُقوُق آبیده‌سینده ده اوُمای آدینا راست گلینیر. هوُمای- اوُمای گؤی-تانری‌نین زؤوجه‌سی‌دیر. هوُمای-اوُمایین گؤیده یاشادیغینا اینانیلیر. او، اینسان‌لارا ایشیق، شوعا سالیر. بئله بیر اینام حاصیل ایدی کی، بو شوعا-ایشیق اینسان‌لارین بدنینه داخیل اولور و عؤمرونون آخیرینا قدر قالیر.
بو، ایلاهی (کوسمیک) انرژی‌دیر. قدیم تورکلر یئر ایلاهه‌سینی ده گؤی-تانری‌نین طرف-موقابیلی - قادینی سمبولوندا قبول ائتمیشلر. تورکلرین دوشونجه‌سینه گؤره، گؤی-تانری یئر‌لری مایالاییر. یاغیش یاغیر، یئر جانلانیر، اوت-علف بیتیر، جانلی‌لار اونلاردان قیدالانیر. قدیم تورکلر داغی، تورپاغی یارادیجی سایمیشلار. تورک طایفا‌لاری‌نین بیر چوخو اجداد‌لاری‌نین داغدا، ماغارادا یارانماسینا اینانمیشلار. اجداد‌لاریمیز اولان تورک طایفا‌لاری‌نین بعضی‌لری اینسانین تورپاقدان یاراندیغینی قبول ائتمیشلر. فیکریمیزجه، تورکلر دیگر حیات عونصور‌لری کیمی، یئری-تورپاغی دا جانلی قبول ائتمیشلر. بو، سهو دوشونجه اولمامیشدیر. «تورپاغین آنا اولماسی اینامی داها بیر گؤروشله سسلشیر. بیر چوخ اسکی خالقلارین، ائله‌جه ده تورک خالقلاری‌نین اولو بابا‌لاری اینانیرمیشلار کی، گونش هر نسنه‌نین یارادیجیسی‌دیر. دئیه‌سن، اسکی تورک اینسانی اینانمیش کی، گونشدن تورپاغا گلن یاروق - شوعا اونون دا یارانماسیندا آتا رولونو اوینامیشدیر». تورکلر بو دوشونجه‌لرینده ده عاغیللی و حاقلی ایدیلر. گونش شوعاسی اولمادان یئر اوزرینده جانلی عالمین مؤوجود اولماسی مومکون دئییلدیر. عوموماً، تورکلر بو دوشونجه‌ده ایدیلر کی، یئر آنا کیمی اینسان‌لاری دویورور. بو ایشیقلی دونیا ایله ویداع‌لاشاندا دا یئر اونا ابدیلیک یییه دورور. یئر (تورپاق) تورک دوشونجه‌سینده ازلی-ابدی موقدس توتولوبدور.
قدیم تورکلره گؤره، سو یئرین باجیسی ایدی. کوسموقونیک دوشونجه‌یه اساساً، اوّلجه تکجه سو وارمیش. سویا باش وورموش سما اؤردگی دریادان تورپاق گؤتورموشدور. سما اؤردگی‌نین گؤتوردوگو تورپاقدان یئر یارانمیشدیر. افسانه‌یه گؤره، تانری تورپاقدان کیشی، کیشی‌نین قابیرغاسیندان دا قادینی یاراتمیشدیر. چوخ ماراقلی‌دیر کی، اینسانین یارادیلیشی ائله بو شکیلده ایسلام دینینده ده قبول اولونوبدور. ایسلام دینینه گؤره ده، تانری اینسان اؤولادی آدمی تورپاقدان، حوانی ایسه اونون قابیرغاسیندان یاراتمیشدیر. قدیم تورکلرین سویا موقدس باخما‌لاری‌نین کؤکونده سویون حیات المنتی اولماسی دوروردو. سو حیاتدیر. اونسوز حیاتین اینکیشافی، اینتیشاری یوخدور. تورانلی‌لار اودو تانری‌نین نفسی، گونشین اوغلو حساب ائدیردیلر. تورکلر او دوشونجه‌ده ایدیلر کی، اود تانریسی یئرده یاشاسا دا، اؤلندن سونرا توستو شکلینده گؤیلره قالخماسینی آتا-بابایا قوووشماسی دوشونجه‌سینده ایدیلر. تورکلر یازین تئز گلمه‌سی اوچون گونشه اوز توتوب اودو، ایستینی دیله‌ییبلر. «اودون، ایستی‌نین بلگه‌سی چیراغی-اودو یاندیریر‌لار و بونونلا اینانیردیلار کی، اود چئوره‌نی، تورپاغی قیزدیراجاق، اونو اکینه حاضیرلایاجاق، اوتو بیتیره جکدیر». اینسان‌لار سویا دیریلیک-ابدیلیک منبعی کیمی باخمیشلار. سویا اولان بو موناسیبت اونو دیگر عونصور‌لردن تامامیله اوستون توتولدوغونو گؤستریر. بئله دئییر‌لر کی، خیزیرلا ایلیاس ائشیدیر‌لر کی، ایسکندر آبی-حیات آختاریر. اونون یانینا گئدیر‌لر. ایسکندرین قارانلیغی ایشیقلاندیران ایکی داشی وارمیش. اونون بیرینی خیزیرلا ایلیاسا وئریر. هره‌سی اوز توتوب دونیانین بیر طرفینه سو دالینجا گئدیر‌لر. قارانلیق دونیادا خیزیرلا ایلیاس آجیر‌لار، بالیق یئمه یه حاضیرلاشیر‌لار. خیزیر الینی یویوب یئمگه باشلاماق ایسته‌ینده الیندن بیر داملا سو بالیغین اوستونه دوشور. بالیق دیریله‌رک سویا آتیلیر. خیزیرلا ایلیاس آختاردیقلاری دیریلیک سویونو تاپدیقلارینی گومان ائدیب، بو سودان ایچیر‌لر. آنجاق غئیبدن گلن سس دئییر کی، بو باره ده ایسکندره خبر وئریلمه سین. اونلار بئله ده ائدیر‌لر. قاییدیب ایسکندره دیریلیک سویونو تاپا بیلمه‌دیکلرینی سؤیله‌ییر‌لر. همین واختدان سونرا هر ایل خیزیرلا ایلیاس گؤروشور‌لر کی، او گونه ده خیزیر ایلیاس دئییلیر.
