+0 بگندیم
نوایی، تورکی ادبیاتیمیزنینگ صاحبقرانی
محمد عالم کۉهکن
چیریک چېکمه‌ی ختادن تا خراسان
خراسان دېمه کیم، شیراز و تبریز
که قیلمیشدور نی کلکیم شکر ریز
علیشېر نوایی
امیرالکلام علیشېر نوایی، تورکی تیل بدیعی ادبیات یره‌تیشگه نا قۉ‌له‌ی و دغل تیل اېکنینی ادعا قیلگنلرگه اېسکی اۉزبېک تیلینی نینگ ادبی و بدیعی اثرلر یازیشگه فارس تیلیدن قالیشمس لیگینی اثباتلش اوچون گۉزل اثرلر یازیب قالدیردی. نظامی گنجوی و امیر خسرو خمسه‌لریگه یازگن خمسه‌سی اۉز زمانه‌سی نینگ بویوک شاعرلری و منتقدلری تامانیدن اعتراف قیلیندی. او، «محاکمه‌الغتین» کتابیده تورکی تیلنی فارس تیلیگه نسبتاً اوستونلیگینی نمونه اۉله‌راق ۱۰۰ته تورکی لغتنی کېلتیریب، اولرنینگ مقابلی و معادلی فارس تیلیده یۉقلیگینی کۉرسهتیب بېردی.
نوایی‌نینگ بی بها اثرلری جهان ادبیاتی خزینه‌سیگه سلماقلی حصه قۉشگنی فن عالمیگه سر اېمس. ۱۶- عصر نینگ ایکینچی یرمی سلطان حسین بایقرا سلطنتی دوریده اونینگ باش وزیری و یقین مصلحتچیسی نوایی نینگ اېسکی اۉزبېک تیلیده نثر و نظمده یره‌تگن دردانه اثرلری نه فقط هرات‌ده بلکه مشرق زمین نینگ ایریم حدودلریگه یېتیب بارگن و او یېرلرده سېویب اۉقیله باشله‌گن.
مېن بو مقاله‌ده، علیشېر نوایی اثرلری نینگ قۉلیازمه نسخه‌لری ۱۶- عصرنینگ ایکینچی یرمیدن باشلب بیر قطار شرق مملکتلریگه آلیب باریلیب ترقه‌تیلگنی، شو کبی ایریم اۉلکه‌لر ادبی محیطیده قۉلدن قۉلگه تېگمه‌ی مطالعه قیلینگنی و محلی ایجادکارلرنینگ نوایی‌گه اېرگه‌شیب شعرلر یازگنی و گۉزل غزللریگه نظیره‌لر بیتیب، مخمسلر باغله‌گن‌لیکلری تۉغریسیده معلومات بېریشگه اینتیله‌من.
آق قویونلیلر حکمران بۉلگن حدودلرده نوایی اثرلری نشری
معلوم که آق قویونلیلر سلاله‌سی حاکمیتی دوریده شیرازی تبریزده نوایی ایجادیگه قیزیقیش کته بۉلگن دوریده یشب ایجاد اېتگن شاعرلر هرات مدنیتی و سلطان حسین حمایتی نتیجهسیده یره‌تیلگن ادبی محیطگه هوس بیلن قره‌گنلر. بو ادعا آق قویونلیلردن بۉلگن سلطان یعقوب (۱۴۹۰ – ۱۴۷۸) زمانیده یشب کشوری تخلصی بیلن ایجاد قیلگن شاعر اۉزی نینگ قوییده‌گی بیتیده ایجاد اهلی اوچون سلطان حسین بایقرا تامانیدن یره‌تیلگن شرایط اونینگ یورتیده موجود بۉلگنده اېدی، اونینگ شعری نوایی شعریدن قالیشمسدی دېب حسرت بیلن یازه‌دی.
کشوری شعری نوایی شعریدن اکسوک اېمس
بختینه دوشسه‌یدی بیر سلطان حسین بایقرا
منبعلرده نوایی مخلصلری توزگن بیرینچی دیوان شاعرنینگ ۲۴ یاشگه کیرگنیده اونینگ مخلصلری تامانیدن توزیلگنی معلوم. اوشبو دیوان نینگ قۉلیازمه کتابی توکیوده تاپیلگن. اثرنینگ فوتو نسخه‌سینی ۱۹۶۸ ییلی اۉزبېک عالمی حمید سلیمانوف تاشکېنت‌گه آلیب باریب کتاب شکلیده نشر اېتدیرگن. نوایی نینگ اثرلری اېنگ اولا حاضرگی ایران و اېسکی خراسان‌نینگ تورلی شهرلری اینیقسه شیراز و تبریز ده ترقلگن.
