+0 بگندیم
خالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسول‌زاده
لطافت بئیبوتووا
قوبا " سوی‌قیریمی مموریال کومپلکسی "نین شؤعبه مودیری
آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسول‌زاده‌نین اؤلکه‌میزده تورکچولوک فیکری‌نین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبی‌نین علمی-نظری جهتدن ایره‌لی سورولمه‌سینده ده بؤیوک خیدمت‌لری وار. او، ایستیقلال موباریزه‌میزین چوخ‌ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیق‌لار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخ‌ایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقده‌کی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریان‌لارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزه‌نین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیت‌لری ایله باغلانمیش شخصیت‌لری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیت‌لری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی‌نین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینده شخص‌لرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزی‌یه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمت‌لری ایله موتناسیبدیر.
محمد امین رسول‌زاده ۱۸۸۴-جو ایل ژانویه‌ین ۳۱-ده باکی‌نین نووخانی کندینده آنادان اولوب. آتاسی دین خادیمی اولسا دا، مکتب یاشینا چاتمیش اوغلونو شریعت درسلرینی یوخ، دونیوی علملری اؤیرنمگه یؤنلتمیشدی. ایلک تحصیلینی سلطان مجیدغنی‌زاده‌نین ۲ سایلی روس-تاتار (روس-آذربایجان) مکتبینده آلمیش، داها سونرا باکی تکنیکی مکتبینی بیتیرمیشدی. اونون اینقیلابی فعالیتی‌نین ایلک ایللری ده محض بو دؤوره تصادوف ائدیر. ۱۹۰۲-جی ایلده اون یئددی یاشیندا اولان م.ا.رسول‌زاده‌نین یاراتدیغی " موسلمان گنجلیک تشکیلاتی " موعین فعالیت دؤوروندن سونرا روسیه حؤکومتیندن میلّی مدنی حوقوق‌لار آلماق اومیدینده ایدی. بو ۲۰. عصرده آذربایجاندا روس موستملکه اوصولی-ایداره‌سینه قارشی گیزلی موباریزه آپاران ایلک سیاسی تشکیلات ایدی. بیر آز سونرا " موسلمان دموکراتیک - موساوات جمعیتی " آدی ایله گیزلی فعالیت گؤسترن بو تشکیلاتین بیر قولو دا ایراندا قورولموش و بورادا باشلانمیش مشروطه اینقیلابینا ایستیقامت وئریجی رهبر قوووه‌یه چئوریلمیشدی. اونلار " چاریزمه قارشی موباریزه ده اینقیلابچی سوسیالیزمی ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب بیر موتتفیق اولاراق گؤردوگوندن " سوسیال-دموکرات‌لارلا یاخین ایش‌بیرلیگینه کئچمیشدیلر. م.ا.رسول‌زاده‌نین او زامان یاراتدیغی " موسلمان گنجلیک تشکیلاتی "نین تشویقات-تبلیغات ایشینده " هومّت " قزئتی موهوم رول اوینامیشدی. ۱۹۰۴-جو ایلین آخیرلاریندان ۱۹۰۵-جی ایلین فوریه‌سینه‌دک بیر نئچه یوز نوسخه تیراژلا نشر ائدیلن قزئتین ۵-۶ نوسخه‌سی چیخمیش، ۱۹۱۷-جی ایلین جولایین ۳-دن ایسه نریمان نریمانوفون رداکتورلوغو ایله بو مطبوع اورقان یئنیدن نشره باشلامیشدی. بو دؤورده مطبوعات گئنیش ووسعت آلیر، اینکیشاف ائدیر، ایجتیماعی-سیاسی فیکرین تشکّولونه تکان وئریردی. مطبوعاتا ماراق هم ده میلّی منلیگین درک ائدیلمه‌سینده اوینادیغی موهوم روللا باغلی ایدی. " باکیدان مکتوب " باشلیغی آلتیندا نشر ائدیلن مقاله ده م.ا.