گونش-تانری‌نین یئردن اولان اوغلودور. تورکلر گونشی یارادیجی کیمی قبول ائدیبلر. «گونشین یارادیجی اولماسی اونو ایلک یاز بایرامی ایله ایلیشگیلندیرمیشدیر. بایرام دئییلدیگی کیمی، گونش و آی بایرامی آدلاندیریلمیشدیر. دئیه‌سن، بو بایرامین آدینداکی آی، آیدان داها چوخ، ایناملا باغلی‌دیر. بیر چوخ تورک خالقلاریندا آیین یارادیجی، اینسان یارادان، تانری آنلامی وار. دئمه‌لی، گونش-آی بایرامی دئیرکن، یارادیجی گونش، تانری گونش تصوور ائدیلمیشدیر. بئله ایضاحات آغلاباتاندیر. یاز دا یارادیجی‌دیر، گونش ده».
م.سئییدوف «قام-شامان و اونون قایناق‌لارینا عومومی باخیش» کیتابیندا گونش تانریسی ایله باغلی چین منبع‌لرینده اؤزونه یئر آلمیش دیقت‌چکن بیر میفدن دانیشیر. نوروزون اساس کومپوننت‌لریندن اولان گونشله باغلی اولدوغوندان همین میفین مغزینه نوفوذ ائدک. ۵. یوزایللیگین ۴۰-جی ایللرینده جوْ قبیله‌سیندن آیریلمیش توُقیو‌ُلار جنوبی آلتایدا یاشاییردیلار. یئتمیش قارداش اولموش توُقیوُ‌لارین بؤیوک قارداشی نیشیدوُنون آناسی قورد اولموشدور. نیشیدوُ ایسته‌دیگی واخت کولک اسدیره، یاغیش یاغدیرا بیلرمیش. نیشیدوُنون آناسی قورد-گونشله ایلیشگه‌لی اولدوغوندان اوندا میفیک کئیفیت‌لر وار ایدی. نیشیدوُ یایین و قیشین قیز‌لاری ایله ائولنمیشدی... بیزجه، نیشیدوُنون یایین و قیشین قیز‌لاری ایله ائولنمه‌سی ده گونش میفی و دوئال تشکیلات قانون‌لاری، اکسلیک‌لر گؤروشو ایله باغلی‌دیر. اکسلیک‌لرین قارشی-قارشییا دوران اوجلاریندا یئرلشن یای و قیش فصیل‌لری بیر کؤکدندیر‌لر گونشله ایلیشگه‌لی‌دیر‌لر». گونشه تورکلرین قوتسال، موقدس اینامی اولوبدور. گونشین دوغماسینی تورکلر مراسیم‌لرله قئید ائدیبلر. بو آیین حاقیندا بیر قدر سونرا دانیشاجاغیق. قدیم تورکلر دوعا‌لارینی، دیلک‌لرینی اوزو گؤیلره ائدیبلر. هونلار دا چادیر‌لارینی اوزو گوندوغانا طرف تیکیبلر.
آی، گؤی-تانری‌نین یئردن اولان قیزی ساییلیردی. تورک میفینده آیا ایکیلی موناسیبت بسله‌نیلیب. بو موناسیبت گونوموزه قدر دَییشمه‌میش، ائله‌جه قالمیشدیر. آیا هم قادین، هم ده کیشی سمبولو کیمی باخیلمیشدیر.
«اوُلو توْیوْن» میفینده قادین، «اوغوز کاغان»دا ایسه کیشی اوبرازیندا جانلاندیریلیبدیر. اوغوز کاغانین اوغلان‌لاریندان بیری‌نین آدی آی (خان) ایدی.
«یئتیم قیز» افسانه‌سینده دئییلیر کی، آی چالی‌لار آراسیندا سو آپاران یئتیم قیزا آجیمیش، چالی‌یا قیزین گؤیه گتیریلمه‌سینی امر ائتمیشدیر. چالی آتا دؤنه‌رک قیزی آیین یانینا - گؤیه آپارمیشدیر. آی اونا عاشیق اولموشدور. شکیلدن-شکله دوشمه‌سی‌نین سببی ده بو سئوگی‌دیر».