شاعرنینگ ۱۴۶۵ ییلدن ۱۴۷۱ ییلگچه یازگن شعرلری آق قویونلیلر سلاله‌سی (اۉغوز تورکلری)نینگ خراسان‌گه یقین حدودده‌گی حاکمیتی دوریده (۱۵۰۸ -۱۳۷۸) نوایی مخلصلری تامانیدن توپله‌نیب، شاعر عبدالرحیم خوارزمی (انیسی) قلمی بیلن شیرازده کۉچیرلگنی معلوم. بو اثرگه کیرگن شعرلرنی شاعر و خطاط انیسی شیراز ادبی محیطیده حاکم بۉلگن اۉغوز لهجه‌سیگه اویغون بیر شکلده کۉچیرگنی بیلدیریلگن. قۉلیازمه‌نینگ بیر نسخه‌سی قاهره کتابخانه‌سیده سقلنه‌دی. بو اثرنینگ بیر قۉلیازمه‌سی جاپان باش کېنتی توکیو شهریده موجود. اوشبو قۉلیازمه فوتو نسخه شکلیده اۉزبېکستانلیک نوایی‌شناس عالم افتندل اېرکینوف تامانیدن او یېرده نشر اېتیلگن.
اوشبو دیوانده شاعرنینگ ۲۲۴غزلی، بیر مستزادی، بیر مخمسی و بیر ترجیعبندی اۉرین آلگن. قۉلیازمه،
ای صفحۀ رخسارینگ ازل خطیدین انشاء
دیباچۀ حسنونگده ابد نقطه‌سی طغرا
مطلع‌لی غزلی بیلن باشله‌نیب، نوایی‌نینگ ترجیعبندلریدن
یادینگنی قیله‌ی حریف مجلس
فکرینگنی اېته‌ی کۉنگلگه مؤنس
مقطع‌سی بۉلگن بَیتی بیلن توگه‌یدی.
نوایی اثرلرینینگ تورکی ادبی محیطیده کۉرستگن تأثیری
بویوک متفکر، شاعر و دولت اربابی علیشېر نوایی اۉز اثرلریده انسان و انسانیلیک‌نینگ اساسی غایه‌لرینی عکس اېتدیریب، قدیمگی اۉزبېک تیلینی دولت تیلی مقامیگه یوکسلتیریشگه اولگوره آلگنی اونینگ بای ادبی میراثینی بوتون تورکی عالمده اۉقیلیشی، تدقیق و تحلیل اېتیلیشیگه سبب بۉلگن. منبعلرده قید اېتیلیشیچه حاضرگی کونده نوایی اثرلرینینگ کمیده ۱۰۰ته قۉلیازمه‌سی تورکیه کتابخانه‌لریده سقلنماقده.
معلوم که، نوایی‌نینگ بدیعی میراثی ۱۶- عصردن کېین عثمانلی تورک شاعرلری اوچون گۉزل اۉرنک و نمونه اۉله‌راق خدمت قیلگن. علیشېر نوایی دوریده اونینگ اثرلری عثمانلیلر سلطنتی مرکزی حسابلنگن استانبول‌گه یېتیب بارگنی حقیده معلوماتلر ترقه‌تیلگن. نوایی‌نینگ تورک شاعری بصیری آرقلی هرات‌دن استانبول‌گه آلیب باریلگن ۳۳غزلی عثمانلی تورک ایجادکاری سلطان بایزید۲قۉلیگه یېتکزیلگن، نوایی‌گه چېکسیز حرمت کۉرستگن بایزید۲ نوایی‌نینگ اوشبو غزللریگه نظیره یازیش مسوولیتینی سرای شاعری احمدپاشاگه تاپشیره‌دی. بایزید۲ نوایی اثرلرینی اۉقیگنی باعث اونینگ ایجادی گه کته اۉزگریش یوز بېره باشله‌یدی. اوشبو اثرلر اۉرگنیلیشی نتیجهسیده سرای ایجادکارلری شعرلری‌نینگ بدیعیلیگی باییب، ینگی-ینگی ژانرلرده شعرلر یازه باشله‌یدیلر.
انادولی شاعرلری، نوایی‌نی اۉزلریگه استاد دېب اعتراف اېتگنلر. اولردن تېکین‌زاده اۉزی‌نینگ «گلشن اسرار» مثنوی اثریده نوایی‌نی اعزازلب قوییده‌گی بیتلرنی یازگن.
