+0 بگندیم
تورانلی‌لارین توُرا بایرامی
خئیبر گؤی‌یاللی
قدیم تورکلر دونیانین بؤیوک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدن اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا کیمی بؤیوک بیر اراضیده یاشامیش و بشر مدنیتی‌نین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینامیشلار. دونیا مدنیتی‌نین ترقّی‌سینده تورکلرین رولو دانیلمازدیر. تورانین نوروز سیستمی‌نین یارادیلدیغی مکان‌لاردان اولماسی موباحیثه‌یه سبب اولا بیلمز. نوروز آسترونومیک حادیثه‌نین بیلاواسیطه عیانی تصدیقله‌دیگی بیر سیستمدیر. نوروز سیستمینی اؤزونده قورویوب ساخلایان، هله‌لیک ایلک یازیلی منبع اولان «اوئستا»نین توران موحیطینده یارادیلدیغی فیکری‌نین طرفدار‌لاری داها چوخدور.
تدقیقاتچی ه.نیجات م.موللرین «تورانسکیئ المنتی و اوئستا» مونوقرافی‌سینه ایستینادا ً یازیر: «اوئستا»نین الده اولان نوسخه‌سی قدیم تورک دیلینده کی اوریژینالدان ترجومه‌دیر. بونو ثوبوت اوچون «اوئستا»داکی سایسیز-حساب‌سیز توران المنت‌لری کیفایتدیر. «اوئستا» اؤکوز دری‌لرینه یازیلیب قات-قات ییغیلدیغیندان و هر قات موعین صحیفه رولونو اوینادیغیندان همین «قات» سؤزو ایندی ده پهلوی ترجومه‌سینده قالمیشدیر».
«اوئستا»نین قدیم میدییادا یارادیلدیغی منطیقی ده نوروزون توران دونیاسی‌نین محصولو اولدوغونو تصدیقله‌ییر. بئله کی، میدییانین ان فعال ساکین‌لری‌نین ده تورکلر اولدوغو معلومدور. «اوئستا »نین میدییادا مئیدانا گلمه‌سی فیکری‌نین طرفدار‌لاری‌نین سایی داها چوخدور. «اوئستا»نین اصل یارادیجیسی اولان زردوشتون ده میلّیتجه تورک اولماسی ایندیکی کیمی شوبهه دوغورماییب، موباحیثه‌یه سبب اولماییبدیر. میدییا تدقیقاتچی‌لاری‌نین اکثریتی ده بو دؤولتین قوروجو‌لاری‌نین تورکلر اولدوغونو تکذیب‌ائدیلمز فاکت و ثوبوت‌لارلا تصدیق ائدیبلر. میدییا حؤکمداری آستییاقلا ایران تاختی‌نین صاحیبی کوروش آراسینداکی موحاریبه‌‌لر تاریخین پوزولماز یادداشینا حک اولونوبدور.
ژنتیک کود‌لاری تورکلردن اوزاق اولان بیر مؤلیفدن گتیریلمیش سیتاتلا بو مسله‌یه ایندیکی مقامدا نؤقطه قویماق ایستردیک. بو سیتات یئنه ه.نیجاتین یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیتابینداکی «گؤزل میدییا» تاریخی اوچرکیندن ایقتیباسدیر. «یازیلی آبیده لری کیفایت درجه‌ده چوخ اولان و ان واجیب علامت‌لری وئیستارد، دئ شولسی و نوریسس طرفیندن موعین اولونان میدییا دیلی قطعی شکیلده، دئمک اولار کی، تورک دیلی‌دیر». بو سؤز‌لرین اصل صاحیبی فرانسوا لِنورمانن‌دیر. اینسانین یارانیشی تاریخله باغلی اولدوغوندان شوعور و دونیاگؤروشو ده زامان و ایجتیماعی موحیطین محصولودور. تورک ایجتیماعی شوعورو بوتون تاریخی دؤور‌لرده یارادیب، اینکیشاف ائتدیریب و یاراتدیقلارینی قورویوب ساخلاییبدیر. تدقیقاتچی‌لار بو فیکیرده‌دیر‌لر کی، اوغوز‌لار یارادان‌لار، قیپچاق‌لار اینکیشاف ائتدیرن‌لر، هون و اویغور‌لار قورویان‌لار اولوبلار. قدیم تورکلرین دونیانین یارانماسی، اونون اینکیشافی حاقیندا اؤزل باخیش‌لاری مؤوجود اولموشدور. تورکون بوتون معنوی فیکیر تاریخینه نظر یئتیردیکده آیدین اولور کی، دیگر خالقلاردان فرقلی او‌لاراق، تورکلر «اوشاقلیق دؤورلرینده» بئله گؤی-تانری‌یا اینام گتیریبلر. بو گون اؤزونو آری‌لر آدلاندیران‌لار هله ده جانسیز-روحسوز بوته اینانیر‌لار. تاریخین هئچ بیر دؤنمینده تورکلر بوته سیتاییش ائتمه‌ییبلر. تورکلر سئویب-عزیزله‌دیکلری جانلی‌لارا -قوردا، آتا و س. محبت بسله‌سه‌لر ده، اونلارا تاپینماییبلار. قدیم تورکلرین ایلکین اینانجی ایله بوگونکو ایناملان آراسیندا ائله ده جیدی ماهیت فرقی یوخدور. اونلار اینتویسیون، یاخود بیوانرژی واسیطهسیله دونیایا باغلاندیقلاری گوندن گؤی اوزونه اینام گتیرمیشلر. اونلار بو اینامین ایلکین مرحله‌سیندن گؤیله یئرین علاقه‌سینی دویموشدو‌لار. تورکلر گؤیلرله سیخ تماسدا اولاندا داغلارین، دنیز‌لرین، اورمان و بولاق‌لارین مؤعجیزه‌یه، ایلاهی گوجه، روحا مالیک اولدوقلارینا اینانمیشلار.
