​

زنگه‌زوُر

زنگه‌زوُر — ائرمنیستانین جنوب حیصه‌سینی و آذربایجان اراضی‌لری‌نین کیچیک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدن تاریخی ماحال. زنگه‌زوُر ماحالی قافان، گوْروُس، قاراکیلیسا(سیسیان)، مِغری (مِهری) زنگیلان،قوُبادلی و لاچین‌ین بیر حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. 20. اول‌لرینده زنگه‌زوُر ماحالیندا 149 تورک، 91 کوردو 81 ائرمنی کندی وار ایدی.[۱]

  توپونیمین سونونداکی «زوُر» تورک دیلینده «دره»، «یارغان» معناسیندا ایشلنن جار (>زار>زوُر -ای.ب) سؤزونون فونِتیک واریانتی‌دیر. اِتنوتوپونیم‌دیر. قورولوشجا مورکّب توپونیم‌دیر. 

خوجالی سوی‌قیریمی دونیانین گؤزو ایله

خوجالی ساکینلری ایله گؤروشن ژورنالیستلر

واشینگتون پوست، 28 فئورال 1992

 آذربایجان شهرلرینده دفن اولونموش داغلیق قاراباغ شهیدلری

قاچقینلار ائرمنی هوجوملاری زامانی یوزلرله اینسانین اؤلدورولدویونو دئییر

 توماس قولتس، آغدام، آذربایجان، 27 فئورال

      دؤیوش وضعیتینده اولان داغلیق قاراباغ آنکلاوی‌نین شرقینده یئرلشن بو شهرین باش مسجیدی‌نین خیدمتچییلری دئدیلر کی، بو گون اونلار ائرمنیلرین چرشنبه گونو ایشغال ائتدیگی آنکلاودا یئرلشن آذربایجان شهریندن گتیریلمیش 17 نفری دفن ائدیبلر.

      آنکلاوین پایتاختی ستئپاناکئرتین شیمال-قربینده یئرلشن و 6.000 نفر اهالیسی اولان خوجالی شهریندن اولان قاچقینلار هوجوم زامانی قادین و اوشاقلار داخیل اولماقلا 500 نفرین اؤلدورولدویونو دئدیلر. آغدام مسجیدی‌نین دیرئکتورو سید صادیقوو بیلدیردی کی، خوجالی شهریندن اولان قاچقینلار چرشنبه گونوندن بری اونون مسجیدینه 477 مئییت گتیریبلر.

     باکی رسمیلری خوجالیدا 100 نفرین اؤلدورولدویونو ایدیعا ائدیر، ائرمنی رسمیلری ایسه اؤز پایتاختلاری ایرواندان بیلدیریرلر کی، جمعی 2 آذربایجانلی قتله یئتیریلیب. باکی رسمیسی بیلدیردی کی، اونون حؤکومتی اؤلولرین دقیق سایینی بیلن زامان آذربایجانلیلارین غضبلنه‌جگیندن ناراحاتدیر.

    بوگون بورادا گؤردویوموز 7 جنازه‌دن ایکیسی اوشاق، اوچو قادین ایدی. آغدام خسته‌خاناسیندا موعالیجه اولونان دیگر 120 قاچقین آغیر یارالاردان اذیت چکیر.

    راضییه آسلانووا آغداما چرشنبه گونو گئجه چاتیب. او، دئدی کی، چرشنبه آخشامی گئجه خوجالییا هوجوما کئچن ائرمنیلر دایانمادان آتیردیلار. اونون اری و کورکه‌نی اؤلدورولموش، قیزی ایتکین دوشموشدور.

    داغلیق قاراباغدان بورا قاچیب گلن قاچقینلار آراسیندا کئچمیش سووئت داخیلی قوشونلاریندا خیدمت ائدن ایکی تورکمن عسگری وار ایدی. اونلار اؤتن جومعه حربی حیصه لرینی ترک ائتمیش و خوجالیدا سیغیناجاق تاپمیشلار. عسگرلر دئدی کی، ائرمنی چاووشلاری اونلاری "موسلمان اولدوقلاری اوچون" دؤیوردولر.

    فراریلر بیلدیردی کی، اونلارین کئچمیش حربی حیصه‌سی 366-جی آلای خوجالینی ایشغال ائدن ائرمنی حربچیلرینی دستکله‌ییردی. اونلار بیلدیردی کی، قادین و اوشاقلارا قاچماغا کؤمک ائدیردیلر. عسگرلردن بیری آغامحمت موتیف دئدی: "بیز داغلاردان کئچه‌رک بیر قروپ گتیریردیک. بو زامان ائرمنیلر بیزی گؤردو و آتش آچماغا باشلادیلار. اون ایکی نفر اؤلدورولدو".