رسول‌زاده علمین، تحصیلین، مکتبین واجیبلیگینه توخوناراق یازیردی: " قافقاز موسلمان اهالیسیندن عومومی و باکی اهلیندن خوصوصی توقع ائدیرم کی، اؤز اوشاق‌لاریندان بالاجا اولان واختدا علم و تربیّه کسب ائتمکدن باشقا بیر شئی منظور (مقصد، نیت) توتماسینلار. مثلا، هر کسین کی، قووّه‌سی چاتیر اوشاغینی مکتبه قویماغا، مبادا-مبادا پالچیخچی، دوکان شاگیردی و غئیره و غئیره یه راضی اولسون " . م.ا.رسول‌زاده چاپ اولونان ایکینجی مطبوع یازیسیندا، " موخمس " شعرینده ایسه علمین، ساوادلانمانین واجیبلیگی پروبلمینه توخونوردو. م.ا.رسول‌زاده‌نین بو دؤورده مطبوع فعالیتینه عایید اولان ۱۹۰۳-جو ایلده کی یازی‌لاری دیقته لاییقدیر. بو یازی‌لاری ایله او، گله‌جکده جیدی موباریزه ائده‌جگی روس ایستیبدادی رژیمینه قارشی باریشمازلیغی‌نین اساسینی قویوردو. م.ا.رسول‌زاده‌نین بو دؤورده کی فعالیتینده داها چوخ خالقین علملنمه‌سینه، معاریفلنمه‌سینه بؤیوک اهمیت وئریلیر. جهالت قارانلیغیندا عذاب چکن خالقین نیجات یولونون یالنیز علمده، ترقّیده، حورّیتین طنطنه‌سینده اولدوغونو گوستریر. م.ا.رسول‌زاده‌نین فیکرینجه، بئش فورمادا حورّیّت واردیر: بیرینجیسی، سؤز آزادلیغی - اینسانین اؤز فیکرینی، دوشوندوکلرینی قورخوب چکینمه‌دن، کیمسه‌دن احتیاط ائتمه‌دن آچیب دانیشماسی دئمکدیر. م.ا.رسول‌زاده یازی‌لاریندا روسیه مملکتینده یالنیز آدی چکیلن، اصلینده اولمایان سؤز آزادلیغی‌نین عومومی منظره سینی بؤیوک باجاریقلا تصویر ائدیردی. ایکینجیسی، مطبوعات-آزادلیغی او واخت مومکوندور کی، هر کس یازدیق‌لارینی کیمینسه مانع‌چیلیگی اولمادان چاپ ائده بیلسین. حورّیّتین اوچونجو علامتی ایسه جمعیت‌لرین و ایتیفاق‌لارین یارادیلیب سربست فعالیت گؤسترمه‌سینده گؤروردو. لاکین بو دؤولتین منافعینه ضید اولان، اونون حؤکمرانلیغینا مانع‌چیلیک تؤره دن قووّه‌لر ایدی. دؤردونجوسو، هر بیر شخص اؤز عقیده‌سی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین، مذهبی‌نین و فیکری‌نین آزادلیغینا صاحیب اولمالی‌دیر. بو، عادی صاحیبلیک حوقوقو دئییل، اونون یاشاماق حاقی‌دیر. دین فرقینه وارماق، ساختا قانون گوجونه ایناندیغیندان اوز دؤندرمگه مجبور ائتمک بو اینسانلیق حاقی‌نین تاپدانماسی‌دیر. م.ا.رسول‌زاده حورّیّتین بئشینجی علامتینی شخصیتین توخونولمازلیغیندا گؤروردو. هر کسین حوقوقونون قورونماسی، شخصیتینه و حئیثیتینه توخونولماماسی اوچون دؤولتین بونا جیدی تمیناتی اولمالی‌دیر. م.ا.رسول‌زاده بئله بیر آزادلیغین روسیه مملکتینده اولمادیغینی گوستریردی.
۱۹۰۵-۰۷-جی ایللر روس اینقیلابی‌نین گئدیشینده و بوندان سونرا آذربایجاندا یارانان میلّی اویانیش، علیمردان بیگ توپچوباشوف، احمد آغا اوغلو، علی بیگ حسین‌زاده، حسن بیگ زردابی و باشقالاری‌نین چار روسیه‌سی‌نین میلّی آیری-سئچکیلیک سیاستینه قارشی موباریزه‌سی، گئتدیکجه گئنیشلنمکده اولان " تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک " مفکوره‌سی رسول‌زاده‌نین میلّی-سیاسی گؤروش‌لری‌نین فورمالاشماسینا گوجلو تاثیر گؤسترمیشدی. بئله کی، ۱۹۰۶-۰۷-جی ایللرده " تکامول " ده، همچنین باشقا قزئت‌لرده اینسانلارا حوقوق برابرلیگی، آزادلیق طلب ائدن یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش و زامان کئچدیکجه بو سیاسی طلبلری " اینسانلارا حورّیّت، میلتلره ایستیقلال! " چاغیریشی کیمی فورمالاشدیرمیشدی.