اونلارین اینانجینا گؤره، گونش، سو، گؤی اوزو، گؤیون گورولداماسی، شیمشک چاخماسی - روحلاری‌نین اولماسی ایله علاقه‌لی‌دیر. روحو اولان یئر و سو قووّه‌‌لرینه «یئر-سو»لار (گؤی تورکلر یئر-سو، اویغور‌لار یئر- سوو)» دئییردیلر. تورکون منشایی‌نین داغ، دنیز، قورد اولماسی دا گوی اوزونه، تانری‌یا (کوسموسا) اولان آیدین و ضروری اینانجیندان ایره‌لی گلیردی.
گؤی(هاوا)، تورپاق، سو و گونش (اود) - بو دؤردلوک تورکون دونیا باخیشی‌نین نووه‌سینی تشکیل ائدیر. بو دؤرد عونصور بیرباشا گؤی-تانری ایله باغلی‌دیر. تورک اینامینا گؤره، بوتون فضا سیستمی تانری‌نین فعالیتیندن آسیلی‌دیر. اونلارین دوشونجه‌سینه اساساً، بوتون سما جیسیم‌لری اوّل بیر یئرده اولموش، بیرلیکده کوسمیک حرکت ائتمیش، سونرا تانری (تئنقری) طرفیندن بیر-بیریندن آرالاندیریلمیشدیر.
حیاتین ایلکین یارادیلیشی باره‌ده ده تورکلر ایناندیریجی دوشونجه داشیمیشلار. تورک اینامینا گؤره، جانلی عالم سودان تؤره ییبدیر. تورک تفکّورو ایلکین چاغلاردان کاینات و پلانتله، اونون ان کیچیک ذره‌سی ایله بئله علاقه‌ده اولموشدور. او، کاینات و طبیعتین موعما‌لارینا بیرباشا اؤزو موداخیله ائتمیش، اونون آچیلمامیش سیر‌لرینه باش وورموشدور.
قدیم تورکلرین ایلکین چاغلاردا کؤچری حیات یاشاما‌لاری اونلارین کاینات و طبیعت قانونااویغونلوق‌لارینا داها یاخیندان بلد اولما‌لارینا سبب اولموشدور، گون‌دوغاندان گون‌باتانا آت بئلینده یول قطع ائدن تورکلر اوز توتدوقلاری گؤی اوزونده گونشین و آیین حرکتینی، اولدوز‌لارین و دیگر فضا جیسیم‌لری‌نین هارمونیک یئردَییشمه‌سینی مونتظم موشاهیده ائتمیش، زامان آنلاییشینی موعیّن‌لشدیرمیشلر.
