سیّد جعفر پیشه‌وری حاقدا بیلمه‌دیکلریمیز

پروانه ممدلی

صغرا خانیم آذری (جوادزاده) ۲۱ آذر حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قوروجوسو و رهبری سیّد جعفر پیشه‌وری‌نین باجیسی‌دیر. هر ایکیسی آذربایجاندا یاشامیش و ایشله‌میشدیر. ایجتیماعی-سیاسی فعالیته ماراق گؤسترمیش، آدف‌-نین فعال عوضولریندن اولموش، ایجتیماعی ایشلرده چالیشمیشدیر. حیات یولداشی میرآغا آذری آذربایجانین هر ایکی تاییندا دمیریولو و کؤرپوسالما اوزره موهندیس ایشلمیشدیر. بو گون آذربایجاندا اینشا ائدیلمیش بیر نئچه کؤرپو اونون آدی ایله باغلی‌دیر.

ایش ائله گتیرمیشدی کی، صغرا خانیم قارداشی سیّد جعفر پیشه‌وری ایله تکجه اوشاقلیقدا دئییل، سونرالار دا اوزون مودّت عاییله‌لیکجه بیر یئرده یاشامیش، قایغی‌کش بیر باجی کیمی پیشه‌وری‌نین همدردی و سیرداشی اولموشدو. سیّد جعفر عاییله‌ده کی بئش اوشاقدان ایکینجیسی ایدی. صفر آیی‌نین ۱۳-ده دوغولموشدو. پیشه‌وری حاقیندا دئییر: "کندین باش‌بیلنی میردامت (اونون اؤنجه گؤرمک قابیلیتی واردی) آتاما دئمیشدی کی، بو اوشاق چوخ آغیر گونده دونیایا گلیب. اوشاغی قادا-بالادان اوزاق ائله‌مک اوچون یئددی ایل اونون اؤزو آغیرلیغیندا صدقه پایلانمالی‌دی. گله‌جکده اونون باشینا نه‌لر گله‌جگینی تکجه آللاه بیلیر". تزه دوغولموش اؤولاد حاقدا بو سؤزلری ائشیدن آتاملا آنام چوخ موتاثیر اولموشدولار. یئددی یاشینا قدر هر ایل اونو تره‌زی‌نین بیر گؤزونه چیخاریر، او بیری گؤزونه ایسه اؤزو آغیرلیغیندا دویو، بوغدا و س. قویوردولار‌". بئش یاشیندا آرتیق یازیب اوخوماغی باجاریردی. موطالیعه ائتمگی چوخ سئویردی. بعضاً اونو اویناماغا چاغیراندا باجیسینا دئییردی کی، گئت اؤزون تک اوینا، منه قاریشما. ادبیات، تاریخ، فلسفه‌یه عایید الینه نه کیتاب دوشوردوسه، هامیسینی اوخویوردو. چوخ گوجلو حافیظه‌سی واردی. موللا آتاسینا اونون باغداددا تحصیل آلماغینی مصلحت گؤرموشدو. صغرا خانیمین سؤزلرینه گؤره، آتاسی کند تصروفاتی ایشلری ایله مشغول اولوردو. پاییزین سونو و قیش آیلاریندا ایشی آز اولدوغوندان ایشله‌مک اوچون قوزئی آذربایجانا، روسیه‌یه گئدردی: "آتا طرفیم خالخالدا مشهور اولان طباطبایی سیّدلریندن ایدی. آتام چوخ زحمتکش ایدی. کندده هامی اونا حؤرمتله یاناشیردی. زئیوه کندینده کند اهلی قاچاق-قولدور الیندن جانا گلمیشدی. هر پاییز ییغیلان محصولو تالان ائدیب آپاریردیلار. ائله اولوردو کی، کندلی‌یه اکمک اوچون توخوملوق ساخلامیردیلار. سیّد جعفر بونلاری گؤروب دئییردی کی، من بئله یاشاماق ایسته‌میرم، من بو حیاتی دَییشمک ایسته‌ییرم. اون یاشلی اوشاغین سؤیله‌دیکلرینه بؤیوک‌لر او قدر ده اهمیت وئرمیردیلر".