ائرمنیستان رئژیمی فاشیزمه پرستیش ائدیر

آللاه‌وئردی مئهدی‌یئو

     خئیلی واختدیر کی، ائرمنیستاندا بیر تمایول اؤزونو آچیق-آیدین بوروزه وئریر: ایروانداکی حاکیم رئژیم اؤلکه‌ده داوام ائدن سوسیال-ایقتیصادی بؤحران ایچینده چاپالایان جمعیتین چوخ‌سایلی پروبلئملرینه چاره تاپا بیلمه‌دیگیندن ایجتیماعیتین دیقتینی باشقا ایستیقامته یؤنلتمه‌یه و بئله‌لیکله، خالقین حیدّتیندن قورتولماغا جهد ائدیر.

      اؤزو ده بو جور سیاسی رئژیملرین دارا دوشنده یئنی ایدئیا آختاریشینا چیخماسی تزه دئییل. ایستر تاریخده، ایسترسه ده موعاصیر دؤورده بئله "تجروبه"لر یئترینجه‌دیر.

     لاکین ائرمنیستان ایقتیداری یئنی "میلّی ایدئیا" آختاریشیندا تامامیله فرقلی، هئچ کیمین تصوور ائده بیلمیه‌جگی یول سئچمیشدیر: 71 ایل اول تاریخین زیبیل‌لیگینه آتیلمیش فاشیزمی دیرچلتمک، ناز‌ییستلره حاق قازاندیرماق و اونلارین حربی جینایتلرینی قهرمانلیق کیمی قلمه وئریب تبلیغ ائتمک! ایلک باخیشدان آغلاسیغماز گؤرونه بیلر. آما فاکت فاکتلیغیندا قالیر: ائرمنیستان هم ائرمنی خالقی، هم ده بشریت اوچون سون درجه تهلوکه‌لی اولان فاشیزمه پرستیش یولو سئچیب.

قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمی:

تاریخی ساختالاشدیرماق مومکوندورمو؟

عزیز موصطافا

     آپرئلین 24-ده ائرمنیلر نؤوبتی دفعه‌ قوندارما سوی‌قیریمی‌نین ایل‌دؤنومونو قبول ائده‌جکلر. هر ایل اولدوغو کیمی، ائرمنیلر بو ایل ده دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده قوندارما سوی‌قیریمی‌نین یاد ائدیلمه‌سی ایله باغلی چوخلو سایدا تدبیرلره ال آتماق نیتینده‌دیرلر. آپرئلین 24-ده ایسه اوباما اؤز چیخیشیندا قوندارما سوی‌قیریمی ایله باغلی مسله‌یه توخوناجاق. لاکین آبش مطبوعاتی‌نین یازدیغینا گؤره، هر ایل اولدوغو کیمی، بو ایل ده اوباما اؤز چیخیشیندا سوی‌قیریمی ایفاده‌سینی ایشلتمه‌یه‌جک. خاطیرلاداق کی، عادتن، آبش پرئزیدئنتلری اؤز چیخیشلاریندا سوی‌قیریمی عوضینه، فلاکت و یا اونا آلتئرناتیو اولان ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیرلر. بو ایسه آبش-داکی ائرمنی لوببیسی طرفیندن ناراضیلیقلا قارشیلانماقدادیر. طبیعی کی، ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین ساختا اولدوغو و بونون هر هانسی اساسا مالیک اولمادیغی غربین آپاریجی دایره‌لرینه ده معلومدور. بونونلا بئله، غربده تورک دوشمنی اولان اؤلکه‌لر آنکارایا تضییق واسیطه‌سی کیمی قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمینی موتمادی اولاراق کؤروکله‌مکده داوام ائدیرلر. مسله‌نین بو طرفینه دیقتی جلب ائدن تانینمیش تورک تاریخچیسی کئمال کارپات "ائرمنی مسله‌سی"نین 19-جو یوز ایللیگین 70-جی ایللرینده اورتایا چیخدیغینی خاطیرلادیب. کئمال کارپاتین سؤزلرینه گؤره، 1877-1878-جی ایللرده روس اوردولاری عوثمانلی تورپاقلاری اولان بوگونکو بولقاریستانا داخیل اولارکن اورادا خریستیان بولقارلاردان عیبارت دؤولت قورولماسی گونده‌مه گلدی. لاکین همین اراضیلرده خریستیان بولقارلارین موسلمان اهالیدن آز اولماسی نتیجه‌سینده بو نیتی حیاتا کئچیرمک اوچون تورکلرین آنادولویا کؤچورولمه‌سی، بیر حیصه‌سی‌نین ایسه محو ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. نتیجه‌ده 300 مین نفردن چوخ تورک قتله یئتیریلدی، 1 میلیوندان یوخاری موسلمان ایسه یورد-یوواسیندان زورلا قووولدو.