تانری‌نین آزمان گوجونو دویان تورکلر کاینات- پلانت، طبیعت-جمعیت وحدتینی قوروماق نامینه تانری قارشیسیندا اؤز‌لرینی بورجلو سایدیقلاریندان اونا سیتاییش مقصدی ایله موختلیف مراسیم-ریتوال‌لار کئچیریردیلر. بو مراسیم-ریتوال‌لار گؤی-تانری ایله بیرباشا علاقه‌دار اولان کوسمیک تفکّورله باغلی‌دیر. چین منبع‌لرینه گؤره، هونلار و گؤی تورکلر ایلده اوچ دفعه قوربان وئریب، بایرام کئچیریردیلر. قوربان‌کسمه مراسیم و بایرام تؤرن‌لری ایلین بیرینجی، بئشینجی و دوققوزونجو آیلاریندا - ۲۲ مارس‌دا (یاز)، ۲۲ ژوئن‌ده(یای) و ۲۴ سپتامبردا (پاییز) قئید اولونوردو. ژوئنین ۲۰ و ۲۲-نه تصادوف ائدن قوربان‌وئرمه مراسیمی موقدس داغدا، اؤتوکن داغیندا تانری‌یا قوربان‌کسمه و بایرام تؤرن‌لری شکلینده حیاتا کئچیریلیردی.
بو مراسیم‌لر سون درجه طنطنه ایله قئید ائدیلیبدیر. تانری‌نین شرفینه قوربان مراسیمی آچیق هاوادا کئچیریلیردی. اجداد کولتو ایله باغلی اولان تؤرن‌لر ماغارا‌لاردا گئرچکلشدیریلیردی. بو مراسیم‌لر عادی قادا-بالا قوربان‌لاری دئییلدی. طنطنه‌لی قئید ائدیلن گونلره بیر داها دیقت یئتیرک: ۲۲ مارس، ۲۲ ژوئن و ۲۴ سپتامبر. هر اوچ تقویم گونو نوروز سیستمی‌نین ترکیب حیصه‌‌لری‌دیر. بللی‌دیر کی، ۲۲ مارس ایلین باشلانغیجی - یازین گلمه‌سی، ۲۲ ژوئن یایین گلیشی، ۲۴ سپتامبر ایسه پاییزین ایلکین گونودور. بو تقویم گونلری باره ده بیر قدر سونرا اطرافلی دانیشاجاغیق. تک تانرییلا باغلی آیین‌لر حاقیندا ایلکین معلومات‌لار چین قایناق‌لاریندا قورونوب ساخلانیلمیشدیر. چین تقویمینه گؤره، بئشینجی آیین اوچونجو اون گونونده توُکیو‌ُلار تانری‌یا قویون و آت قوربان کسردیلر. بو تاریخ ایندیکی تقویمله ژوئنین ۵-۱۰ آراسینا تصادوف ائدیر. دیگر منبع‌لرده بو تاریخ ۳۰ ژوئن گؤستریلیر. اصلینده، بو قیزمار یایین گلمه‌سی ایله باغلی کئچیریلن مراسیم اولدوغوندان، چوخ گومان کی، ژوئنین ۲۰-۲۲-ده رئال‌لاشدیریلیبدیر. منبع‌لرده کی بو فرقین سببینی یالنیز سوبیئکتیولیکده گؤرمک دوغرو او‌لاردی. بؤیوک احتیماللا دئمک او‌لار کی، بو یانلیشلیق چین منبع‌لریندن ایره‌لی گلیر.
بو آیین‌لرین طنطنه‌لی کئچیریلمه‌سینده قدیم تورکلر گؤی-تانریدان روزی-برکت، بوللوق، سوی و طایفا‌لاری‌نین، نسیل‌لری‌نین داوام ائتمه‌سینی، دؤولت‌لری‌نین صولح و امین-آمانلیقلا یاشاماسینی دیله‌مک ایدی. مقامی گلمیشکن، گؤی تورکلرین قوربان‌کسمه مراسیمی باره ده قدیم چین منبع‌لری‌نین وئردیگی معلومات‌لارا توخونماق ایستردیک. منبع‌لرده گؤستریلیر کی، اسکی تورکلر تانری‌نین شرفینه چای کناریندا قوربان کسیردیلر. قوربان‌وئرمه مراسیمی‌نین چای-سو کناریندا کئچیریلمه‌سی تصادوفی دئییلدیر. سو نوروز سیستمینه داخیل اولان دؤرد اساس عونصوردن بیری‌دیر. بو تیپلی مراسیم‌لر قوتسال گوشه ساییلان اوجا داغلاردا کئچیریلمیشدیر.
