​

قوندارما ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی:اساس‌سیز ایدیعالار     

  هر ایل دونیا ائرمنی‌‌‌لری و اونلاری دستکله‌ین‌لر، آوریل‌ین 24-ده تاریخده اولمایان و ائرمنی‌‌ یالان‌لاری اساسیندا گونده‌مه گتیریلن قوندارما سوی‌قیریمینی قئید ائتمگه حاضیرلاشیرلار. بو مقصدله غربده کی ، او جومله دن فرنسه و آمریکاداکی ائرمنی‌‌ لوبی‌سی اؤز حؤکومت‌لرینه موراجیعت ائده‌رک قوندارما سوی‌قیریمی‌نین تانینماسی اوچون موختلیف جهدلره باش وورورلار.   

قوندارما ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی 

  مسله‌نین بو طرفینه دیقتی جلب ائدن تانینمیش تورک تاریخچیسی کمال کارپات  " ائرمنی‌‌ مسله‌سی " ‌نین 19-جو یوزایل‌لیگین 70-جی ایل‌لرینده اورتایا چیخدیغینی خاطیرلادیب. کمال کارپاتین سؤزلرینه گؤره، 1877-1878-جی ایل‌لرده روس اوردولاری عوثمانلی تورپاق‌لاری اولان بو گونکو بولقاریستانا داخیل اولارکن اورادا مسیحی بولقارلاردان عیبارت دؤولت قورولماسی گونده‌مه گلدی. لاکین همین اراضی‌‌لرده مسیحی بولقارلارین موسلمان اهالیدن آز اولماسی نتیجه‌سینده بو نیتی حیاتا کئچیرمک اوچون تورکلرین آنادولویا کؤچورولمه‌سی، بیر حیصه‌سی‌نین ایسه محو ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. نتیجه ده 300 مین نفردن چوخ تورک قتله یئتیریلدی، 1 میلیوندان یوخاری موسلمانی ایسه یورد-یوواسیندان زورلا قووولدو. 

کمال کارپات یازیر:

 " 1878-جی ایلین ژوئن آییندا برلین‌ده بؤیوک بیر کونگره توپلاندی. او کونگره‌ده بولقاریستانا موختاریت وئریلمه‌سی باره ده قرار قبول ائدیلدی. بوندان علاوه  کونگره عوثمانلی تورپاق‌لارینداکی صرب، رومانی و قاراداغا موستقیل‌لیک وئردی. برلین کونفرانسیندا باتوم و قارص، همچنین ارداهان روسیه وئریلدی. بو، عوثمانلی اوچون داغیلما دؤورونون باشلاماسی دئمک ایدی. بئله بیر وضعیتده ائرمنی‌‌ میلتچی‌لری ده بولقارلار کیمی موستقیل و یا موختار بیر اؤلکه قورماغین مومکون اولدوغونو گؤردولر. برلین کونگره‌سیندن آز سونرا اونلار اوروپایا موراجیعت ائتدیلر. موراجیعتی قلمه آلان ائرمنی‌‌ کیلیساسی‌نین لیدری یازیردی:  "‌آنادولودا 2.5 میلیون نفر ائرمنی‌‌ واردیر، اونلار دا موستقیل‌لیک ایسته‌ییر، اونلارا دا موستقیل‌لیک وئرین و موستقیل بیر ائرمنیستان قورولسون. برلین کونفرانسیندا ائرمنی‌‌‌لرین یاشادیقلاری شرقی آنادولو بؤلگه‌سینده ایصلاحات‌لار کئچیریلمه‌سی باره ده قرار قبول ائدیلدی. بو ایصلاحات‌لارا نظارت ائتمک اوزره مسئولیت اینگیلیس‌ین اوزرینه قویولدو. بیر مسله‌نی ده دئییم، ائرمنی‌‌‌لر یاشایان اراضی‌لرده ایصلاحات‌لار کئچیرمک تشبوثو اینگیلیس‌دن گلمیشدی. ائرمنی‌‌ پروبلمی‌نین اساسی محض برلین کونگره‌ینده قویولدو. " 

  بئله‌لیکله برلین کونگره‌سیندن اوّل موسلمان‌لارلا چوخ یاخشی داورانان ائرمنی‌‌‌لر بیردن-بیره سیاسی بیر پروبلمه چئوریلدیلر. او گونه قدر ساده‌جه اولاراق، مدنی، سوسیال و ایقتیصادی بیر مسله اولان ائرمنی‌‌‌لر برلین کونگره‌سیندن سونرا سیاسی‌لشدیلر. ائرمنی‌‌ پروبلمی‌نین اساسی محض برلین کونگره‌سینده قویولدو. 