من عاشیقم قاراباغ

قارا سالخیم ، قارا باغ

دونیا جنته دؤنسه

یاددان چیخماز قاراباغ

موسی یئو رامین سلیم اوغلو

" گولـله نمیش اوشاقلیق " كیتابیندان

 «همین گون سحردن بیر خئیلی آتیشما اولدو. همیشه كی  كیمی. آخشاما یاخین سنگیدی. آخشام 9-دا آتیشما یئنیدن شیددتلندی. آتام حَیَطیمیزده ایری پانئللری دوزوب، تورپاغی دا آلتدان قازیب تونئل فاسون یئر دوزلتمیشدی. شیددتلی آتیشما اولاندا همیشه او تونئله گیریردیك. ایندی ده تونئله دولوشدوق. قونشولاریمیز زینیت خالا، حوسئین دایی، قاراش داییگیلین عاییله سی ده تونئلده ایدی. گئجه ساعات 12-یه كیمی تونئلده قالدیق. 

  آتیشما كسمیردی. اوغولتو وار ایدی. داییم طاهیر گلدی كی، ائرمنیلر هر طرفدن هوجوما كئچیب. تونئلده قورونماق آرتیق معناسیز ایدی. زینیت خالا ایله حوسئین دایی تونئلده قالدیلار. بیز تونئلدن چیخدیق. ائله بیل سحر ایدی. ائرمنیلر فیشنگ آتیردیلار كی، فیشنگین ایشیغیندا خوجالی ساكینلرینی قیرسینلار. 

ائرمنیلرین " باش كسیب قان تؤكن ایگیدلری " هم ده كیشیلر اوچون ائهتیراسلی گؤزلچه یه چئوریله رك فاحیشه لیك خیدمتی گؤسترمكله ده تاریخ یازیبلار.

ائرمنیلرین ماوی قهرمانلاری

 میللی قهرمانلارسیز یاشاماق فنا مسئله دی. بؤیوك و یا كیچیكلیگیندن، یاشادیغی تاریخدن و كئچدیگی دؤنملردن آسیلی اولمایاراق هر ائتنوسون، حتی ان كیچیك خالقلارین بئله، اؤز قهرمانلاری اولور. 

   اونلار كوتله یه یول گؤسترن، اینسانلاری اورجاه اولدوقلاری بلالاردان قورتاران كسلردیر كی، سونرادان اینسانلار دا همین آداملاری میلتین یادداشینا حك ائدیر، عصرلردن عصرلره كئچیریرلر. 

  بؤیوك خالقلارین بؤیوك قهرمانلاری اولور، چونكی بؤیوك ظفرلر قازانیر، بؤیوك حیسسلرله یاشاییر، بؤیوك بلالارا سینه گریر، ائتنوسو بؤیوك فلاكتلردن قورتاریرلار. 

  بونون دا اساس شرطی خالقین تاریخی نین گئرچك اولماسیدی. وای او گونه كی، تاریخ اویدورما، حادیثه لر قوراما، یادداش چیی اولا. 

    اوندا بئله میلتین میللی قهرمانلاری دا ساختا، یالانچی و بیر آز آراشدیراندا بی آبیرچی چیخیرلار. 

  اصلینده، ائرمنیلر  " بیز دونیانین ان یازیق، فاجیعه لر یاشامیش میلتلریندن بیری ییك "  دئینده حاقلیدیرلار. 

    چونكی بئله میللی، تاریخی قهرمانلاری اولان خالق گئرچكدن ده، تأسوف و آجییا لاییقدیر. 

  تاریخچی دئییلم، آما ائرمنیلرین تاریخینده كی  ان مشهور قهرمانلارین بیر نئچه سی نین كیملیگینی آراشدیردیم. 

  بللی اولدو كی... 

  فقط، تلسمه یك و بو اینسانلارین،  " ائرمن خالقی نین میللی قهرمانلاری " نین كیملیگینه بیرلیكده باخاق.. 