​

محمد هادی حیاتی و یارادیجی‌لیغی

محمد هادی (اصل آدی: آغا محمد عبدالسلیم اوغلوعبدالسلیم‌زاده (1879[۱]، شاماخی – مئی 1920[۲]، گنجه) —آذربایجانلی شاعیر، آذربایجان رومانتیزمی‌نین تانینمیش نوماینده‌لریندن بیری،توفیق فکرت ایرثی‌نین ایلک آراشدیریجیسی[۳]،تاتار سوواری آلایی‌نین ایمامی.[۴] [۵]

محمد هادی 20. عصر آذربایجان شاعیرلری ایچری‌سینده مطبوعاتلا سیخ علاقه‌سی اولان صنعتکارلاردان بیری‌دیر. اؤز اثرلری‌نین اکثریتینده وطن، میلت مؤوضوسونا توخونان محمد هادی آذربایجان پوئزیاسی‌نین اینتیباه، آزادلیق و حورّیت موجاهیدلریندن بیری اولموشدور.[۶]اونا گؤره دهمحمد امین رسول‌زاده آذربایجان جومهوریتی اثرینده " بیر طرفدن روس ادبیاتی، دیگر طرفدن ده عوثمانلی ادبیاتی تاثیرینده بولونان " ایستیقلال مؤوضوسوندا موباریز اثرلر یازان شاعیرلر آراسیندا محمد هادی‌نی آیریجا دَیرلندیریردی.[۷]

رومانتیک معاریفچی‌لیکدن اینقیلابی رومانتیزمه یوکسلن محمد هادی‌نین یارادیجی‌لیغی‌نین ان موباریز دؤورو آذربایجان خالق جومهوریتی دؤنمینه دوشور.[۸] محمد هادی یارادیجی‌لیغی‌نین ان چاغداش میلّی و بشری کئیفیت‌لری محض بو دؤورده اؤزونو داها آیدین گؤستردی. او دؤنمده موحاریبه ، آزادلیق، ایستیقلال مؤوضوسوندا ان چوخ اثرلر یازان محمد هادی اولموشدور.[۹]

مصطفی عبدالجمیل قیریم‌اوغلو

مصطفی عبدالجمیل قیریم‌اوغلو (13 نوامبر 1943، آی-سرز قصبه‌سی) — 1943-جو ایلین 13 نوامبردا او زامان روسیه فدراسیونونون ترکیبینده اولان قیریم موختار شووری سوسیالیست جومهوریتی‌‌نین سوداک ویلایتی‌نین آی-سرز قصبه سینده چوخ‌اوشاقلی عاییله‌ده آنادان اولوب. بوتونقیریم تاتارلاری کیمی اونون دا عاییله‌سی 1944-جو ایل 18 مئی تاریخینده قیریمداناورتا آسیایا کؤچورولوب. 

حاشیه: "International Relations and Security Network"مدیا آژانسینا 2009-جو ایل ژوئیه‌نین اوّل‌لرینده وئردیگی موصاحیبه‌سینده مصطفی جمیل‌اوغلو دئییب:

" بیزیم خالق سوی‌قیریمین قوربانی‌دیر. ایکینجی دونیا ساواشی سونوندا بیزیم میلتی ایستالین‌ین امری ایله اورتا آسیایا کؤچوردولر. حئیوان‌لار اوچون نظرده توتولموش واقون‌لاردا کؤچورولرکن و اورتا آسیاداکی یئنی یئرلرده قیریم تاتارلاری‌نین یاریسی آجیندان، خسته‌لیکدن محو اولدو... من اوشاق اولاندا، آنا و آتامین آخشام‌لار گؤز یاشی ایچینده پیچیلداشمالاریندان آنلادیم کی، بیزیم وطنیمیز اولوب. بو وطن – چاغداش موستقیل اوکراین‌ین ترکیبینده اولان قیریمدیر.‌"  

عثمانلی شاعیری: نفعی

عمر بیگ نفعی (د. 1572، حسن‌قالا، ارزروم– اؤ. 27 ژانویه 1635، ایستانبول) — 17. عصر عثمانلی شاعیر و دؤولت خادیمی ایدی.   