میر نوایی گلِ بی خار دور
خمسه‌سی بیر نافۀ تاتار دور
سۉزلری عشق اۉتی‌نینگ صرصری
هر بیری بحرِ غزل نینگ گوهری
وصف اېتالمم ذاتِ خردمندینی
عین عجم کۉرمه‌دی مانندینی
شونینگدېک منبعلرده، احمدپاشادن سۉنگره نوایی‌نینگ ایریم غزللریگه ینه بیر کیشی دېنگیزچی تورک شاعری سیدعلی رییس کاتبی هم نظیره‌لر یازگنی تأکیدلنه‌دی. عثمانلیلرنینگ باشقه بیر تأریخچیسی مصطفی آلی (۱۶۰۰-۱۵۴۰) نوایی‌دېک بویوک متفکر و ایجادکار بۉلیشنی آرزو قیلگن. عثمانلیلر زمانی‌نینگ مشهور سیاحی حسابلنگن اولیا چلبی (۱۶۸۲ – ۱۶۱۱) اۉزی‌نینگ سیاحتنامه‌سیده حسین بایقرا سراییده اۉتکزیله‌دیگن شعر کېچه‌لرینی یوکسک مدنیت رمزی اۉله‌راق اېسله‌یدی. بونده‌ی شعر کېچه‌لری علیشېر نوایی‌سیز اۉتکزیلیشینی تصور قیلیش ممکن اېمس.
نوایی‌نینگ قوویده‌گی بیتلری:
دېب یازگن گۉزل بیتلری شاعرانه ادعالر بۉلمه‌ی، واقعی حیاتده اۉز اثباتینی تاپگنی ادبیات اهلیگه سر اېمس. نوایی‌نینگ دردانه کتابلری هرات‌دن آلیب فارس، مصر، مرکزی آسیا و ختای اۉلکه‌لریگچه یېتیب بارگن. و بو اثرلر قۉلیازمه‌لری اوشبو مملکتلرده مطالعه قیلینیب بار – بار نشر اېتیلگن و او یېرلرده نوایی‌نینگ اجتماعی و فلسفی تفکری و عموم انسانی غایه‌لری ترقلیشیگه عامل بۉلگن. در واقع اولوغ نوایی‌نینگ ادبی میراثی تأثیریده ختای‌نینگ یارکېنت و قشقر حدودلریده علیشېر نوایی ایزداشلری میدانگه چیقه باشله‌گنلر. ۲۰۰۹– ۲۰۰۷- ییللری بیر نېچه کیشی اۉزبېکستانلیک ادبیاتشناس عالملر ختایگه سفر قیلیب، یارکېنت و قشقرده نوایی ایزداشلری اثرینی اۉرگنیب چیققن اېدیلر. اوشبو علمی ایزلنیش نتیجهسیده نوایی‌نینگ او یېرلرده‌گی ایزداشلر باره‌سیده معلومات یازیب نشر اېتگنلر. مقاله‌نینگ بو قسمیده نوایی‌نینگ یارکېنتده‌گی ایزداشلرینی قیسقچه تنیشتیریب اولرنینگ ایریملریدن شعری نمونه‌لر کېلتیریشگه اینتیله‌من.
سلطان سعیدخان: یارکېنت خانلیگینی اساس سالگن سلطان ۱۵۳۳ – ۱۴۷۸ ییللر آره‌سیده یشب، ۱۵۱۴ ییلدن عمری‌نینگ آخریگچه ۲۹ ییل حکمرانلیک قیلگن. تأریخچی محمد حیدر میرزا دۉغلات اونینگ شاعرلیگی و ادبی صلاحیتی حقیده منه بولرنی یازه‌دی: «نستعلیق خطیده چیرایلی یازه‌دی، املاسی فارسیده هم تورکی‌ده هم و عربی‌ده هم تۉغری و بی کم و کاست اېدی، او تورکی‌ده چیرایلی قیلیب انشاء قیلیشده بی‌نظیر اېردی. کۉپلب بیلیمدانلرنینگ قۉلیدن کېلمسدی. او، اۉیلب اۉتیرمسدن شعر توزردی، ییغینلر و صحبتلر پیتیده آلدیده قنده‌ی دیواننی آچیشمه‌سین، اۉشه شعرلرنینگ ایسته‌لگن وزنی و قافیه‌سیگه ماسلب بدیهه شعر تۉقیب تشلردی… »
قوییده خان‌نینگ بدیهه طرزیده یازگن شعرلریدن بیر بیتی نمونه کېلتیریلدی.