آذربایجانلیلارا قارشی تؤره دیلمیش سوی قیریمین تشكیلاتچیلاری 

هایك و آندرانیك 

  1918-1920-جی ایللر ائرمنیلر طرفیندن آذربایجانلیلارا قارشی تؤره دیلمیش قانلی سوی قیریم ایللری ایدی. فاكتلار و رقملر تكذیب اولونماز صورتده گؤستریر كی، آذربایجان خالقینا قارشی تؤره دیلمیش سویقیریمین  تایی-برابری اولماییب. بو، ائرمنی شووینیستلری نین، داشناك ایدئولوقلاری نین قانلی سییاستی نین نتیجه سی ایدی. سوی قیریم سییاستی نین تشكیلاتچیلاریندان و ایشتیراكچیلاریندان ایكیسی باره ده معلومات وئرمك ایسته ییریك. 

شاعیر، تنقیدچی، ادبیات شوناس، 1954-جو ایلدن یازیچیلار بیرلیگی نین عوضوو، فیلولوگییا علملری دوكتورو (1985)، آپاریجی علمی ایشچی (1969)، آذربایجانین امكدار اینجه صنعت خادیمی (1986)، م.ف.آخوندزاده آدینا ادبی موكافاتین لاورئاتی (1991)، آذربایجانین خالق شاعیری(1992)

1932-جی ایل اوكتیابرین 21-ده سالیان رایونونون پیراببه كندینده آنادان اولموشدور. سالیان شهرینده 2 نؤمره لی اورتا مكتبی بیتیردیكدن سونراADU-نون فیلولوگییا فاكولته سینیین ژورنالیستیكا شؤعبه سینده تحصیل آلمیشدیر (1949-1954). امك فعالیتینه  " آذربایجان قادینی "  ژورنالی رئداكسییاسیندا ادبی ایشچی كیمی باشلامیشدیر (1955-1957). موسكوادا م.قوركی آدینا ادبیات اینستیتوتو نزدینده كی  عالی ادبیات كورسلاری نین موداویمی اولموشدور (1957-1959)، سونرا APİ-ده باش موعلیم ایشله میشدیر (1959-1960). آذربایجان EA نیظامی آدینا ادبیات اینستیتوتوندا باش علمی ایشچی وظیفه سینده چالیشیردی (1969-جو ایلدن).  " گونای "  قزئتیینن باش رئداكتورو اولموشدور (1993-جو ایلدن). ایلك مطبوع شعری -  " كیتاب "  1948-جی ایلده  " آذربایجان پیونئری "  قزئتینده درج اولونموشدور. بو واختدان دؤوری مطبوعاتدا شعرلری، ادبی تنقیدی مقاله لری ایله مونتظم چیخیش ائتمیشدیر.  " بیلیك "  جمعیتی نین خطی ایله اؤلكه میزین شهر، كند و قصبه لرینده بدیعی ادبیاتین آكتوال پروبلئملرینه دایر موهازیره لر اوخوموش، آذربایجان و دونیا مدنیتینی تبلیغ ائتمیشدیر. دونیا پوئزییاسیندان ترجومه لرینی  " توران چلنگی "  (1992) كیتابیندا توپلو حالدا چاپ ائتدیرمیشدیر. آذربایجان یازیچیلاری دسته سی تركیبینده توركییه ده سفرده اولموش (1968)، اؤزبكیستاندا كئچیریلن آذربایجان ادبیاتی و اینجه صنعتی اون گونلوگونده ایشتیراك ائتمیشدیر (1980).  " بیلیك "  جمعیتی نین دیپلومو ایله تلطیف اولونموشدور (1983).  

  آذربایجانین آزادلیغی و موستقیللیگی اوغروندا موباریزه ده فعال ایشتیراك ائتمیش، 1990-جی ایلین یانواریندا حبس ائدیلیب موسكوادا لئفورتووو زیندانیندا 22 آی ساخلانمیش، ایجتیماعیتین و خلیل ریضا مودافیعه  كومیته سی نین طلبی ایله آزادلیغا بوراخیلمیشدیر.  

1994جو ایل اییونون 22-ده وفات ائتمیش، باكیدا فخری خیاباندا دفن اولونموشدور. 

   اودَر یوردو 

   باشیم،بئینیم توستوله نیر،وارلیغیمدا كدر،تلاش. 

  گؤزلریمده ایلدیریمدیر داملا-داملا آخان قان یاش. 

  من یئنیدن دوغولماسام،داشام،اینان،قوپ قورو داش. 

  طاقتیم اول،غئیرتیم اول،قوی دیرچه لیم یاواش-یاواش. 