زامان آنلاییشی تورک تفکّورونده موهوم یئر توتموش، بیر چوخ واجیب عامیل‌لر زامان مفهومو اوزرینده قورولموش، اونون واسیطهسیله تنظیملنمیشدیر. زامان بیر چوخ معنوی مسله‌‌لرین حلینه ایمپولس وئرمیش، عوموماً، تورک دونیاگؤروشونو فورمالاشدیرمیشدیر. تورکلرین سیستم حالینا گتیریب چیخاردیقلاری نوروزون هانسی تاریخی مرحله کئچدیگی تام شفّاف و بللی دئییلدیر. آنجاق نوروز سیستمی‌نین ایلک یازیلی منبع کیمی اؤزونده قورویوب ساخلامیش «اوئستا» توران معنوی دَیرلریندن قایناقلاناراق آرایا-عرصه‌یه گلمیشدیر. بو معنوی قایناق‌لاردا نوروزون بیر چوخ قدیم دَیر‌لری یاشاماقدادیر. معلومدور کی، زردوشت یاراتدیغی دینی دوغما یوردو توراندا یایا بیلمه‌دیگیندن جلایی-وطن اولموشدور. او، مجبوریت قارشیسیندا پارفییایا (ایندیکی تورکمنیستان و افقانیستان اراضیسی) اوز توتموشدور. اونون دینی، مسکونلاشدیغی پارفییا و اونا قونشو اولان ایراندا یاییلماغا باشلامیشدیر. آنجاق زردوشت تعلیمینی دوغما یوردو توراندا یایماق عینادیندان ال چکمه‌دی. تورانلی‌لار ایسه زردوشتون دینینه هئچ بیر اینام گتیرمیردیلر. عکسینه، زردوشته قارشی اونلاردا پاتولوژی بیر نیفرت یارانمیشدیر. ائله بو پاتولوژی نیفرت سایه‌سینده تورانلی‌لار زردوشتو قتله یئتیرمک قرارینی وئرمیشلر. تورانلی‌لار بئیین‌لرینی دایم ناراحات ائدن بو قراری ایجرایا یؤنلتدیلر. زردوشتو قتله یئتیرمک اوچون براتارواهشا آدلی بیر شخصی پارفییایا گؤندردیلر. براتارواهشا زردوشتو عیبادت واختی خنجرله قتله یئتیردی. بو قتلدن سون درجه غضبلنمیش ایرانلی‌لار پئیغمبر‌لرینی قتله یئتیرن تورانلی‌لاری «شاکا» (ایت) آدلاندیردیلار. تورانلی‌لارا وئریلن بو آدی یونان‌لار سونرا‌لار «ایسکیف» (ایسکیت) فورماسینا سالمیشدیلار. تورانلی‌لارین حیات و معیشت طرزینه یاخشی بلد اولان یونان‌لار بو سؤزو «کؤچری» آنلامیندا ایشله‌دیردیلر. یونان‌لارین تورانلی‌لارا ایسکیف دئمکلری تصادوفی دئییلدیر. ایسکیف‌لرله (تورانلی‌لارلا) قونشو اولان یونان‌لار اونلاری یاخیندان تانیییردیلار. ایسکیف‌لرین تورکلرله عئینی ژنتیک کودون داشیییجیسی اولما‌لاری بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. رافیق تورابخان‌اوغلو «تورکچولوک تورانین ایدئولوژیسی‌دیر» کیتابیندا آکادمیک ائ.ای.ائیخوالددان بئله بیر ماراقلی سیتاتا موراجیعت ائدیر: «ایسکیف‌لرین تورک طایفا‌لارینا عایید اولماسی دفعه‌‌لرله گؤستریلیب. اودور کی، بو گون الیمیزده ایثبات ائتمگه چوخلو اساس‌لار وار کی، سؤیله‌یک ایسکیف‌لر تورک اولموشلار».
«تاریخین آتاسی» ساییلان هرودوتون «تاریخ» کیتابیندا یازدیقلاری دا ایسکیف‌لرین تورک اتنوسو اولدوغونو تصدیقله‌ییر.
ر.تورابخان‌اوغلو هرودوتا اساسلانیب یازیر کی، تورروقِت‌لر و تورکلر دنِسترین یوخاری‌لارینا قدر مسکونلاشمیش و ائله بو گون ده دنِستره تورکلر تور دئییرلر. بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار (ائیخوالد، آریستوو، لیزلوو و ب.) تورکلرله ایسکیف‌لرین عئینی ژنتیک کود داشیییجی‌لاری اولدوقلاری قناعتینده‌دیر‌لر.
هرودوت امینلیکله یازیر کی، شاکا اتنونیمی ایسکیف آنلامیندادیر، فرق اوندادیر کی، بو اتنوسو ائللین‌لر ایسکیف، فارس‌لار ایسه شاکا دئیه چاغیریر‌لار. هرودوت ایسکیف‌لرین مسکونلاشدیقلاری آراز و قارا دنیزین شیمال طرفینه (بو اراضینی یونان منبع‌لری پونتییا آدلاندیریر) اورتا آسیادان کؤچدوکلرینی یازیر.
تانینمیش ایسکیف‌شوناس ر.قروسه هرودوتون یازدیقلارینی اؤز تدقیقات‌لاری ایله تصدیقله‌ییر. او، آرکولوژی فاکت‌لارلا ایسکیف‌لرین تورکوستان و غربی سیبیرده یاشامیش اولدوقلارینی قئید ائدیر. قدیم یونان تاریخچی‌لری‌نین ایسکیف‌لرله باغلی یازدیقلاری دیگر فاکت‌لار دا ایناندیریجی گؤرونور. او، ایسکیف‌لرین بیر حیصه‌سی‌نین کیممِر‌لرله دؤیوشدوگونو و میدییایا گیردیگینی گؤستریر. هرودوت ایران شاهی دارانین تارقیتایین اؤلکه‌سینه (ایسکیف‌لرین) هوجوم ائتدیگینی ده کیتابیندا قئید ائدیبدیر.