قیسی گلشن‌نینگ یوزینگدېک بیرگلِ رعناسی بار؟
قیسی گل‌نینگ بیر منینگدېک بلبلِ شیداسی بار؟
عزیزبېک-قۉشچی: «محمود نامه» و «جهان‌نامه» داستانلرینی یارکېنتده تألیف اېتگن. او، یارکېنت خانلیگی‌نینگ بیرینچی ییللریده لشکر باشی بۉلگن. اونینگ قوییده‌گی بیتلری ادبی مهارتیدن درک بېره‌دی.
ساقی میِ فرحبخش توت کیم بهار کېلدی
عشرت زمانی یېتدی اول گل عذار کېلدی
دورانِ عیش – عشرت، بېش کون اېرور غنیمت
چون چرخ بی‌مروت نا پایدار کېلدی
عبدالرشیدخان: یارکېنت خانلیگی‌نینگ بیرینچی حکمداری سلطان سعیدخان نینگ اۉغلی و ولیعهدی بۉلگن. او، ۱۵۶۹ – ۱۵۱۰ ییللریده یشب اۉزبېک تیلیده ایجاد قیلگن. آته‌سی اۉلیمیدن کېین یارکېنت خانلیگی تختیگه اېگه بۉلگن عبدالرشیدخان ۳۳ ییل یارکېنت خانلیگینی باشقرگن. رشیدی تخلصی بیلن شعرلر یازگن. «تأریخ قشقر» ده قید اېتلیشیچه شاه و شاعر عبدالرشیدخان اۉزبېک تیلیدن بۉلک فارس تیلیده هم یخشی شعرلر یازیب قالدیرگن.
قوییده‌گی مصرعلر اونینگ دینی مضمونده یازگن بیر غزلیدن اقتباس کېلتیریلدی.
حق یۉلیده جان چېکیب بیر جستجویی قیلمه‌دیم
توبه سوییدین تنیمنی شست و شویی قیلمه‌دیم
وه، نېچوک مقبول بۉلغه‌ی، وه نمازیم کیم مېنینگ
چونکه خوناب جگر بیرله وضویی قیلمه‌دیم
امن‌النساء‌خان: یارکېنتده یشب، اۉزبېک تیلیده ایجاد اېتگن استعدادلی عیال. قویی طبقه‌گه منسوب بۉلگن شاعره، عبدالرشیدخان‌نینگ ایکینچی خاتینی بۉلیب اونینگ خاندانیگه توشه‌دی. نفیسی تخلصی بیلن شعرلر یره‌تگن. اونی مهارتلی خطاطی بۉلگنی ایتیله‌دی. «دیوان نفیسی»، «قلبلر شهری» و «اخلاق جمیله» کبی اثر یازیب قالدیرگن.
ملایوسف قادرخان یارکېنتی: نوایی‌نینگ یارکنتده‌‌گی ایزداشلریدن باشقه بیری ملایوسف یارکېنتی دیر. شاعره امن‌النساء‌خانگه استادلیک قیلگن. توغیلگن سنه‌سی انیقلنمه‌گن یارکېنتی ۱۵۷۱ ییلی عالمدن اۉتگن. او، یارکېنت خانلیگیده عبدالرشیدخان‌نینگ باش وزیری مقامیده فعالیت آلیب بارگن. شعرلرینی تۉپلب دیوان توزگن. بو اثر «دیوان قادرخان» دېب ناملنه‌دی.
جهان خواجه یعقوب عرشی: اۉزبېک، فارس و عرب تیللریده ایجاد قیلگن اۉزبېک شاعری. جهان خواجه یعقوب اۉز ایجادیده عرشی تخلص قیلگن. بخارا، سمرقند و قۉقان مدرسه‌لریده اۉقیگن (۱۷۳۰ -۱۷۲۴) جهان خواجه ۲۴ییل یارکېنت حاکمیتی خانلیگی مقامیگه کۉتریلگن. (۱۷۵۹ – ۱۷۳۵). او، پنج‌شنبه کونلری «آلتین» مدرسه‌سیده طالب العلملرگه سبق بېرگن.
عابد قُمولی: منبعلرده شاعر قمولی حیاتی تۉغریسیده یېترلی معلوماتلر بېریلمه‌گن. غزل و رباعی ژانریده ایجاد قیلگن. قُمول شهری حکمداری عبیدالله اۉزبېک حاکملیگی دوریده خذمت قیلگن. اونینگ ۳۴ غزلی و ۶۹ رباعیسی ختای‌نینگ اورومچی شهری ادبیات کتابخانه‌سیده سقلنه‌دیگن بیاضده قید اېتیلگن.