اؤتوکن‌ین غربینده یئرلشن بوُدوُن ایللی واردی کی، بونون دا آنلامی ائلین، دؤولتین موحافیظه‌چیسی، قورویانی دئمکدیر. تورک دونیاگؤروشونه گؤره، کاینات و پلانتده بوش، معناسیز هئچ نه یوخدور. بوتون یارانیش طبیعت و جمعیتده موعین مقصد اوچون، نیینسه نامینه یارادیلیب، یارادیلمیشین هر بیری نیه‌سه گرکدیر. فیکریمیزجه، تورکلر تانری‌یا قوتسال، موقدس، صاف و پاک بیر مکاندا، اوجا داغلاردا قوربان وئرمکله، بیر داها تانری اوجالیغینی، تانری موقدس‌لیگینی قوروموشلار. بو اوجا داغلار قوینونون دیگر سمبولیک معناسی داغ اوجالیغیندا، داغ یوکسکلیگینده تانری‌یا قوووشماق نیتی‌نین گودولمه‌سی‌دیر. قوربان‌وئرمه ریتوالیندا ائله ان بؤیوک مرام تانری‌یا روحاً، مناً قوووشماق ایدی. تانری‌یا قوربان‌کسمه مراسیمینده دوعا‌لار اوخونور، نیت ائدیلیر، دیلک دیله‌نیردی. قوربان‌کسمه آیینی ده گؤستریرکی، گؤی-تانری اینامی‌نین دا نووه‌سینده نوروز سیستمی‌نین کومپوننت‌لری دایانیر. بیر داها وورغولایاق کی، دونیادا مؤوجود اولان دینلرین هامیسی نوروز سیستمیندن اساسلی شکیلده فایدالانیبلار. بونون باشلیجا سببی نوروز سیستمی‌نین هرطرفلی و کامیل اولماسی‌دیر. نوروز سیستمینده طبیعت و جمعیتین دیالکتیکی اوچون ایجراسی واجیب اولان اینکارائدیلمز دگر‌لر (قانون‌لار) اؤزونه یئر آلمیشدیر. قدیم تورکلر دونیانین یارانماسی، دونیا-اینسان، گؤی-یئر، یارادان و یارادیلان موناسیبت‌لری باره‌ده میفیک اولدوغو قدر ده، گئرچک تصووره مالیک اولوبلار. تورکلر دونیانین یارادیلماسیندا تانری قارا خانین گوج و قووّتینه اینانیردیلار. تورک اینامینا گؤره، یئرین یارانماسی تانری قارا خانلا باغلی‌دیر. دونیانین یارانماسی حاقیندا تورک اینامی‌نین تفرروعاتینا واراق: «بیر زامان‌لار یالنیز تانری قارا خان و سو واردیر. قارا خاندان باشقا گؤرن، سودان باشقا گؤرونن یوخ ایدی. آغ آنا گؤروندو. او، قارا انا «یارات» دئییب یئنیدن سویا قاییتدی. بونو ائشیدن قارا خان بیر کیشی یاراتدی. قارا خانلا کیشی اینتهاسیز سویون اوستو ایله ایکی قارا قاز کیمی اوچوردو‌لار. لاکین حالیندان ممنون اولمایان کیشی، قارا خاندان داها یوکسکده اوچماق ایسته‌ییردی. اونون ایستگینی بیلن قارا خان کیشیدن اوچماق قابیلیتینی آلدی. کیشی دیبسیز سویا یووارلاندی. بوغولوردو. ائله دیگینه پئشمان اولوب، تانری قارا خاندان باغیشلانماسینی خواهیش ائتدی.
تانری قارا خانین گؤستریشی ایله سودان بیر اولدوز چیخدی. کیشی همین اولدوزون اوستونه چیخیب خیلاص اولدوسا دا، قارا خان اونون بیر داها اوچا بیلمه‌یه‌جیگینی نظره آلیب، دونیانی یاراتماق قرارینا گلدی. کیشی‌یه بویوردو کی، سویون دیبینه دا‌لاراق تورپاق چیخارسین. شر دوشونجه‌دن ال چکمه‌میش کیشی تورپاق گتیررکن فیکیرلشدی کی، اؤزو اوچون گیزلی بیر دونیا دا یاراتسین. اونا گؤره ده تورپاغین بیر حیصه‌سینی آغزیندا ساخلادی. ائله کی، اووجونداکی تورپاغی سو اوزرینه سپدی، تانری قارا خان تورپاغا «بؤیو» دئیه بویوردو. تورپاق بؤیویوب دونیا اولدو. لاکین کیشی‌نین آغزیندا ساخلادیغی تورپاق دا بؤیویوب اونو بوغماغا باشلادی، قارا خان اونا «توپور!» دئمه‌سه‌یدی، بوغولوب اؤله‌جکدی.
تانری قارا خان دومدوز بیر دونیا یاراتمیشدی، لاکین کیشی توپورنده آغزیندان آخان تورپاق باتاقلیقلار، تپه‌‌لر عمله گتیردی. حیرصلنن قارا خان ایطاعت‌سیز کیشی‌یه «ائرلیک» (شئیطان) آدینی وئریب، اؤزونون ایشیقلی دونیاسیندان قوودو. سونرا یئرده دوققوز بوداقلی بیر آغاج بیتیردی، هر بوداغین آلتیندا بیر آدام یاراتدی کی، بونلار دوققوز اینسان عیرقی‌نین آتا‌لاری اولدو‌لار. ائرلیک اینسان‌لارین گؤزل‌لیگینی، خوش حیاتینی گؤروب، تانری قارا خاندان خواهیش ائتدی کی، همین اینسان‌لاری اونون ایختیارینا وئرسین. قارا خان وئرمه‌دی. لاکین ائرلیک ایسته‌دیگیندن دؤنمه‌دی، اینسان‌لاری اؤز طرفینه چکمگه باشلادی. قارا خان اینسان‌لارین آزغینلیغینی، ائرلیگه آلدانما‌لارینی گؤرنده آجیقلاندی. اونلاری اؤز اومید‌لرینه بوراخدی. ائرلیگی ایسه یئر آلتینداکی قارانلیق دونیانین اوچونجو قاتینا قوودو. اؤزو ایسه گؤیون اون یئددینجی قاتینی یارادیب، اورایا چکیلدی. ملک‌لریندن بیرینی اینسان‌لاری قوروماق اوچون یئر اوزونه گؤندردی.