هئرودوتون «تاریخ» کیتابیندان قایناقلانان یوخاریدا قئید ائتدیگیم فاکت‌لارین هامیسی ایسکیف‌لرین تورک اتنوسو اولدوغونو بیرمعنالی تصدیقله‌ییر.
ایلک ایسکیف آد‌لاریندان اولان تارقیتای آدی دا تورک‌منشاً‌لی‌دیر. بو سؤز آشینا تورک قبیله سی‌نین باشچیلیغی آلتیندا عمله گلمیش، تاریخی منبع‌لرده ان چوخ تورکوت کیمی تانینان تورک طایفا بیرلیگی‌نین آدی‌دیر. چین منبع‌لرینده بو طایفا بیرلیگی توُ-کیوُ آدلاندیریلیر. قئید ائتدیگیمیز بو فاکت‌لار زائور حسنوفون «چار ایسکیف‌لر» کیتابینا ایستیناداً یازیلیبدیر. هرودوتون یازدیقلاری ایسکیف‌لرین تورک اتنوسو اولدوغونو تصدیقله‌دیگی حالدا، سوبیئکتیو حیسّلرین اسیری اولان بعضی تدقیقاتچی‌لار جیدی دلیل‌لره ایستیناد ائتمه‌دن ایسکیف‌لری آری‌لرله باغلاییر‌لار. ایسکیف‌لرین، یونان‌لارین و دیگر آری آدلاندیریلان خالقلارین اجدادی اولدوغو ورسیونونون اؤزونو ده ائله هرودوت آلت-اوست ائتمیشدیر. هرودوت ایسکیف‌لرین یونان‌لارلا یاخین بیر اراضیده یاشادیغینی و بو خالقلار آراسیندا علاقه‌نین «تاریخ» کیتابی یازیلمامیشدان چوخ-چوخ اوّل یاراندیغینی گؤستریر. ایسکیف‌لرین دیلی، دینی، کوسمیک و دونیا مودِلی باره‌ده باخیش‌لاری قدیم تورک اتنوسو ایله عئینی‌لیک تشکیل ائدیر.
بیر قدر اول قئید ائتدیک کی، زردوشت دینی-معنوی تعلیمینی یارادارکن توران دونیاسی‌نین بیر چوخ گئرچکلیک‌لرینه سؤیکنمیشدیر. معلومدور کی، تورکلرده قدیم‌لردن آتا اجداد کولتو گوجلو اولوبدور. دیگر خالقلاردان فرقلی او‌لاراق، تورکلرده آتا خطی دومینانت‌لیق تشکیل ائتمیشدیر. بو دا تورکلرین حیاتا باخیشی‌نین نتیجه سی ایدی. زردوشت، تورانلی‌لار آراسیندا مؤحکملنمک اوچون تورکلرین اجداد کولتونو نوماییش ائتدیره‌رک، توُرا بایرامی‌نین نوفوذوندان، شؤهرتیندن فایدالانمیشدیر. بو مقامدا بیر مسله‌نی ده قئید ائتمک عدالتلی او‌لاردی. توُرا بایرامی حاقیندا فیلولوژی ادبیاتدا، دئمک اولار کی، اطرافلی معلوماتا راست گلمیریک. ک.آللاهیاروفون «نوروزون ان قدیم قایناق‌لاری» مقاله‌سینده توُرا بایرامی‌نین بعضی دِتال‌لاری ایله تانیش اولوروق. آدی‌چکیلن مقاله‌ده نوروزون ایلکین آد‌لاریندان اولموش توُرا بایرامی حاقیندا قانع ائدیجی معلومات وئریلیر. زردوشت هله توراندا اؤز دینینی تبلیغ ائتمگه باشلایارکن هموطن‌لرینی بو دینه ایناندیرماق اوچون بیلدیرمیشدی کی، پئیغمبرلیک اونا محض تورانلی‌لارین ان سئویملی بایرامی اولان توُرا (اجداد) بایرامی مراسیمینده ایشتیراک ائتدیگی زامان وئریلمیشدیر. صوبح زامانی خائوْما حاضیرلاماق اوچون 30 یاشلی زردوشت سو دالینجا چایا گئتمیش، اورادا سویا گیریب چایین اورتاسیندان سو گؤتورن زامان ووْهوُ-مانا یاخینلاشیب اونو اهورامزدانین یانینا آپارمیش و اورادا زردوشته پئیغمبرلیک وئریلمیشدیر». بو سیتاتدا دیقتی ایکی موهوم مقام چکیر. بیرینجیسی، تورکلرین توُرا (اجداد) بایرامی‌نین یارادیجیسی اولما‌لاری. ایکینجیسی، زردوشتون چایدان سو گتیرمه‌سی مسله‌سی. نوروزدا بولاق