ملا فاضل: «کیچیک» تخلصی بیلن ایجاد قیلگن ملا فاضل ۱۶۵۳ ییلی دنیاگه کېلگن. او، نوایی‌دن تأثیرلنیب، ۱۷۰۵ ییلی «لیلی و مجنون» داستانینی یازگن. اونینگ داستانی نوایی داستانیدن تیلی‌نینگ ساده‌لیگی و خلق یره‌تگن فلکلور اېرتکلرده‌‌گی سیمالرنی تصویرلشی بیلن فرقلنیب توره‌دی.
ملا فاضل‌نینگ ۲۵۴ بېتدن تشکیل تاپگن «لیلی و مجنون» داستانی قۉلیازمه‌سی ۵۵۹۲ مصرعنی اۉز ایچیگه آله‌دی.
محمد خراباتی: اۉزبېک تیلیده شعرلر یازگن خراباتی ۱۶۳۸ ییلی دنیاگه کېلگن، قشقر و بخارا مدرسه‌لریده اۉقیگن. اونینگ حیاتی و فعالیتی حقیده تۉلیق معلومات بېریلمه‌گن. ایریم ختایلیک ادبیاتشناسلرنینگ یازیشلریچه، شاعرنینگ ادبی میراثیدن فقط «کلیات مثنوی خراباتی» اثری موجود.
خراباتی، اوشبو اثریده محلی حاکم بیلن کېلیشه آلمه‌گنیگه بیر نېچه یېرده اشاره قیلگنی بیلدیریلگن.
اوشبو مثنوی‌نینگ هر بیر فصلی:
«… مېن نېچوک ایله‌ی کۉنگلنی شادلر
قیسی بیر غمدین قیله‌ی فریادلر»
دېب یازیلگن بیتی بیلن توگه‌یدی. شاعر بو مثنوی‌سینی ۱۷- عصرنینگ بیرینچی چاره‌گیده یازگنی بیلدیرلگن. خرابتی ۱۷۳۰- ییلی عالمدن اۉتگن.
محمد امین خواجه قولی حرقتی (گمنام): اۉزبېک تیلیده ایجاد قیلگن حرقتی قشقرده آفاق خواجه حضوریده درس اۉقیگن. منبعلرده قید اېتلیشیچه حرقتی ۱۶ ییل قشقر و سمرقند مدرسه‌لریده تعلیم آلگن. او، قشقرده آفاق خواجه حضوریده بابارحیم مشرب بیلن سبقداش بۉلگن. تورکی، فارسی و عربی تیللرنی اۉرگنگن.
شاعر ۱۶۷۰ – ییلی «محبتانامه و محکم» ناملی مناظره ژانریده بیر داستان یازگن. اوشبو اثر اونینگ اېنگ مهم ادبی میراثی حسابلنه‌دی. او، مثنوی اسلوبیده یازیلگن داستانی بیلن تورکی تیلده یره‌تیلگن داستانچیلیک ژانریده‌گی اثرلر خزینه‌سینی باییتیگه مهم حصه قۉشگن. شاعر گمنام تخلصی بیلن هم ایجاد قیلگن. اونینگ «دیوان گمنام» اثری ۱۵۵۰ مصرعدن عبارت بۉلگن اوشبو ادبی میراثی ۸۵ غزل، ۱۴ مخمس، بیر ترکیب‌بند، بیر مثنوی و ۲۵ رباعی‌نی اۉز ایچیگه آله‌دی.
محمدصدیق ذلیلی: ۱۶۷۶ ییلی دنیاگه کېلگن اۉزبېک ایجاد کاری دیر. ذلیلی، اوکه‌سی دلیل و شاعر دوستی ملا اۉزل بیلن ۴۰ یاشیده تورکستان ولایتلری بۉیلب اوزاق سفرده بۉلگن. او، سفر جریانیده کۉزدن کېچیرگنلرینی بیر «سفرنامه» ده یازیب قالدیرگن (۱۷۸۱). شونینگ شاعر ادبی فعالیتلری دوامیده «تذکرۀ چهلتن» (۱۷۳۴)، «تذکرۀ خواجه محمد شریف» (۱۷۴۴) اثرلرینی یازگن.
اېسکی اۉزبېک تیلیده یره‌تگن ۱۹۶ غزلی شونینکدېک، فارس تیلیده یازگن ۵۶ غزلی، ۲۷ رباعیلری، مستزاد، قصیده و ساقینامه‌لری اونینگ ادبی میراثی دایره‌سیگه کیره‌دی.