۱۹۰۶-۰۷-جی ایللر روس اینقیلابی‌نین مغلوب اولماسیندان سونرا روسیه‌ده تعقیب‌لرین آرتدیغی شراییطده م.ا.رسول‌زاده چار اوصولی-ایداره سی طرفیندن اونون حبس اولونماسی تهلوکه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق باکیدان چیخاراق ایرانا موهاجیرت ائدیر. رسول‌زاده ۱۹۰۸-۱۱-جی ایللر ایراندا شاهلیق اوصول-ایداره سینه قارشی باشلانمیش مشروطه اینقیلابیندا، گونئی آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک اویانیشدا فعال ایشتیراک ائتمیش، اونون اساس رهبرلریندن بیری اولموشدو. چار حؤکومتی ایرانداکی اینقیلابی حرکاتدان قورخویا دوشه رک اونون اساس رهبرلریندن بیری اولان م.ا.رسول‌زاده‌نین اؤلکه دن خاریج اولونماسینی شاهلیق اوصولی-ایداره سیندن طلب ائدیر. م.ا.رسول‌زاده تعقیب‌لردن یاخا قورتارماق اوچون س.ح.تقی‌زاده ایله بیرلیکده ایستانبولا اوز توتور.
۱۹۱۳-جو ایلده رومانوف‌لار سولاله سی‌نین دئوریلمه‌سیندن سونرا وطنه قاییدان م.ا.رسول‌زاده " موساوات " پارتیاسی‌نین رهبری کئچیر و میلّی آزادلیق موباریزه‌سینده داها فعال ایشتیراک ائدیر. ۱۹۱۵-جی ایلده م.ا.رسول‌زاده " آچیق سؤز " قزئتینی نشر ائدیر، آذربایجان دیلی‌نین صافلیغی اوغروندا موباریزه آپاریر، " دیریلیک " ژورنالیندا " میلّی دیریلیک " باشلیغی ایله سیلسیله مقاله‌لر درج ائتدیریر.
۱۹۱۷-جی ایلده فوریه بورژوا اینقیلابی باش وئریر. همین ایلین آوریلینده باکیدا قافقاز موسلمان‌لاری‌نین قورولتایی چاغیریلدی. قورولتای م.ا.رسول‌زاده‌نین تکلیفی ایله روسیه‌نی فدراتیو شکیلده تشکیل ائتمک حاقیندا قرار چیخاردی. بو قورولوتایدا " آذربایجان غایه‌سی " مسله‌سی یئنیدن اورتالیغا آتیلدی. ۱۹۱۷-جی ایل اوکتوبرون ۲۶-دان ۳۱-ه قدر ۵۰۰ نومایندنین ایشتیراکی ایله باکیدا طنطنه‌لی صورتده کئچیریلن موساواتین بیرینجی قورولوتاییندا محمد امین رسول‌زاده مرکزی کومیته‌نین صدری سئچیلدی. بو قورولتایدان سونرا باکیدا و آذربایجانین بوتون قزالاریندا " آذربایجانا موختاریت " شوعاری آلتیندا میلّی حرکات باشلاندی.
۱۹۱۷-جی ایلین پاییزیندا م.ا.رسول‌زاده روسیه پارلمانینا آذربایجان و تورکوستاندان میلت وکیلی سئچیلدی. ۱۹۱۸-جی ایل مئی‌یین ۲۶-دا زاقافقازییا سئیمی داخیلی فراکسیون‌لارین چکیشمه‌لری نتیجه سینده لغو اولوندو. همین آیین ۲۷-ده سئیمین موسلمان فراکسیونونا داخیل اولان موختلیف پارتییالارین عوضولریندن عیبارت اولان آذربایجان میلّی شوراسی یاراندی. سس چوخلوغو ایله م.ا.رسول‌زاده میلّی شورانین صدری سئچیلدی. ۱۹۱۸-جی ایل مئی‌یین ۲۸-ده بوتون اؤلکه لرین رادیو ایستاسیون‌لاری و قزئت‌لری آذربایجان ایستیقلالیتی‌نین اعلان اولونماسینی دونیایا یایدیلار. بو او دئمک ایدی کی، خالقیمیز اؤز وارلیغینی، بیر خالق کیمی مؤوجودلوغونو بوتون بشریته چاتدیریر، اونون دا دونیادا موستقیل صورتده یاشایان خالق‌لار کیمی اؤز اتنوقرافیک سرحدلری داخیلینده آزاد یاشاماغا حوقوقو وار.