و چایدان دان اوزو آغارمامیش سو گتیرمک اینانجی‌نین اولماسی بو گون ده یاشادیلیر. زردوشتون توُرا بایرامیندا چایدان سو گؤتورمه‌سی نوروز سیستمی‌نین کومپوننتی‌دیر. اوندا، بئله دئمک اولار کی، توُرا بایرامی دا نوروزون ترکیب حیصه‌سی‌دیر. توُرا (اجداد) بایرامی‌نین ایندی نوروز آدلاندیردیغیمیز سیستمین ان قدیم ترکیب حیصه‌سی اولدوغونو بو گون ده قئید ائدیلن آتا-بابا روحو گونو عیانی شکیلده تصدیقله‌ییر. معلومدور کی، نوروزا بیر نئچه گون قالمیش، داها دوغروسو، ایل‌آخیر چرشنبه‌دن اوّلکی جومه آخشامی قبیراوسته گئدیلیر، هر کس دونیاسینی دَییشمیش یاخین‌لارینی یاد ائدیر، احسان‌لار وئریلیر. امینلیکله دئمک اولار کی، نوروز سیستمی‌نین بیر چوخ کومپوننت‌لرینی اؤزونده ایفاده ائدن توُرا بایرامی نوروزون ایلکین فورما‌لاریندان بیری‌دیر.
تورانلی‌لار تقویم‌لرینده ایلین ایلک آیینی اؤز اجداد‌لاری توُرون شرفینه آدلاندیرمیشلار. بو دَیرلی فاکتی «اوئستا» دا تصدیقله‌ییر. تورانلی‌لارین عظمتلی روح-اجدادی توُر حساب اولونوردو. بونونلا یاناشی، هر بیر طایفانین اؤزونون ده روح-اجدادی وار ایدی. چوخ واخت آیری-آیری طایفایا منسوب اولان‌لاری ائله همین روح-اجدادین آدی ایله چاغیریردیلار. میفیک ایناما گؤره، توُرون پَشَنق و («اوئستا»دا پَشَنه‌دیر) ماقنیدن باشقا، سیو ایلاهه‌سی اولان رسمی آروادیندان مادی (جسور) آدلی اوغلو دا وار ایدی. پشنق پِچِنِق‌لرین اجدادی ساییلیرسا، اوندا ماقنینی ماق طایفاسی‌نین، مادینی مادا‌لارین اولو اجداد‌لاری حساب ائتمک اولار. بؤیوک احتیماللا دئیه بیلریک کی، چین مأخذ‌لرینده موْدئ (بوتون تورک دونیاسی اونو مئتئ دئیه تانیییر) کیمی مشهور اولان بؤیوک هون سرکرده‌سی‌نین ده لقبی ائله بونونلا باغلی‌دیر. معلومدور کی، م.اؤ. 2-جی مین‌ایللیگین سونلاریندا هونلار آلتای تورکلری ایله بیرلشمیشدیلر. ائله بو بیرلشمه نتیجه‌سینده تاریخه سس سالمیش هونلار مئیدانا گلمیشلر. آلتای تورکلری‌نین یاراتدیقلاری «مادای-کارا» (مادای - اجداد آللاهی) داستانی دا اوزاق تاریخدن نعره‌سی ایندی ده ائشیدیلن موْدئیه (مئتئی) حصر اولونوبدور.
توُرا آیی مارسین اورتا‌لاریندان آوریلین اورتا‌لارینادک اولان بیر دؤوری احاطه ائتمیشدیر. تورانلی‌لارین بو دؤورو - یازین گلیشینی توُرا آدلاندیرما‌لاری تصادوفی دئییلدیر. بیرینجیسی، بو تورکلرده آتا کولتونون موقدّس‌لیگیندن ایره‌لی گلیردی. ایکینجیسی، اجداد گونونون ده یازین-طبیعتین گلیشی - هاوانین ایستی‌لشمه‌سی، طبیعتین جانلانماسی عرفه‌سینه سالینماسیندا اینجه بیر اینام اولوبدور. اینسان‌لار بو اینامدا اولوبلار کی، هر شئیین دیرچلدیگی، جانلاندیغی بیر واختدا روحلار دا جانلانار، اویانا بیلر. بیر قدر ایره‌لی‌ده قئید ائتدیک کی، قدیم تورک تقویمینده ایل ایکی فصیلدن - قیش و یایدان عیبارت ایدی. تورا آیی‌نین 1-دن - مارسدا گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی گوندن پاییز برابرلیگینه دک اولان مودّت یای ساییلیردی.