ائرلیک، تانری خانین قرار توتدوغو گؤزل گؤیو گؤروب، اوندان ایجازه ایسته‌دی کی، اؤزو اوچون بیر گؤی یاراتسین، ایجازه آلیب یاراتدی و آلداتدیغی شر روحلاری اؤز گؤیونده یئرلشدیردی. لاکین قارا خان گؤرنده کی، ائرلیگین تبعه‌سی اونونکوندان داها یاخشی یاشاییر، ملک‌لردن بیرینی گؤندریب همین گؤیو داغیتدیردی. گؤی ییخیلیب دونیایا دوشدو، داغلار، دره‌‌لر، اورمان‌لار مئیدانا گلدی. آجیقلانمیش تانری قارا خان ائرلیگی یئنیدن یئرین ان آشاغی قاتینا گؤندردی. بویوردو کی، گونشسیز، آیسیز، اولدوزسوز یئرده دونیانین سونونا قدر قالسین. تانری قارا خان گؤیون اون یئددینجی قاتیندا اوتوروب کایناتی ایداره ائتمکده‌‌دیر. اوندان بیر قات آشاغیدا بای اؤلگون آلتون داغدا قیزیل بیر تاخت اوستونده اوتوروب. گؤیون یئددینجی قاتیندا گون آنا، آلتینجی قاتیندا آی آتا اوتورموشلار».
بو میفده نوروز سیستمی‌نین اساس المنت‌لری‌نین -دونیانین تانری طرفیندن یارادیلدیغی‌نین، اونا تابع اولمایان شر قووّه‌‌لرین سمبولو اولان شئیطانین شر عمل‌لری‌نین، کایناتین ایشیق منبع‌لری اولان گونش و آیین یئرلشمه مکانی حاقیندا معلومات وئریلیر. تورکلر تانرینی جومله-جاهانین و اؤز‌لری‌نین یارادانی کیمی قبول ائتمیشلر. «اوغوز کاغان» داستانیندا دئییلیر: «...اوغوز بیر گون تانری‌یا یالوارارکن گؤیدن بیر ایشیق دوشدو. یویوروب گؤردو کی، ایشیغین اورتاسیندا گؤزل بیر قیز اوتوروب. قیزی سئویب آلدی. قیزین اوغوزدان اوچ اوغلو اولدو. اوغلان‌لارا گون، آی و اولدوز آد‌لارینی قویدو‌لار».
میفیک‌لشمیش دوشونجه‌ده حیات گئرچکلیک‌لری داشلاشمیشدیر. تورکلر یاخشی درک ائتمیشلر کی، اوزرینده یاشادیقلاری یئرین انرژیسی بیرباشا گؤی-تانری، گونش، آی و اولدوز‌لارلا باغلی‌دیر. بو علاقه اولماسا، یئرده حیاتین داوامی مومکون دئییلدیر.
عوموماً، تورک تفکّورونده تؤره‌نیش‌لرین منبعیی طبیعته باغلانیلیر. قدیم تورکلر دویموش، موشاهیده ائتمیشلر کی. کوسمیک گوج، انرژی گؤیله، بیوانرژی ایسه یئرله-طبیعتله باغلی‌دیر. تورکلرین اینام‌لارینا گؤره، بوز قورد اونلارین اجدادی و حیمایه‌چیسی اولوبدور. قوردون تورکون اجدادی و موحافیظه‌چیسی اولماسی حاقیندا مضمونجا یاخین، فورماجا موختلیف اولان بیر نئچه میف مؤوجوددور. بو میفلردن آراشدیردیغیمیز مؤوضو ایله داها چوخ سسلشه‌نینه دیقت یئتیرک: «گؤی تورکلر هون اؤلکه‌سی‌نین شیمالینداکی سوْوُ دیاریندان چیخمیشلار. اونلارین باشیندا آپانقپوُ دوروردو. اونون اون یئددی قارداشی واردی.
قارداش‌لاری دوشمن هوجومونون نتیجه‌سینده اؤلدورولدو. یالنیز قورددان دوغولموش، یاغیشا، کوله‌یه حؤکم ائدن ایچی نیسوُ توُ قالدی. اونون بیری یاز، دیگری قیش تانریسی‌نین قیز‌لاری اولان ایکی آروادی واردی. بونلاردان دؤرد اوشاغی اولدو. اوشاق‌لاردان بیری آغ لئیلگه چئوریلدی. ایکینجیسی چیقوُ، اوچونجوسو چوجین ایله – هره‌سی بیر مسکن توتوب یاشاماغا باشلادیلار. ان بؤیوک‌لری اولان دؤردونجوسو نا توُلیوُ ایسه اولو باباسی آپانقپونون تؤرمه‌‌لری‌نین مسکونلاشدیغی شین داغلارینا چکیلدی. بورادا مسکونلاشمیش خالق سویوقدان چوخ اذیت چکیردی. نا توُلیوُن اود تاپیب اونلارین جانینی قورتاردی. اینسان‌لار راحات یاشاماغا باشلادیلار. بونو گؤرن قارداش‌لاری اونو باشچی سئچیب، آدینی تورک قویدو‌لار.نا-توُلیوُن-تورکون اون آروادی واردی، اونون اوغلان‌لاری سوی‌آد‌لارینی آنا‌لاریندان آلیردیلار.