  قئید ائدک کی، عوثمانلی‌دا یاشایان، موسلمان اولمایان اهالی اوچون مدنی و ایقتیصادی موختاریت همیشه مؤوجود اولوب. اونلار اؤز مکتب‌لرینی آچیر، اؤز دیل‌لرینده تحصیل آلیر، اؤز کیلیسا‌لاریندا سربست شکیلده عیبادت ائدیر و کیلیسا رهبرینی سئچیردیلر. کیلیسا رهبری ده همین توپلوما رهبرلیک ائدیردی. حؤکومت اونلارین داخیلی ایشلرینه قاریشمیردی. یعنی، بو، اونلار اوچون بیر موختاریت ایدی. آما ایندی غئیری-موسلمان اهالی ایداره ائدن موختاریت طلب ائدیردی. اونلار داها چوخ ائرمنی‌‌ یاشایان اراضی‌لره، ائرمنی‌‌ و یا هئچ اولماسا ائرمنی‌‌ طرفداری اولان بیر والی تعیین ائدیلمه‌سینی ایسته‌ییردیلر. ایصلاحات‌لاردان دا مقصد بو ایدی. 

  برلین کونگره‌سی بولقاریستانا موختاریت وئردی. بولقاریستان دا بوندان 30 ایل سونرا موستقیل‌لیگینی اعلان ائتدی. چونکی موختاریت سیاسی موستقیل‌لیگه گئدن یولون ایلک آددیمی ایدی. بونون باشقا بیر تعریفی ده یوخدور. اینگیلیس‌لرین همین دؤورده ائرمنی‌‌‌لره موناسیبتده حیاتا کئچیردیکلری ایصلاحات‌لارین آرخاسیندا دا بو دایانیردی.    

  طبیعی کی، هر هانسی بیر میلتین موختاریت الده ائتمه‌سی اوچون اهالی‌نین سایی اؤنملی رول اویناییر. اونا گؤره ده اینگیلیس درحال ائرمنی‌‌ اهالیسی‌نین سایینی موعین ائتمگه باشلادی. آنجاق بو آرادا اینگیلیس ده حؤکومت دییشیک‌لیگی باش وئردی. 1880-جی ایل سئچکی‌لرینده یهودی اصیللی و عوثمانلی دوستو اولان بنجامین دیزرائیلی اودوزدو. اونون یئرینه پروتستانت و اینگیلیس ده ایسلامی سئومه‌ین‌لرین اؤنونده گلن گلدستون کئچدی. اونون ایلک ایشی عوثمانلی‌داکی سفیر گوشن‌‌‌-ه(Goschene) تعلیمات وئرمک اولدو:  " درحال شرق بؤلگه‌سینده ایصلاحات‌لارا باشلایین " . آما طبیعی کی، بو آسان دئییلدی. چونکی عوثمانلی دؤولتی سفیرین غرضلی اولدوغونو، حؤکومت علئیهینه ایش گؤره‌جگینی بیله‌رک بونا ایمکان وئرمیردی. مسله ایله باغلی گرگینلیک او یئره گلیب چاتدی کی، 1881-1882-جی ایل‌لرده اینگیلیس عوثمانلی‌نین آدریاتیک دنیزی‌نین ساحیل‌لرینه حربی گمی‌لرینی گؤندردی. 

  آما همین دؤورده آنادولودا ائرمنی‌‌لرین کومپاکت حالدا یاشادیقلاری اراضی‌لرده اونلارین سایی آز اولدوغوندان ائرمنی‌‌ پاتریک‌لری سیاهی‌یا‌آلما  زامانی ساختاکارلیغا ال آتمیش،بو یوللا اهالی‌نین سایی‌نین 2.5 میلیون نفر اولدوغونو گؤستره‌رک غربی آلدادا بیلمشدیلر. 