توُرا بایرامی قدیم توران تقویمینه گؤره، قئید اولوندوغو کیمی، یای مؤوسومونون اوّلینده کئچیریلیردی.
توُرا بایرامی‌نین آدینی و آنتیک ماهیتینی قدیم تورکلرین سووار قولونون بوگونکو واریث‌لری اولان چوواش‌لار هله ده قورویوب ساخلاییر‌لار. میفیک توران دوشونجه‌سینه گؤره، سووار آدی توُرون قانونی سیو ایلاهه‌سی‌نین آدی ایله باغلی‌دیر. سیور سؤزو سیو آدام‌لاری «سیو نسلی» آنلامیندادیر. توُرا بایرامی‌نین آدی‌نین و ماهیتی‌نین چوواش‌لاردا هله ده قورونوب ساخلانیلماسی اونلارین بوتپرست اولما‌لاری ایله باغلی‌دیر. چوواش‌لار اون سککیزینجی عصرده مسیحیت دینینی قبول ائتدیکلریندن قدیم تورک اینامینی دا قورویوب ساخلاییبلار. چوخ ماراقلی‌دیر کی، چوواش‌لار اسکی چاغلاردان تانری‌یا توُرا دئییرلر. چوواش‌لار توُرا بایرامینی ایندی| ده دبدبه‌لی قئید ائدیر‌لر. آ.آ.وولکووا «اورال و وولقا‌اطرافی خالقلاری‌نین اتنوقرافیسی» کیتابیندا چوواش‌لارین میلّی بایرام‌لاری آراسیندا گونشه، توُرا آللاهینا و اجداد‌لارا قوربان‌وئرمه مراسیمی‌نین خوصوصی یئر توتدوغونو یازیر. مؤلیف بایرامین مارسدا کئچیریلدیگینی و بیر نئچه گون داوام ائتدیگینی ده قئید ائدیبدیر. تدقیقاتچی آدی‌چکیلن کیتابیندا چوواش‌لارین اودو، سویو، گونشی، یئری موقدس توتدوقلارینی، باش آللاه سیلت توُرا باشدا اولماقلا، خئییرخواه قووّه‌‌لره و روحلارا ایناندیقلارینی گؤستریر. «اوئستا»دا توُرا-نوروز بایرامی باره‌ده‌کی یازیلان‌لارا ایستیناداً دئمک اولار کی، توُرا بایرامی «اوئستا» یارانانا قدر مؤوجود اولموشدور. توُرا بایرامی‌نین «اوئستا»دان چوخ اول قئید اولوندوغوندان خبر وئرن منبع‌لر مؤوجوددور. میلاددان اؤنجه 1-جی مین‌ایللیگین اوّل‌لرینده توران اتنوسو بایکال (ووْروُکاشا) گؤلوندن قارا دنیزه (توران دنیزین) قدرکی بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشمیشدیر. تورانین مرکزی حیصه‌سی ساییلان کنق ایالتی ایسه بایکالین غربینده - ایندیکی توران چایی ایله کن چایی آراسینداکی کن چؤلونده یئرلشیردی. توران طایفا‌لاریندان نیسبتاً اوزاق غربده یئرلشن کیممِر و مادا طایفا‌لاری ایدی. کیممِر‌لرین رهبر‌لریندن بیری توقداممئ، باشقا بیری تِنشپا، ایسکیف‌لرین اجدادی ایسه تارقیتای اولموشدور. بو آد‌لار دا فونتیک جهتدن «توْکار» و «توُر» آد‌لارینا چوخ یاخیندیر. آیدینلیق نامینه دئیک کی، بو آد‌لار دا دیگر‌لری کیمی، آیری-آیری تورک خالقلاری‌نین تلفّوظ ورسیونوندا یازی‌یا کؤچورو‌لرکن تحریف اولونموشدور. ایلک دؤور‌لرده کیممِر و مادا‌لار عئینی قان قروپوندان اولدوقلاری توُر‌لارلا (ایسکیف‌لرله) ایستراتژی موتّفیق ایدیلر. میلاددان اوّل سککیزینجی عصرین سونلاریندا ایسکیف‌لرله کیممِر‌لر آراسیندا موحاریبه اولموشدور. کیممِر‌لرین «تورانین اوغلان‌لاری‌نین عاقیبتی» داستانیندا ایسکیف‌لرله کیممِر‌لرین موحاریبه‌سی تفرروعاتی ایله وئریلیر. ایسکیف‌لرله کیممِر‌لر آراسینداکی قان دوشمنچیلیگینه سبب تورانین کیچیک اوغلو برییانین («اوئستا»دا بو «فرییان» فورماسیندا وئریلیب) کیممِر‌لرین