تورک اؤلندن سونرا اوغلان‌لاری بیر بؤیوک آغاجین آلتینا توپلاندیلار. ان یوکسگه هوپپانانی اؤز‌لرینه باشچی سئچمک قرارینا گلدیلر. تورکون ان جاوان آروادی آشینانین اوغلو ان گنج اولسا دا، ان یوکسگه هوپپاندیغینا گؤره باشچی سئچیلدی. «آشینا سویو بورادان تؤره‌دی». میفده نوروزون کومپوننت‌لری اولان یاز و قیش و اونلارین رمز‌لری اولان سویوق و اود قارشیلاشدیریلیبدیر. میفده ۴ اوشاغین اولماسی آچیق شکیلده ۴ فصله ایشاره‌دیر. بیر چوخ میفلرده تورکلرین آشینا آدلی قورددان تؤره‌دیکلریندن دانیشیلیر. بوراداکی آغاج دا تورکلرین دونیا آغاجی‌دیر. قدیم تورکلرین نوروز مراسیم‌لرینی میلاددان اوّل ۱. مین‌ایللیکده ارگنه‌قوندا طنطنه‌لی قئید ائتدیکلرینی منبع‌لر تصدیقله‌ییر. «ارگنه‌قون» («هوندور داغ یاماجی») داستانینی ۱۴. عصرین یازاری ف.رشیدالدین و ۱۷. عصرین مؤلیفی ابولغازی خان قلمه آلمیشلار. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری گونو بایرام ائتمیشلر. «ارگنه‌قون» داستانی بیرباشا یاز بایرامی، نوروز آدلاندیریلان سیستمین ایلکین دیفرنسیونو کیمی تاریخاً یادداشیندادیر. «ارگنه‌قون» داستانی نوروزون ایلکین اینکیشاف تاریخینی اؤزونده یاشاتدیغیندان بیر قدر گئنیش شکیلده اونون تفرروعاتینا واراق:
موغول ائلینه اوغوز خان سویوندان اولان ایل خان باشچیلیق ائدیردی. ایل‌خان تاتار‌لارین حؤکمداری سئوینج خانلا ووروشور. بو ووروش‌لاردا همیشه ایل خان غالیب گلیردی. سئوینج خان قیرغیز خانینی اؤز طرفینه چکمکدن اؤترو اونا هدیه‌لر گؤندریردی. موغال‌لار گوجلو اولدوقلاریندان اطرافدا یاشایان دیگر تورک بویلاری‌نین اونلاردا قیصاصی واردی. ائله بونا گؤره ده سئوینج خانلا بیرلشیب موغول‌لارین اوستونه گئتدیلر. موغول‌لار گوجلو ایدیلر. بونو گؤرن سئوینج حیله‌یه ال آتدی. خان و بیگلره بیلدیردی کی، لازیمسیز ماللاری بوراخیب، گئری چکیلمه‌لی‌ییک. بئله ده ائتدیلر. موغول‌لار بئله فیکیرلشدیلر کی، دوشمن مغلوب اولوب قاچیر. تاتار‌لار مؤحکم‌لندیکلری اوردوگاه‌لاردان چیخیب ووروشدو‌لار. موغول‌لارین بؤیوک‌لرینی قیردیلار، کیچیک‌لرینی اسیر گؤتوردو‌لر. اسیر دوشن‌لره یییه‌‌لری‌نین آدینی وئردیلر. موغول‌لار قیریلیب چاتیلدی، اونلاردان اثر-علامت قالمادی. موغول حؤکمداری ایل خانین اوغلو قییان و قارداشی‌اوغلو نوکوز ده اسیر دوشموشدو‌لر. هر ایکیسی تزه‌جه ائولنمیشدیلر. فورصتدن فایدالانیب عاییله‌لری ایله بیرلیکده اسیرلیکدن قاچیب، یورد‌لارینا دؤندو‌لر.
دؤیوشدن اون گون کئچمیشدی. اونلار یورد‌لاریندا دوشمندن قاچمیش حئیوان‌‌لاری دا گؤردو‌لر. راستلاشدیقلاری حئیوان‌‌لاری دا گؤتوروب داغ یول‌لاری ایله الچاتماز، اون‌یئتمز بیر یئره گلیب چیخدیلار. بو یئر اولدوقجا گؤزل ایدی. گلیب چیخدیقلاری بو یئر اوچون تانری‌یا شوکور‌لر ائتدیلر. بو گؤزل و وارلی تورپاقدا یورد سالدیلار. قیشدا ماللارین اتینی یئییر، دریسینی گئییر، یازدا سودونو ایچیردیلر. بو یئرین آدینی ارگنه‌قون قویدو‌لار. ارگنه‌قون هوندور داغ یاماجی آنلامیندادیر. قییانلا نوکوزون اؤولاد‌لاری اولدو، مال-حئیوان‌‌لاری دوز-دونیانی آغزینا آلدی. بؤیوک بیر خالق عمله گلدی. او قدر آرتیب -چوخالمیشدیلارکی، ارگنه‌قون اونلارا دارلیق ائدیردی.
اوجا داغلار آراسیندا اوزون ایللر یاشاییب-یاراتمیش تورکلر آرتیب-چوخالمیش، داغلار آراسینا سیغیشمامیشلار. تورکلرین اولو‌لاری‌نین ارگنه‌قونا گلمه‌سیندن ۴۰۰ ایل کئچمیشدیر. «بیر گون ییغیشیب صؤحبت ائله دیلر. بابا‌لاریمیز دئیردی کی: ارگنه‌قوندان کناردا گؤزل، گئنیش بیر اؤلکه وار، خالقیمیزی تاتار قیرمیش، اؤلکه میزی یاغمالامیش دئیه سؤیله‌دیلر.