  عوثمانلی‌داکی اینگیلیس سفیری گوشن ده ائرمنی‌‌‌لرین سایی‌نین چوخ گؤستریلمه‌سیندن شوبهه‌لنمیشدی. اونا گؤره ده او، شرقده کی  اینگیلیس کونسول‌لوق‌لارینا تعلیمات وئرمیشدی کی، آنادولودا 2.5 میلیون نفر ائرمنی‌‌ یاشاماسی مسله‌سینی آراشدیرسینلار. اونلار دا آراشدیردیلار و اونا بیر حسابات گؤندردیلر. حساباتدا ائرمنی‌‌‌لرین سایی1.4 میلیون گؤستریلدی. گوشن ده بوندان شوبهه‌یه دوشدو. بس 1 میلیون ائرمنی‌‌ هارا گئتدی؟ سفیر بونو تورکیه‌ده کی  ائرمنی‌‌ پاتریک‌لیگیندن سوروشدو. ائرمنی‌‌ پاتریک‌لیگی ده اونا یازیلی شکیلده جاواب وئردی کی، بیز ائرمنی‌‌‌لرین سایینی چوخ گؤسترمک اوچون اونلاری ایکی دفعه  سایمیشیق. مثلا، سیواس ویلایتینده سیاهی‌یا آلدیغیمیز ائرمنی‌‌‌لرین سایینی ارزورومدا سیاهی‌یا آلدیغیمیز ائرمنی‌‌‌لرین سیاهی‌سینا علاوه  ائتمیشیک. اوسته‌لیک، بیز کؤچری تورک-موسلمان‌لاری سایمادیق. یالنیز اوتوراق حیات کئچیرن موسلمان‌لاری سیاهی‌یا آلدیق". 

  کمال کارپاتین آراشدیرمالاری زامانی تاریخی سندلر اساسیندا سولطان عبدالحمید دؤورونده ائرمنی‌‌‌لرین کومپاکت حالدا یاشادیقلاری 6 ویلایتده سیاهی‌یاآلما کئچیریلدیگی و اورادا ائرمنی‌‌‌لرین سایی‌نین 1.2میلیون نفر اولدوغو معلوم اولوب. بو دا اینگیلیس‌لرین سیاهی‌یاآلماسی ایله دئمک اولار کی، اوست-اوسته دوشور. اونا گؤره ده ائرمنی‌‌‌لرین ایدیعا ائتدیگی کیمی 1915-جی ایلده حیاتا کئچیریلن کؤچورولمه‌لر زامانی 1.5 میلیون نفر ائرمنی‌نین‌‌ اؤلدورولمه‌سی باره ده ایدیعالار گولونج تاثیر باغیشلاییر و هر هانسی فاکت‌لارا سؤیکنمیر.   

  1915-جی ایلده شرقی آنادولونون روس‌لارین ایشغالی آلتیندا اولدوغونو خاطیرلادان کارپات همین دؤورده 1 میلیون ائرمنی‌‌نین روس اوردوسو ایله بیرلیکده بؤلگه‌نی ترک ائتدیگینی دئییر. کمال کارپات: 

   " روسیه‌نین منبع‌لرینه باخساق، اول‌لر ایروان‌دا 40-50 مین نفر ائرمنی‌‌ اولدوغو گؤستریلیر. 1927-جی ایلده کئچیریلن سیاهی‌یاآلمادا ایسه ائرمنی‌‌‌لرین سایی 1 میلیوندان یوخاری گؤستریلیب. اونلارین هامیسی آنادولودان کؤچ ائدن ائرمنی‌‌‌لردیر. 1915-جی ایل کؤچورولمه‌سی زامانی آجلیق خسته‌لیک، همچنین کوردلر طرفیندن ائدیلن هوجوم‌لار نتیجه‌سینده اؤلن ائرمنی‌‌‌لرین سایی 130-150 مین نفردن یوخاری دئییل. آما آنادولودان ائرمنی‌‌‌لرین هامیسی کؤچ ائتمه‌دی. 100-200 مین ائرمنی‌‌ آنادولودا قالدی. اونلارین بیر قیسمی موسلمان‌لیغی قبول ائتدی. ایستانبولدان دا ائرمنی‌‌‌لر هئچ یئره کؤچوب گئتمه‌دیلر " .    

  نهایت کؤچورولن ائرمنی‌‌‌لرین بیر قیسمی سوریه و لوبنان‌دا یئرلشدی. حاضیردا هر ایکی اؤلکه‌ده یاشایان ائرمنی‌‌‌لر آنادولودان کؤچورولن‌لرین واریث‌لری‌دیر. 