سرکرده‌سی کیانی اؤلدورمه‌سی‌دیر. بو فاکت و حادیثه‌‌لر «اوئستا»دا دا یازیلیبدیر. قدیم تورک میفولوژیسینده کیممِر‌لر قان‌ایچن، خیانتکار اوبرازیندا تصویر اولونور. میلاددان اوّل سککیزینجی عصرین سونلاریندا ایسکیف‌لر (توُر‌لار) کیممِر‌لری بیرگه یاشادیقلاری قارا دنیز اطرافیندان چیخاردیر‌لار. بو توققوشمادان سونرا کیممِر‌لر غربی اوروپایا اوز توتدو‌لار. اوروپادا ایندیکی فرانسه، ایتالیا و ایسپانیا اراضیسینده مسکونلاشدیلار. بو مسکونلاشما کیممِر‌لری کِلت طایفا‌لاری ایله قاینادیب-قوووشدوردو. آرادان کئچن بیر نئچه عصردن سونرا کیممِر‌لرله برابر، کِلت طایفا‌لارین بؤیوک بیر حیصه‌سی روْمان و گِرمان طایفا‌لارین آسسیمیلاسیونونا معروض قالدیلار. آنجاق اونونجو عصره دک بیر چوخ اوروپا منبع‌لرینده کیممِر‌لرین آدی «کیمر» کیمی یازیلیردی. کیممِر‌لرین ایزلری غربی اوروپادا، آز دا اولسا، اؤزونو قورویوب ساخلاماقدادیر.
فرانسه‌ده توُر و کن شهر‌لری، توران آدلی تاریخی ایالت، ایتالیادا توُرین شهری، ایسپانیادا توُرییا چایی تورک اتنوس‌لاری‌نین «داشلاشمیش» نیشانه‌‌لری‌دیر. بو تاریخی فاکت‌لاری وورغولاماقدا اساس مقصدیمیز زردوشتلیکدن چوخ-چوخ اوّل (م. اؤ. سککیزینجی عصرده) توراندان آیریلمیش کیممِر طایفاسی‌نین توُرا بایرامی و دیگر قدیم تورک عادت-عنعنه‌‌لرینه باغلیلیق‌لارینی گؤسترمکدیر.
«کِلت میفولوژیسی انسیکلوپدیسی»نده اینگیلیس آراشدیریجی‌لاری م.اؤ. کِلت‌لرله بیرلشمیش کیممِر‌لرین تورک دونیاگؤروشوندن بحث ائدیر‌لر. اونلار یازیر‌لار کی، قدیم کیممِر‌لرده ایل ایکی مؤوسومه - یای و قیش مؤوسوم‌لرینه بؤلونوردو. یازداکی گئجه-گوندوز برابرلیگی یایین، پاییز برابرلیگی ایسه قیشین باشلانغیجی ایدی. بیرینجی بایرام بِلتئین (یای)، ایکینجی ایسه سامئین (قیش) آدلانیردی. بئله اینام وار ایدی کی، یاز برابرلیگی دؤورونده کئچیریلن بِلتئین بایرامی زامانی شر قووّه‌‌لری ایقتیداردان دوشور، گوج-قووّت‌لری آزالیر، ایشیق و خئییر قووّه‌‌لرین اونلارا غالیب گلمه‌سی آسانلاشیر، جانلی‌لارین اینکیشافی‌نین دوشمنی شر قووّه رمزی اولان قیش یئرینی حیات سمبولو اولان یازا وئریر. بِلتئین بایرامی عرفه‌سینده گؤزه‌گلیملی اوجا یئر‌لرده نهنگ تونقال‌لار آلوولاندیریلیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز میفولوژی انسیکلوپدیسینده دا بایرامین کئچیریلمه‌سی بیر قدر تفرروعاتی ایله قئید ائدیلیبدیر. اوجا یئر‌لرده چاتیلمیش تونقال‌لارین اوزریندن کیشی‌لر، آلوو بیر قدر ضعیفله ینده قادین‌لار، آلوو اؤله‌زییَنده ایسه مال-قارا کئچمه‌لی ایدی. اونلاردا بئله بیر اینام وار ایدی کی، بایرامدا (بِلتئین) آتا-بابا‌لاری‌نین روحلاری دوغما ائو-ائشیک‌لرینه دؤنور. بِلتئین گونو اجداد‌لاری‌نین روحلاری اوچون ارزاق تداروک اولونور، مال-حئیوان کسیلیردی. بایرامدا کوتلوی گزینتی‌لر، مجلیس و شنلیک‌لر تشکیل ائدیلیردی. کیممِر‌لرده توران عنعنه‌لری و آتشپرست‌لیکدن قالمیش اودا سیتاییش اوزون عصر‌لر اؤزونو قورویوب ساخلامیشدیر. زردوشتلیکدن خئیلی اول توران دونیاسیندان قوپموش کیممِر‌لرین میفیک تفکّورونده دوئالیست دونیاگؤروش حاکیم ایدی. اونلارین میفیک باخیش‌لاریندا «ایشیق اوغول‌لاری ایله ظولمت دونیاسی‌نین اجینّه‌‌لری» آراسیندا آرامسیز موحاریبه‌‌لر»، شر قووّه‌‌لرین تانری‌لاری ایله خئییر آللاهی آراسیندا گئدن سونسوز موباریز» بیر داها عیانی صورتده گؤستریر کی.