یاشامی

  عمربیگ شاه‌ محمد بیگ اوغلو ذولقدر 1572-جی ایلده ارزروما باغلی حسن‌قالا بؤلگه‌سینده دوغولموشدو. بوندان دولایی همین دؤورون بعضی قایناق‌لاری نفعی‌دن ارزرومی دئیه سؤز ائدرلر. گئرچک آدی عمر اولان نفعی، عثمانلی قایناق لاریندا  " نفعی عمربیگ "  آدییلا آنیلدیغی کیمی مؤهرونه قازدیردیغی بیتده ده عمر آدی گؤرولمکده دیر. 

عمر بیگ نفعی کیچیک یاشلاردان اعتیباراً موکمل بیر تحصیل گؤرموشدو. ایلک تحصیلینی حسن‌قالادا آلمیش، سونرا ارزروما گله‌رک مدرسه ده داوام ائتدیرمیشدی. بورادا فارس ادبیاتینین اونلو اثرلرینی اوخوموش، عربجه وفارسجا اؤیرنمیشدی. نفعی ارزرومدا تحصیل آلارکن گنج یاشلاریندا شعیر یازماغا باشلامیشدی. ایلک تخلوصو ضارّی  "‌ضررلی"‌دیر. 1585-جی ایلده ارزروم دفترداری اولان گلی‌بولولو موورّیخ علی، شعیرلرینی گؤرموش، بَینمیش و بو گنج شاعیره نفعی  "‌نفعی، یارارلی"  تخلوصونو وئرمیشدیر.    

تورکیه یازاری: ضیا پاشا

ضیا پاشا (1825[1][2]، ایستانبول – 17 مئی1880[3]، آدانا، آدانا ویلایتی) — تورکیه یازیچیسی، شاعیری و دؤولت آدامی. اصل آدی  "عبدالحمید ضیاالدین‌"‌ دیر.[4]

یاشامی

  تورکیه ادبیاتی‌نین اوروپا مئییللی نوماینده‌لریندن اولان عبدالحمید ضیا پاشا 1829-جو ایلده ایستانبولدا دوغولموشدور. موختلیف علم ساحه‌لرینه بؤیوک هوس گؤسترن ضیا پاشا ایلک تحصیلینی اوّلجه محلّه مکتبینده، داها سونرا تحصیلینی "‌مکتبی ادبیه‌" ده داوام ائتدیرمیشدی. او،17 یاشیندان اعتیباراً تانینمیش یازیچی و شاعیرلرین تمثیل اولوندوغو جمعیتله باغلانمیش، خوصوصیله دیوان ادبی نوماینده‌لری ایله یاخین‌لیق ائتمیشدیر. داها سونرا او، عارف حکمت بیگین ائوینده 1861-جی ایلده دیوان شعیرینی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدی ایله یارادیلان  "انجمن شعرا‌"  جمعیتینه داخیل اولور. سارایدا دؤولت کاتیبی کیمی فعالیت گؤسترن ضیا پاشا موعین مودت سونرا سارای ضیدیت‌لرینه گؤره بورادان اوزاقلاشمیشدیر. سیاسی چکیشمه و گرگین‌لیک اونون تورکیه‌ده قالماغینا ایمکان وئرمه‌میش، او، 1867-جی ایلده اوروپایا گئتمگه مجبور اولموشدور. او، اوّلجه پاریسه، داها سونرا لندنه گئتمگه مجبور اولموشدور. لاکین بو شهرلرده ده اؤز فعالیتیندن قالمایان ضیا پاشا 1867-جی ایلده  " موخبیر‌" ، 1868-جی ایلده نامق کمال طرفیندن اساسی قویولموش  "حوریت "  قزئت‌لرینی چاپ ائتدیریر. تورکیه سیاسی رژیمینی تنقید ائدن  "حوریت‌"  قزئتی داها سونرا ژنوده چاپ اولونور و 1871-جی ایلده فعالیتینی دایاندیریر. 1878-جی ایلده آدانایا والی تعیین اولونان ضیا پاشا 1880-جی ایلده 51 یاشیندا قونیه‌ده وفات ائتمیشدیر.