نوبتی خُتندی: ۱۶۹۱ ییلی دنیاگه کېلگن اۉزبېک شاعری. اونینگ شعرلری قشقر مدرسه‌لریده علیشېر نوایی و عبدالرحمن جامی اثرلری یانیده درس بېریلگن. ۱۷۴۰ ییلده توزیلگن دیوانی ۱۹۴۵ ییلی کوچر شهریده تاپیلگن. اوشبو قۉلیازمه‌ده شاعرنینگ ۱۹۷ غزلی و ۳۱ رباعیسی سیغدیریلگن. شونینگدېک بو کتابده خواجه نظر هویدا نینگ ۶۹ شعری کۉچیریلگنی بیلدیریلگن. نوبتی ۱۷۶۰ ییلی عالمدن اۉتگن.
محمد صدیق رشدی: تذکره نویس رشدی ۱۷۰۸ ییلی تولد تاپگن. تنیقلی ادیب اۉله‌راق یارکېنتده مشهور بۉلگن عطارنینگ “تذکره الاولیا” اثریگه اۉخشه‌تیب «تذکره الاولیای تورکی» کتابینی یازگن. (۱۷۸۰) رشدی اوشبو اثرده ۹۵ کیشی تورکی متصوف حقیده معلومات بېرگن. بو کتاب، علیشېر نوایی‌نینگ متصوف سیمالرنی تنیشتیریش بۉییچه یازگن «نسایم المحبت» اثریدن سۉنگ تألیف اېتیلگن ایکینچی تذکره سنه‌له‌دی. ادیب‌نینگ باشقه ادبی میراثی تۉغریسیده معلومات بېریلمه‌گن.
عبدالرحیم نزاری: اۉزبېک شاعری نزاری ۱۷۷۰ ییلی دنیاگه کېلگن. وفات اېتگن ییلی معلوم اېمس. اونینگ حیاتی و فعالیتی خصوصیده یېترلی معلومات بېریلمه‌گن. نزاری، علیشېر نوایی‌نینگ «فرهاد و شیرین» و «لیلی و مجنون» داستانلری اساسیده اۉزی‌نینگ «فرهاد و شیرین» و «لیلی و مجنون» داستانلرینی یازیب قالدیرگن.
علیشېر نوایی اثرلری اۉز دوریدن باشلب ماورالنهر، قۉقان و خوارزم‌ده هم اۉگنیلیب نشر اېتیله باشله‌گن.
علیشېر نوایی اثرلری ماورالنهر، خوارزم و قۉقان کبی اۉلکه‌لرده ایجاد اهلی تمانیدن اۉرگنیلگن، نوایی غزللریگه نظیره‌لر یازیش، مخمسلر باغلش عنعنه‌سی رواجلنیب بارگن. شونینگدېک نوایی دیوانلرینی نشر اېتیلیشیگه اعتبار قره‌تیله باشله‌گن.
منبعلرده کېلتیریلیشچه عمرخان اۉلیمی آرتیدن قۉقان خانلیگی مقامیگه کۉتریلگن محمدعلی‌خان (۱۸۴۲ – ۱۸۲۲) نوایی‌نینگ «خزاین المعانی» دیوانینی ۳۰۰ نسخه‌گه کۉچیرگنی ایتیله‌دی. محمدعلی‌خان‌نینگ بو ایشی اونی حضرت نوایی‌گه قنچه مخلص بۉلگنیدن درک بېره‌دی. اۉزبېک تیلیده شعرلر یازگن امیرعمرخان اثرلریده اونی نوایی ایجادیدن تأثیرلنگنی سېزیله‌دی.
امیر عمرخان ۱۹- عصر نینگ بیرینچی چارگیده قۉقان خانلیگی سراییده یره‌تگن ادبی محیطده کمیده ۷۰ کیشی شاعرنی تۉپله‌گنی تأکیدلنه‌دی. اوشبو محیط زمینیده شعر یازیش و ادبی ایجاد مدنیتی گللب یشنه‌یدی. سرای ایجادکارلری اۉشه دور قۉقان ادبی و مدنی محیطینی سلطان حسین بایقرا و علیشېر نوایی دوریده رواجلنگن مدنی محیط بیلن مقایسه قیله‌دیلر. قۉقان شاعرلریدن بیری سلطان‌خان تۉره ادا قوییده‌گی بیتیده فخرلنیب منه بۉلده‌ی یازه‌دی:
گر نوایی‌دین ادا سۉزینی اۉتکرسه نې تانگ
شه عمر افضل مو یا سلطان حسین بایقرا
نوایی اثرلری ۱۹- عصر باشلریدن خیوه خانلیگیده یشب ایجاد قیلگن شاعرلر دقتینی اۉزیگه تارته باشله‌گن. خیوه ادبی حوزه‌سی‌نینگ علیشېر نوایی ایزداشلری آره‌سیدن تنیقلی شاعر شېر محمد مؤنس خوارزمی (۱۸۲۹ – ۱۷۷۸) نوایی‌گه چېکسیز حرمت کۉرسهتیب، بیر بیتیده نوایی شخصیتینی اۉز پیری مقامیگه کوتره‌دی.