ایندی گرک دده-بابا یوردوموزا قاییداق. آنجاق دده-بابا‌لاری‌نین بورایا قاچیب گلدیکلری دار جیغیری هئچ کیم خاطیرلامیردی. اونا گؤره ده ارگنه‌قوندان چیخیش اوچون یول آرادیلار. لاکین تاپمادیلار. بیر دمیرچی گلیب دئدی کی، بورادا بیر دمیر معدنی وار، اونو اریتسک، یول آچیلار». بئله ده ائتدیلر. جاماعات اودون، کؤمور گتیریب، اود-اوجاق قالاییب، یولو آچدیلار. «ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری همین گونو موغول‌لار همیشه بایرام ائتدیلر. بیر دمیری قیزانا قدر اوددا ساخلار، سونرا اونو چکیجله دؤیر‌لر. بو گون «زینداندان چیخیب بابا یوردوموزا گلدیگینیز گوندور» دئیر‌لر».«تورکلرده ارگنه‌قوندان چیخماق یازین گلیشی ایله علاقه لندیریلمیش، بو تاریخی حادیثه ایله باغلی مؤحتشم مراسیم یارانمیشدیر. همین مراسیمده دمیر دؤیمک، یعنی دمیرچیلیگین موقدس (خیلاص‌ائدیجی) بیر صنعت اولدوغونو نوماییش ائتدیرمک عادتی زمانه‌میزه قدر گلیب چیخمیشدیر». بؤیوک احتیماللا دئمک او‌لار کی، تورکلرین داغلار آراسیندان چیخیب آتا-بابا یورد‌لارینا قاییتما‌لاری، دوغما یورد-یووا‌لارینی ضبط ائتمیش اسکی دوشمن‌لرینی مغلوب ائتدیکلری همین گون نوروز عرفه‌سینه و یاخود ائله نوروزا دوشدویوندن هر ایل بایرام ائدیبلر.
چین و دیگر منبع‌لرده قدیم تورکلرین یازین گلیشی موناسیبتی ایله کئچیردیگی بایرام‌لاردان بیری‌نین ده آیزیت اولدوغو قئید ائدیلیبدیر. بو تؤرن آلتایلی‌لارین گؤزل‌لیک تانریسی آیزیتین شرفینه کئچیریلمیشدیر. تؤرن یازین باشلانغیجیندا مئشه‌‌لرده تشکیل اولونورموش. قادین‌لارین بو بایرامدا ایشتیراکی آرزوائدیلمز ساییلاردی. قیشدا ائوده کئچیریلن بایرام مراسیم‌لرینده قادین‌لار دا ایشتیراک ائدیردیلر. بایرام تؤرن‌لرینی قارا شامان‌لار آپاریردیلار. (قارا رنگده پالتار گئییندیکلری اوچون شامان‌لارا بئله آد وئرمیشدیلر.) بایرام گونلری ائو‌لر تمیزله‌نیر، بزه‌دیلیر، دادلی و لذتلی یئمک‌لر بیشیریلیر، تمیز و تزه پالتار گئییلیردی. شامان ۹ قیز و ۹ اوغلان سئچیر، اونلاری ساغ و سول طرفده دوزوردو. سونرا همین اوغلان و قیز‌لاری آیزیتین سارایینا آپاریردی. آیزیتین اؤزو ده همین واخت دبدبه‌لی گئیینردی. «باشیندا آغ گؤیدن آغ بیر باشلیق، چیلپاق چیگین‌لرینده آگ گؤیدن بیر آتقی (شرف)، آیاق‌لاریندا بالدیرینا قدر قارا چکمه او‌لاردی. بو شکیلده قایایا سؤیکنه‌رک اویویور، یا دا مئشه‌ده دولاشیر». بو تؤرن ده اؤزونده یاز بایرامی‌نین کومپوننت‌لرینی قورویوب ساخلاییبدیر. تؤره‌نین تفرروعاتیندان گؤروندوگو کیمی، آیزیت بایرامی ایلده ایکی دفعه کئچیریلمیشدیر: قیشدا و یازدا. معلومدور کی، تورکلر ایلی ایکی فصل: یاز و قیشا بؤلوبلر. آیزیت بایرامی یازدا داغدا، مئشه ده، قیشدا ایسه ائوده کئچیریلیبدیر. گؤرونور، تورکلر یازین گلیشینی داغدا، قیشین چیخماسینی ایسه ائوده بایرام ائتمیشلر. بورادان دا بئله قناعته گلمک او‌لار کی، قدیم تورکلر، زامانی بیر سیستم کیمی درک و قبول ائتمیشدیلر. قدیم تورکلر کاینات و اونون تاثیرینده اولان پلانتده موطلق و نیسبی زامانین مؤوجودلوغونو موعین‌لشدیرمیش و زامانین دیکته‌سینه اویغون حرکت ائتمیشدیلر. م.