​باروخ اسپینوزا

باروخ اسپینوزا ویا بندیکت اسپینوزا ( عیبری ברוך שפינוזה؛ سونرالار لاتینجا Spinoza, Benedictus Baruch؛ 24 نووامبر 1632[1][2][3]، آمستردام، هولند [4]– 21 فوریه 1677[1][2][3]، لاهه[4]) — یهودیاصیللی هولند فیلوسوفو، یئنی دؤور فلسفه‌سی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری، راسیونالیست، پانتئیست. 

  آدی تاریخده 100 ان چوخ اؤیره نیلمیش شخصیت‌لر سیاهی‌سینا داخیل ائدیلیب. 

یاشامی

 "اوروپالی صوفی‌"  بندیکت اسپینوزا (1632-1677)، آمستردامدا وارلی یهودی تاجیری‌نین عاییله‌سینده دونیایا گؤز آچمیشدیر. اورداکی یهودی ایجماعسی نین نوفوذلو عوضولریندن اولان عاییله‌نین بو فردینده کیچیک یاشلاردا اعتیباراً کسکین ذکانی سئزن ایجماع نوماینده‌لری، اونون گله‌جکده خاخام اولماغینا اومید ائدیردی. ائله او دا، ایلک تحصیلینی بو یؤنده آلیر. لاکین آتاسی نین اونون حاقینداکی پلان‌لاری -آتاسی اونون اؤزو کیمی تاجیر اولماغینی ایسته‌ییردی — تحصیلینی یاریمچیق قویماغینا سبب اولور. لاکین اسپینوزا روحدان دوشمور، سربست شکیلده ریاضیاتی، طیبی، لاتین دیلینی اؤیره‌نیر و آنتیک کلاسیک‌لرین اثرلری ایله تانیش اولور. 

اؤزبک حاکیم و شاعیری: 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) (1845، خیوه – 1910، خیوه) —خیوه خانی(1864–1910)، اؤزبک قونقورات‌لار سولاله‌سیندن، شاه، شاعیر و بسته‌کار   

یاشامی

 2. محمدرحیم‌خان سئیید محمد خان اوغلو 1845-جی ایلدهخیوه شهرینده آنادان اولموشدو. موکمّل مدرسه تحصیلی آلمیشدی. 1864-جو ایلده، آتاسی نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته گلمیشدی. خانلیق اونون حاکیمیتی دؤنمینده، 1873-جو ایل مئی آیی نین 29-دا روسیه ایمپراتورلوغوطرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر.     

2. محمدرحیم‌خان شاعیر ایدی. فیروز تخلوصو ایله کلاسیک اوسلوبدا شعیر یازیردی.     

  فیروز بو توپلومسال ایشلر یانیندا، صنعت و ادبیات ساحه‌سینده ده اؤز صنعتی ایله اؤلومسوز ایزلر بوراخمیشدیر. او، بسته‌کار اولاراق دا اثرلر وئرمیشدیر.  " شِش‌مقام " دا اون اوچ اثر بستله‌میشدیر: یعنی،  " راست "  مقامیندا  " محمدی جدیدی فیروز " ؛  " سئگاه "  مقامیندا  " ساکیلی فیروزشاه " ،  " چار اوصولی فیروز " ؛  " بوزروک "  مقامیندا ایسه  " محمدی فیروز "  کیمی ماهنی‌لار بستله‌میشدیر.  

2. محمدرحیم‌خان 1910-جو ایلده وفات ائتدی.  

​

آذربایجان فیلوسوفو: سید یحیی باکووی

سیّد یحیی باکووی — منشاجه آذربایجان تورکلریندن[1][2][3][4][5][6][7][8] اولان آذربایجانین [9] [10] [11][12] [13][14] [15] [16] تانینمیش فیلوسوف عالیم و شاعیرلریندن بیری، خلوتی‌‌لیک طریقتی‌نین ایکینجی قوروجوسو.[17] [18][19] باکووی عئینی زاماندا خلوتی‌‌لیگین ویردی اولان "ورد الستّار" مؤلیفی‌دیر.[20] 2013-جو ایلده یونسکو-نون باش کونفرانسی‌نین 36-جی  اوتوروموندا سیّد یحیی باکووی‌نین 550 ایللیک ایل‌دؤنومونون  دونیا سویه‌سینده قئید ائدیلمه‌سی حاقیندا قرار قبول ائدیلیب.[21] [22]