تاریخ ۲۰. عصرین اول‌لرینده آذربایجان خالقی اوچون میثیلسیز بیر هدیه بخش ائتدی. موستقیل آذربایجانین بو گون دونیا بیرلیگینده سوورن دؤولت کیمی برقرار اولماسی‌نین، دموکراتیک عنعنه‌لرین، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لاری‌نین قورونماسی‌نین، سؤز و مطبوعات آزادلیغینا گئنیش مئیدان وئریلمه سی‌نین اساسی ۲۸ مئی ۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده قویولدو. موسلمان شرقینده ایلک پارلمانلی جومهوریت اولان اؤلکه خالقیمیزین قدیم دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینی یاشاداراق، موعاصیر دؤوره خاص اولان دؤولت تأسیسات‌لاری‌نین فورمالاشدیریلماسینا نایل اولدو. جمعی ۲۳ آی فعالیت دؤورو اولماسینا باخمایاراق، بو قیسا مودتده چوخ ایشلر حیاتا کئچیریلدی. هر شئیدن اول، اؤز میلّی دؤولتچیلیگینه قوووشموش خالقیمیز ایستیقلالین نه دئمک اولدوغونو بیر داها گؤردو، اونون شیرینلیگینی داددی. بو دؤولتین یارادیجی‌لاری اولان م.ا.رسول‌زاده، ف.خ.خویسکی، ن.یوسف‌بیگلی، ع.توپچوباشوف، ا.آغااوغلو و باشقا وطنپرور ایستیقلالچی‌لار گئجه نی گوندوزه قاتاراق، میلّی دؤولتچیلیگیمیزین اساس‌لارینی مؤحکملندیردیلر. آذربایجان میلّی شوراسی‌نین قبول ائتدیگی " ایستیقلال بیاننامه سی " یئنی یارانمیش آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین داخیلی و خاریجی سییاستی‌نین باشلیجا پرینسیپ‌لرینی بوتون دونیایا بیلدیردی.
۱۹۲۰-جی ایل آوریلین ۲۷-ده جومهوریتین سوقوطوندان سونرا گیزلی فعالیته کئچن رسول‌زاده‌نین گؤستریشی ایله باکیدا " موساوات " این گیزلی مرکزی یارادیلدی. م.ا.رسول‌زاده ۱۹۲۰-جی ایل آقوستون ۱۷-ده لاهیجدا حبس اولوندو. بو خبری ائشیدن ایستالین باکییا گله رک اونو حبسدن آزاد ائتدیریر. او، تاتار معاریفچیسی موسی جروروللاهین یاردیمی ایله قاییقلا فین کؤرفزیندن فنلانده کئچیر. ۱۹۲۲-جی ایلین سونلاریندا رسول‌زاده‌نین ایستانبولدا سیاسی موهاجیر حیاتی باشلانیر. ۱۹۲۶-جی ایلده اونون فعال ایشتیراکی ایله پاریسده " پرومِتئی " تشکیلاتی یارادیلیر. ۱۹۳۲-جی ایلده رسول‌زاده سیاسی فعالیتینی لهستاندا داوام ائتدیریر. ۱۹۳۹-جو ایلده ایکی دونیا موحاریبه سی‌نین باشلانماسی ایله لهستاندان فرانسه‌یه، اورادان سوئیسه، سوئیسدن اینگیلیسه، نهایت رومانی‌یه کئچیر. ۱۹۴۷-جی ایلده تورکیه‌یه قاییدان رسول‌زاده بورادا آذربایجان میلّی مرکزی‌نین باشچیسی کیمی فعالیتینی داوام ائتدیردی. رسول‌زاده آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده سیاسی قزئته‌چی‌لیگین ان گؤرکملی نوماینده لریندن بیری‌دیر. تدقیقاتلار گؤستریر کی، اونون ۱۹۰۳-۲۰-جی ایللرده تکجه آذربایجانین دؤوری مطبوعاتیندا ۱۲۰۰-دن آرتیق موختلیف ژانردا یازی‌لاری درج اولونوب. بؤیوک وطنپرور اولان م.ا.رسول‌زاده فداکار و دؤنمز ایستیقلالچی کیمی عؤمرونون سونونادک آذربایجانین موستقیل‌لیگی‌نین برپاسی اوغروندا موباریزه آپاریب.
کؤچورن: عباس ائلچین