سئییدوف «یاز بایرامی » کیتابیندا یازیر: «اسکی آذربایجانلی‌لار تقویمله باغلی واخت آنلاییشینی هردن آنیمیست‌لشدیرمیشلر: هردن اینسان کیمی گؤزه چارپدیرمیش، هردن ایسه زوومورفیک عالمله باغلامیشلار. آلمان بیلیجیسی اسکی اوغوز آتا‌لار سؤز‌لرینی ۱۹. یوزایللیگین لاپ اوّل‌لرینده چاپ ائتدیرمیشدیر. بوراداکی بیر آتا‌لار سؤزو دیقتیمیزی جلب ائتمیشدیر.ایندی بیز اونو تقویمله باغلی یاد ائتمک ایسته‌ییریک. آتا‌لار سؤزونده دئییلیر «اوغوز (دان) ۳۶۶ آلپ قوپدو، ۲۴ خاص بیگ، ۳۲ سکسن سولطان سالور قازان اوقچیسی قوزان پئکلیسی قورموش اوغلوندان قورقوت». بورادا دئییلیر کی، اوغوزدان ۳۶۶ آلپ قوپدو. بیزجه، بورادا آلپدان-ایگیددن صؤحبت گئتمیر. اولا بیلسین، اوغوز دانین سؤکولمه‌سینی خبر وئرن دانین اؤزودور. باشقا سؤزله، اوغوز گونشین چیخدیغینی، گوندوزون گلدیگینی خبر وئریر. اوغوزدان-داندان گوندوز دوغور، اولا بیلسین، اونون دوغولدوغونو بیلدیریر. ایلده ۳۶۶ گون اولدوغوندان اسکی اوغوز‌لار تقویمله باغلی بو آسترونومیک حادیثه‌نی اینسان شکلینده آتا‌لار سؤزونه سالمیش و هر گونو بیر آلپ سایمیشلار. «۲۴ خاص بیگ» دئمکله، گونون ۲۴ ساعاتدان عیبارت اولدوغو باشا دوشولموشدور. بو اؤرنکدن گؤرونور کی، اوغوز‌لار ایلی، گونو جانلی تصوور ائتمیشلر». چوخ دوغرو یئره، ح.زردابی خالق تقویمینی خالقین مودریک موشاهیده‌سی ایله باغلامیشدیر. فیکریمیزجه، اسکی اینسان‌لار طبیعتله داها سیخ باغلی اولموشلار. قدیم اینسان طبیعته قارشی هئچ واخت عکس آددیم آتماییب، عکسینه اونونلا بیرلیکده اولماغا جان آتیبدیر. اینسان همیشه اومیدینی گؤی-تانری‌یا، اونون عدالت و رحمینه، نعمت و ثروتینه باغلاییبدیر. تانری‌یا اینانماقلا، باشی‌نین اوستونده کی گؤی اوزونده اولدوز‌لارین، آی و گونشین حرکتینی ایزله‌مکله، اونلارین وضعیتی ایله گئجه-گوندوزون، آیین-ایلین وعده‌سینی موعین ائتمیشدیلر. «قدیم تورکلرین طبیعتله، خوصوصیله یازین گلیشی ایله باغلی حیس‌لری، دویغو‌لاری، اساساً، ایلین بو چاغیندا کئچیردیکلری موختلیف مراسیم‌لر دؤورون پوئزییاسیندا کیفایت قدر گئنیش عکس اولونموشدور». یاز تورکو‌لرینده، قیشلا یازین دئییشمه‌سینده بو پوئتیک تصویر‌لری عیانی شکیلده گؤروروک.
یای باروُبان ائرکوزی،
آقدی آقین موُندوزی،
توْغدی یاروُق ییلدیزی،
تینقا سؤزوم کولقوسوز.
آغدی بوُلوت کوکریو،
یاغموُر توْلو سکرییو.
کالیک آنی اوکرییو،
کانچا باروُر بئلقوسیز.
آذربایجان وئرسیونو:
یاز گلدی، قار سو‌لاری،
آخدی دلیجه سئللرله.
دان اولدوزو دوغدو،
دینله سؤزومو ظارافات‌سیز.
بولود کوکره‌ییب قالخدی،
یاغیش، دولو سپه‌له‌نیر،
کولک اونو (بولودو) سوروب،
هارا آپاریر بیلینمیر.
آنتیک تورک پوئزییاسیندا قیشلا یای شخص‌لندیریله‌رک قارشی-قارشییا قویولور:
قیش یای ایله توققوشدو،
قونور گؤزله باخیشدی.
توتوشاراق یاخیشدی،
بیر-بیرییله گوجلشیر.
و یا
یای قیش ایله قاریشدی،
ار اوخ کیمی قوروشدو،
قوشون توتوب ووروشدو،
اوخ چکیبن حاضیرلاشیر .
قیشلا یازین یوخ، یایین قارشیلاشدیریلماسی دا تورک دوشونجه‌سی ایله باغلی‌دیر. قدیم تورکلر دوئالیست دوشونجه‌یه صاحیب اولدوقلاریندان شیدّتلی سویوغون قیشلا، یوکسک ایستی‌لرین یایلا علاقه‌دار اولدوغونو بیلدیکلریندن موباریزه‌نین ده، اساساً، بو ایکی فصیل آراسیندا گئتدیگینی بیلیردیلر.
قایناق:
خئیبر گؤی‌یاللی ، نوروز: گنئزیسی، تاریخی ترانسفورماسیالاری و مراسیم‌لری. باکی، قانون نشریاتی، ۲۰۱۵، ۱۴-۴۴ صص
کؤچورن: عباس ائلچین