26فئورال  گونو تورك دونیاسی و آذربایجان اوچون ان آجیلی گونلردن بیری اولمانین یانیسیرا عینی زاماندا اینسانلیق تاریخی اوچون ده كلمه نین تام آنلامی ایله قارا بیر صحیفه دیر. 26فوریه 1992ده   آذربایجانین خوجالی شهرینده سیویل خالقا قارشی ائرمنیلر تام آنلامییلا بیر سوی قیریم ایشله میشلر.   بوگون سؤزده سوی قیریم  ایدیعالاری ایله توركیه نی  سوچلایان ائرمنیستانین كئچمیش  دولت باشقانی  روبرت كوچاریانین بویروقلاری  دوغرولتوسوندا ائرمنیلر  آذربایجانین قاراباغ بؤلگه سینده یئدی مین كیشیلیك نوفوسا صاحیب و جوغرافی قونومو اعتباری ایله  بؤلگه اوچون استراتژیك اؤنمی اولان خوجالی شهرینی اله گچیرمك اوچون 25  فئورال گئجه سی سوی قیریم  غایه سیله حركته گئچمیشدیر. 

  خوجالی نین ایشغالی سونوجو سیویل، الی سیلاحسیز، آذربایجان توركلری اوشاق، قادین، قوجا و جوان آیریمی یاپیلمادان ائرمنیلر طرفیندن اؤلدورولموشدو. رسمی وئریلره گؤره، او گئجه 613 نفر قدارجاسینا اؤلدورولموش ؛ بونلاردان 83 اوشاق، 106 قادین آجیماسیز یؤنتملرله ایشكنجه ائدیله رك اؤلدورولموشدور. آیریجا، 487 نفر آغیر یارالانمیش و 1275 نفر ایسه گروگان آلینمیش، گئری قالان نوفوس دا مین بیر چتینلیكله جانی نین قورتارمیشدیر. 26 اوشاق تماما  و 130 اوشاق  ایسه قیسما اؤكسوز قالمیشدیر. ائرمنیلر شهیدلری اؤزل آجیماسیزلیقلا، گؤزلرینی اویاراق، باشلاری نین دریسینی سویاراق و ووجودلاری نین چئشیدلی اورگانلارینی كسرك اؤلدورموشدورلر. كؤرپه لرین گؤزلری اویولموش، حامیله  قادینلارین قارینلاری ییرتیلمیش و اینسانلاریمیز دیری دیری توپراغا قویلانمیشدیر. حتا  شهیدلرین بیر چوغونون جسدلری یاندیریلمیشدیر.  

یاخاری (دوعا)^*

 اولو تانری! كئچ بابالاریمیزین گوناهیندان!كچ بابالاریمیزین، آتالاریمیزین گوناهیندان. چؤرگینی اؤز آغزیندان كسیب یاغیلارا چؤرك وئرمیش، تورپاغیندان كسیب دوشمنه تورپاق وئرمیش، اونو قوناق ائـــــله ییب سوفره سی نین باشیندا اوتورتموش بین الملل، كومونیست، كوسموپولیت آتالاریمیزی باغیشلا!..اولو تانری! یاد قادینلارین حیله گر عیشوه سیندن خومارلانیب قانیمیزی قانینا قاتمیش كیشیلریمیزه گؤره بیزی ایمتاحانا چكمه! دوشمن گیزلینجه قیلینجینی ایتیله یركن مورگو وورموش خالقیمیزین باش بیلنلری نین گوناهینی، یوكونو بو گون بیز چیینیمیزه گؤتورموشوك، ایلاهی! گله جك نسیللرین، نوه-نتیجه لریمیزین امین-آمانلیغی اوچون بو گون بیز قان آخیدیریق. اونلاری یاشاتماق اوچون بیز اؤلوروك...ایلاهی، كچ بابالاریمیزین، آتالاریمیزین گوناهیندان. بوگونكو نوه-نتیجه لرین قانلاری نین آخیدیلماسیندا تقصیری اولموش، آلدانمیش بابالاریمیزین، آتالاریمیزین سهولرینی بیز باغیشلاییریق، سن ده باغیشلا، اولو تانری!... بو خالقی اونوتقانلیغی اوچون عفو ات، اونا دوشمنه قارشی غضب، كین وئر!اولو تانری!... بیزی ایمتاحانا چكمگین بس دئییلمی؟! مگر عاغلیمیز باشیمیزا گلمه ییب می؟!.. "  

    آتالاریمیزین و شهیدلریمیزین روحلاری شاد اولسون قبیرلری نورلا دولسون، تانری توركو قوروسون!!! 

 آمین

یازی‌نین  آردینی اوخویون لوطفن