​

تورکیه یازاری:

سامی پاشازاده سزائی

سامی پاشازاده سزائی (1859، ایستانبول- 26 آوریل 1936، ایستانبول) - تورکیه‌لی رئالیست حکایه‌ و رومان یازاری‌دیر. تورکیه ادبیاتی‌نین ایلک رئالیست/گئرچکچی رومان‌لاریندان بیری اولما اؤزل‌لیگی ایله ادبیات تاریخینده بؤیوک اؤنم داشییان "سرگذشت" آدلی رومانین یازاری‌دیر. 1892.جی ایلده یازدیغی "کیچیک شئی‌لر" ایله تورکیه ادبیاتیندا مودرن قیسا حکایه‌نین قورجولاریندان‌دیر.[1][2][3]

سلیمان  باقیرغانی

سلیمان  باقیرغانی (باقیرغان آتا، حاکیم آتا، سلیمان  آتا) (12. عصرین 2 -جی یاریسی-تورکوستان ) - شاعیر، موتفکّیر، عالیم. خوجا احمد یسوی‌نین موریدی.  

  اثرلری: باقیرغان کیتابی (قیپچاق تورکجه‌سینده یازیلمیش شعیرلر توپلوسو)  و "آخیر زامان"، "معراج‌نامه"، "اسماعیل قیصه‌سی"، "بی‌بی مریم"، "یاریم آلما" کیتاب‌لاری

محمد حئیدر دوُغلات‌

محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.

یاشامی

1508-1509-جو ایل‌لرده شیبانی‌خان بویروغو ایله آتاسی‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن سونرا گنج محمد حئیدرین یاشامی تهلوکه  آلتیندا قالدی. محمد حسین‌ین اعتیبارلی آدام‌لاریندان اولان مؤولانا محمد بؤیوک چتین‌لیک‌لرله محمدحئیدریبوخارادان بدخشانا  قاچیرماغی باجاردی. 1509 -جو ایلدهکابیله - بابورون سارایینا آپاردی. بابورون اونا یوکسک احتیرام گؤستردی. میرزه حئیدرین یازدیغینا گؤره، بابور اونا آتا کیمی آتالیق  ائله‌دی. اوچ ایل سونرا میرزه حئیدر اندیجانا، سولطان سعیدخانین سارایینا گئتدی و خانین سون گونونه قدر یانیندا قالدی. 1514 -جو ایلده کاشغاردا سولطان سعید خانین حاکیمیتی قورولدوقدا، میرزه حئیدر اونونلا بیرلیکده کاشغارا گلدی. خان گوونیب  بوتون قوشون و سلطنت ایشلرینی   اونا تاپشیریب محدودیت‌سیز حوقوق‌لار وئردی، عئینی زاماندا اوغلو ولیعهد عبدالرشیدین تربیه‌سینی ده اونا تاپشیردی. سولطان سعید خانین حاکیمیتی دؤنمینده میرزه حئیدربدخشان، کافیریستان، تبت، لادک و بیر چوخ حربی سفرلره رهبرلیک ائتدی.  1533 -جو ایلده سولطان سعیدخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو عبدالرشید تاختا چیخدی. آنجاق دوُغلات سولاله‌سینده کی  قارشی‌دورما محمد حئیدری اؤلکه‌نی ترک ائتمگه مجبور ائتدی. محمد حئیدر اؤنجه بدخشاندا سردگران دولانیب سونرا لاهورا، بابورون اوغلو کامران میرزه‌نین یانینا گئتدی. 1539-1540-جی ایل‌لرده محمد حئیدر آقرادا هومایونا  قوشولدو. 1541 -جی ایلده کاشغار فتح ائدیلدیکدن سونرا محمد حئیدر بابوری‌لر آدیندان کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائتدی. اصلینده  ایسه موستقیل اولاراق حؤکمران‌لیق ائدیردی. محمد حئیدر داغ طایفالاری ایله توققوشمادا اؤلدورولدو.