قیلسه حاسد دخل بی‌جا سۉز ارا یۉقدور غمیم
کیم بو معنیده نوایی روحی حامی دور مېنگه
سۉز ایچره نوایی که، جهانگیر دورور
مؤنس‌گه معانی یۉلیده پیر دورور
یۉق غیریت اندین اۉزگه کیم ایتورلر
بو شیر محمد، اول علیشېر دورور
مؤنس‌دن سۉنگ خیوه ادبی محیطی‌نینگ نوایی‌دن تأثیرلنیب ایجاد اېتگن باشقه نماینده‌سی شاعر آگهی (۱۸۷۹ – ۱۸۰۴) اېکنی تأکیدلنه‌دی. مؤنس‌نینگ «مؤنس العشاق» و آگهی‌نینگ «تعویذالعاشقین» اثرلری نوایی‌گه اېرگه‌شیب یازیلگنی ایتیله‌دی. خیوه خانلری هم نوایی ایجادیگه قیزیققنلر. اولردن سیدمحمدخان اۉز سرایی شاعلریگه نوایی غزللریگه مخمسلر باغشلرینی بویورگن. شاعرلر مخمسلری تۉپلمی مخصوص بیر بیاضده نشر اېتیلگن، بو بیاضنی بیزگچه یېتیب کېلگنی معلوم. خیوه خانلریدن باشقه بیری عبدالرحیم‌خان۲ (فیروز) اۉز حاکمیتی زمانیده نوایی اثرلریگه قیزیقیش میزانی ینه‌ده آشه‌دی. ۳۰ کیشیدن تشکیل تاپگن سرای شاعرلری باشلیغی احمدطبیبی خیوه‌ده تورکشناس عالم ا. ن. سمایلویچ (۱۹۳۸ – ۱۸۸۰) بیلن اوچره‌شگنیده، سرایده‌گی شاعرلر علیشېر نوایی اثرلری تأثیرده ایجاد قیله‌یاتگن لیکلرینی ایتگن.
نوایی اثرلری تورکی ایلتلر یشه‌یدیگن ایریم اۉلکه‌لرده اۉز اصلیتینی سقلنگن حالده نشر اېتیلیب اۉقیلگن. در واقع برچه تورکی خلقلر علیشېر نوایی‌نی اۉزلری‌نینگ شاعری دېب بیلگن. آذربایجانلیک شاعر صمد بورغون ۱۹۴۰ -ییلی بو حقده منه بولرنی ایتگن: «مېن و مېنینگ دوستلریم یقین – یقینلرگچه نوایی اۉزبېک شاعری اېکنلیگینی بیلمسدیک. بیزده اونینگ اسمی همه وقت آذربایجان شاعری صفتیده قید اېتیب کېلینردی.»
خلاصه
حضرت امیرالکلام علیشېر نوایی‌نی تورکی ادبیاتیمیزنینگ بویوک صاحبقرانی دېییشگه البته حقلی میز. نوایی شعرده اۉز سلفلری‌نینگ گۉزل عنعنه‌لرینی دوام اېتدیرگن حالده بو ادبیات مقامینی کۉکلرگه کۉتاریش مسوولیتینی اۉز بۉینیگه آلدی. ظهیرالدین محمدبابرنینگ بابرنامه اثریده اعتراف اېتیشیچه تورکی دنیاده بیرار ایجادکار علیشېر بېکچه کۉپ و خوب یازگن اېمس. بابرنینگ بو گپلریده جان بار. هرات اویغانیش دوری و تمدنی اساسچلریدن بۉلگن. علیشېر نوایی اۉزی‌نینگ تیرن تفکری، اۉلمس ایجادی بیلن تورکی ادبیات بدنی تامیرلریگه ینگی قان کیریتگن. او، تیلشناس، ادبیاتشناس، تأریخچی، تذکره نویس و حکمت نویس انسان اۉله‌راق اۉزیدن بای علمی و ادبی میراث قالدیرگن. تورکی عالمده نوایی‌گچه و اوندن کېین هم بیرار شاعر نوایی خمسه‌سیگه تېنگ توره‌دیگن خمسه یازالمه‌گن. علیشېر نوایی‌نینگ بای ادبی و مدنی میراثینی چېکسیز دېنگیزگه اۉخشته آلسک اوندن کېینگی ادیبلر و ایجادکارلر بو شفاف و زلال دېنگیزدن تامچی تامچی بهره آلیب کېلگنلر.