  بونونلا بئله 2. دونیا ساواشیندان سونرا غربله شوروی آراسیندا سویوق ساواشین باشلاماسی، بو موستویده قوندارما ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی‌نین گونده‌مه گتیریلمه‌سینه یول آچدی. مقصد ایسه بو یوللا تورکیه یه تضییق‌لر گؤسترمک، اونون اینکیشاف ائده‌رک گوجلو و قودرتلی دؤولته چئوریلمه‌سینه ایمکان وئرمه‌مک ایدی. بو باخیمدان غربین اؤزونده شوروی‌نین کؤروکله‌دیگی قوندارما ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی‌نین دستکله‌ین اؤلکه‌لر تاپیلدی. بو مسله ده ائرمنی‌‌ لوبی‌سی خوصوصی جانفشان‌لیق گؤسترمگه باشلادی. شوروی‌نین خوصوصی خیدمت اورقان‌لاری طرفیندن اله آلینان ائرمنی‌‌ لوبی‌سی بو مسله یه غربین آپاریجی دؤولت‌لرینی دیقتینی جلب ائتمگی باجاردیلار. نئجه دئیرلر اؤتن عصرین 60-70-جی ایل‌لرینده شووری‌نین آژان‌لاری قیسمینده چیخیش ائدن ائرمنی‌‌ لوبی‌سی طرفیندن غربده قوندارما ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی اطرافیندا آژیوتاژ قالدیریلدی. نتیجه‌ده بعضی غرب اؤلکه‌لرینده آنتی‌تورک اووقاتی حاکیم اولماغا باشلادی. حالبوکی تاریخده ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی‌نین اولمادیغی و بونون اویدورما فاکت‌لارا سؤیکندیگی غربین ‌نینکی ویجدانلی تاریخچی‌لرینه، هم ده سیاسی دایره‌لرینه چوخ یاخشی معلوم ایدی.     

مارک لامبرت بریستول ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمینی ایفشا ائدیر 

   تاریخده هر هانسی ائرمنی‌‌ سوی‌قیریمی‌نین اولمادیغینی 1915-جی ایلده ائرمنی‌‌ قتل‌عامی‌نین باش وئرمه‌دیگینی آمریکانین او دؤورده کی  ایستانبول‌داکی عالی کومیساری مارک لامبرت بریستولون  " ائرمنی‌‌ مسله‌سی "  ایله باغلی آراشدیرمالاری دا ثوبوت ائتمکده دیر. 

   " ائرمنی‌‌ مسله‌سی "‌نی اؤیرنمک اوچون آمریکا حربی-دنیز دونانماسی‌نین کونتر-آدمیرالی،آمریکا عالی کومیساری مارک لامبرت بریستول 1921-جی ایلده میثیر، فلسطین، سوریه و کیلیکیایا سفره چیخدی. سفر 1 آیدان چوخ داوام ائتدی. او، سفر زامانی گؤرکملی میصیرلی خادیم‌لرله، و یهودی لرین نوماینده‌لری ایله گؤروشدو. سفری‌نین یئکون‌لاری باره ده 1921-جی ایل مارسین 28-ده آمریکا سناسی‌نین خاریجی میسیالار اوچون خوصوصی صلاحیتلی شوراسینا، دوکتور جئیمس ل. بارتونا بیر مکتوب گؤندردی. او، کیلیکیادان ائرمنی‌‌‌لرین فرانسه طرفیندن چیخاریلماسینی دوغرو حساب ائتمیردی. یازیردی کی، ائرمنی‌‌‌لرین جیدی سهولریندن بیری تورکلر حاکیمیته گلدیکدن سونرا اونلارین های-کویه دوشمه‌لری و کیلیکیادان کوتلوی شکیلده گئتمه‌لری‌دیر. اونون فیکرینجه، ائرمنی‌‌‌لر اوچون اورادا قالماق یاخشی اولاردی و تورکلر اونلارا حقیقی حاقلارینی وئرمگه مجبور اولاردیلار. ائرمنی‌‌‌لر قالسایدیلار، تورکلره تاثیر ائتمک ده اولاردی و ائرمنی‌‌‌لر گئتمگه باشلادیقدا، بو تورکلری تکجه قورخودان دئییل، همچنین اؤلکه‌دن سورگون ائتمک ایستگیندن اونلارا هوجوما وادار ائدردی، لاکین اگر ائرمنی‌‌‌لر کیلیکیادا قالسایدیلار، اوروپا و آمریکا تورکلره ان کیچیجیک معنوی تاثیر ائتسه ‌ایدی، تورکلره قارشی اؤتن ایلده فعال چیخیش ائتمه‌ین ائرمنی‌‌‌لر اوچون یاخشی اولاردی. 

عزیز مصطفی

کؤچورن: عباس ائلچین