، زردوشت‌لیگین اؤزولونو تشکیل ائدن دوئالیزم «اوئستا» فلسفه‌سیندن چوخ قاباق توران دونیاگؤروشونده اساسلی شکیلده فورمالاشمیشدیر. بیر چوخ آراشدیریجی‌لار دا امینلیکله بیلدیریر‌لر کی، زردوشت توران تفکّوروندن کیفایت قدر فایدالانیبدیر. ژنتیک کود‌لاری ایله بوتؤولوکده تورک اتنوسونا منسوب اولان زردوشت تعصوبکش‌لیکله توران معنوی دونیاسینی مؤوجود اولان قوصور‌لاردان تمیزله‌مک ایسته‌ییردی. زردوشتون یاشادیغی دؤورده توران خالقلاری‌نین بعضی‌لری ایلین ایلک آیینی توُرا، دیگر‌لری توران آیی آدلاندیریردیلار. قدیم توران جوغرافی مکانیندا مسکونلاشمیش سیبیر تورکلری اولان ائوئنِک‌لر، شوْرسلار و ب.
میلّی تقویم‌لرینده مارس آیی‌نین اورتا‌لاریندان آوریلین اورتا‌لارینا قدر اولان مودته بو گون ده توران آیی دئییرلر. زردوشتدن چوخ سونرا هخامنیشی حاکیمیتی دؤورونده حاضیرلانان زردوشت‌لیک تقویمینده ایلین ایلک آیی فیراواشیو (اجداد آیی) آدلاندیریلمیشدیر. «چوخ گومان کی، بو دَییشیکلیک تورون و یاخود تورانین زردوشت‌لیک دینی‌نین دوشمنی ساییلان تورانلی‌لارین اجدادی اولماسی ایله باغلی اولموش و دئمه‌لی، سیاسی-ایدئولوژی سجیه داشیمیشدیر». بو دقیق، قیسا و منطیقی شرحه نه ایسه علاوه ائتمگه احتیاج دویولمور. بؤیوک احتیماللا دئمک اولار کی، زردوشت، تورانین توُرا تقویمی، بایرام و دیگر معنوی-ایدئولوژی دَیرلریندن مهارتله ایستیفاده ائتمیش، اؤزونون عظمتلی معنوی -ایدئولوژی سیستمینی یاراتمیشدیر. زردوشتدن سونرا بو سیاسی-ایدئولوژی سیستمه یییه‌لنمیش حاکیم صینیف توران دونیاسینا اولان کین-کودورت و دیگر نقاتیو حیسّلردن تورک تفکّوروندن گلن معنوی ایزلری ایتیرمگه و سیلمگه چالیشدیلار. آنجاق چوخ چالیشسالار دا، بونا نایل اولا بیلمه‌دیلر.
بو گون یاخین و اورتا شرقده نوروز کیمی قلوباللاشمیش معنوی دَیرلر توپلوسو ایلکین قایناغینی توران دونیاسیندان گؤتورموشدور. اونو دا امینلیکله دئمک اولار کی، بو گون نوروز کیمی مؤحتشم‌لشمیش بو سیستمین منشایی توُرا و توراندان باشلانیر. هله لیک الده ائدیلمیش منبع‌لرده کی فاکت و ثوبوت‌لار بئله دئمگه اساس وئریر. بو منطیقدن چیخیش ائدیب تام امینلیکله دئیه بیلریک کی، بوگونکو نوروز توُرا و توراندان یول آلیب گلیر. بو گون نوروز کیمی قبول ائتدیگیمیز دَیرلر توپلوسو تاریخین آیری-آیری دؤورلرینده بو و دیگر سبب‌لردن موختلیف جور آدلاندیریلسا دا، ماهیت و معنا توتومونو دَییشمه‌میش، بوتون پروقرِسیو معنوی دَیرلرینی اؤزونده قورویوب ساخلامیشدیر.
قایناق:
- خئیبر گؤی‌یاللی ، نوروز: گنئزیسی، تاریخی ترانسفورماسیالاری و مراسیم‌لری. باکی، قانون نشریاتی، ۲۰۱۵، ۵۵-۴۴ صص
کؤچورن: عباس ائلچین