اولوغ متفکر بار کوچینی اۉزبېک تیلی و ادبیاتینی جهان میدانیده یوکسک چوقیلرگه آلیب چیقیشگه صرفله‌‌دی و بو ساحه‌ده تینیمسیز محنتلر چېکیب اۉزی کۉزله‌گن مقصدلرگه یېتیب باریشگه اولگوردی. حضورده هم سفرده شعر یازدی و اثر یره‌تدی. تورکی تیلنی دولت رسمی تیلیگه ایلنتیریش اوچون اۉزیدن معنوی جسارت کۉرستدی و بو ساحه‌ده کۉپ درد و محنت چېکتی، او بیر بیتیده بو تۉغریده منه بولرنی یازگن.
نامه و قاصد بیله تاپمس نوایی دردی شرح
چون توگنمس محنتی نې یازیلیب، نې ایتیلیب
نوایی بویوک امیر تېمور کۉره‌گان مینگلب کیشی لشکری بیلن ضبط اېته آلمه‌گن یورتلرنی اۉز تفکری، سۉزی، قلمی و کتابلری کوچی بیلن ضبط اېتیشگه مؤفق بۉلدی. او قوییده‌گی مصرعلریده مېنینگ سۉزلریم شونچه سوچوک، معنیلی و مضمونلی دیر که، سۉزلریمنی تورکی زبانلر جمله‌دن تورکمنلر هم به جان دل قبول قیلدیلر. مېن تورلی اۉلکه‌لرنی اۉز اثرلریم بیلن اۉزیمگه تابع قیلیشگه کیریشدیم دېیدی.
کۉنگول بېرمیش سۉزومگه تورک جان هم
نې یالغوز تورک بلکه تورکمان هم
نې ملک ایچره که بیر فرمان ییباردیم
انینگ ضبطیغه بیر دیوان ییباردیم
نوایی نینگ انسانی غایه‌لری و تفکری اونینگ هلیگچه مثلی کۉریلمه‌گن بدیعی ادبی اثرلری و سیر مضمون شعرلری آرقلی ختای‌دن آلیب استانبول و مصرگچه یېتیب بارگنی کیشیگه سر اېمس. اوشبو اثرلر تورکی دولتلر و چېت اېللرده یوزلب نوایی شناشلر تامانیدن اۉرگنیلیب باریلماقده.
افسوسلر بیلن ایتیش کېره‌ک که تورکی دنیانینگ بیر بۉلگی بۉلگن جنوبی تورکستان (شمالی افغانستان)ده ایریم دلیللر و ناقۉله‌ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شرایط سبب نوایی‌شناسلیک بۉییچه سېزیلرلی ایشلر عملگه آشیریلمه‌گن.
سۉنگی ییللر دوامیده نوایی اثرلری تنقیدی و تۉغری متنی (استاد نورالله آلتای و تاشقین بهایی تامانیدن نشر اېتیلگن خمسه، محاکمه‌اللغتین و غرایب‌الصغر استثنا) تۉله‌لیگیچه نشر اېتیلمه‌گن.
فایده لنیلگن ادبیاتلر:
- کلکتیف یازووچیلر، «علیشېر نوایی قاموسی لغت» ۱جلد، تاشکېنت، ۲۰۱۵
- چېتینداغ، یوسف، «علیشېر نوایی»، کابل،
- بابر، ظهیرالدین، بابرنامه، مزارشریف،
- نوایی، علیشېر، خمسه،
- تۉره، ایشانچ، «نوایی‌نی انگلش سری» نشرگه تیارلنگن مقاله‌لر تۉپلمی.
https://daryo.uz/2016/01/28/alisher-navoiy-muxlislari-tuzgan-ikkinchi-devon-tokioda-nashrdan-chiqdi
https://kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy/husayn-boyqaro-risola.html
https://zarnews.uz/uz/post/sulton-husaynni-husayn-boyqaro-deyish-uchun-tarixiy-asos-mavjud-emas
