مصطفی عبدالجمیل قیریم‌اوغلو

مصطفی عبدالجمیل قیریم‌اوغلو (13 نوامبر 1943، آی-سرز قصبه‌سی) — 1943-جو ایلین 13 نوامبردا او زامان روسیه فدراسیونونون ترکیبینده اولان قیریم موختار شووری سوسیالیست جومهوریتی‌‌نین سوداک ویلایتی‌نین آی-سرز قصبه سینده چوخ‌اوشاقلی عاییله‌ده آنادان اولوب. بوتونقیریم تاتارلاری کیمی اونون دا عاییله‌سی 1944-جو ایل 18 مئی تاریخینده قیریمداناورتا آسیایا کؤچورولوب. 

حاشیه: "International Relations and Security Network"مدیا آژانسینا 2009-جو ایل ژوئیه‌نین اوّل‌لرینده وئردیگی موصاحیبه‌سینده مصطفی جمیل‌اوغلو دئییب:

" بیزیم خالق سوی‌قیریمین قوربانی‌دیر. ایکینجی دونیا ساواشی سونوندا بیزیم میلتی ایستالین‌ین امری ایله اورتا آسیایا کؤچوردولر. حئیوان‌لار اوچون نظرده توتولموش واقون‌لاردا کؤچورولرکن و اورتا آسیاداکی یئنی یئرلرده قیریم تاتارلاری‌نین یاریسی آجیندان، خسته‌لیکدن محو اولدو... من اوشاق اولاندا، آنا و آتامین آخشام‌لار گؤز یاشی ایچینده پیچیلداشمالاریندان آنلادیم کی، بیزیم وطنیمیز اولوب. بو وطن – چاغداش موستقیل اوکراین‌ین ترکیبینده اولان قیریمدیر.‌"  

یاشاییشی

  1959-جو ایلده اورتا مکتبی بیتیرن مصطفی بیگ سندلرینی تاشکندده کی  اورتا آسیا بیلیم‌یوردونون شرق‌شوناسلیق فاکولته‌سینه وئریر. لاکین اونا بیلدیریلیر کی، قیریم تاتارلارینی بو فاکولته‌یه قبول ائتمیرلر. بوندان سونرا جمیل‌اوغلواؤزبکیستانین میرزه‌چاوُل تعمیر-مکانیکی کارخانه‌سینده چیلینگر، توْکار (خرّاط)، الکتروچیلینگر ایشله‌ییر، داها سونرا تاشکنده کؤچه‌رک هاواچی‌لیق کارخانه‌سینده توکار صنعتینده چالیشیر. 

  1961-جی ایلده م. جمیل‌اوغلو گیزلی یارادیلمیش " قیریم تاتار گنجلری‌نین ایتیفاقی(قتگی)‌" تشکیلاتیندا تاریخی شؤعبه‌یه باشچی‌لیق ائدیر. تشکیلات بیر نئچه آی فعالیت گؤستریر و شوروی "دؤولت تهلوکه سیزلیک کومیته سی (د‌تک)" طرفیندن رپرسسیایا (تمیزله‌مه‌یه) معروض قالیر. تشکیلاتین رهبرلری مارات عمروف و سید حمزه عمروف حبس ائدیله‌رک، 3 و 4 ایل اولماقلا جیدی رژیملی امک-ایصلاح کولونوندا جزایا محکوم ائدیلیرلر. گنج مصطفی بیگ "آنتی‌ شووری فعالیتینده " ایتّیهام ائدیله‌رک ایشدن چیخاریلیر و "دتک"-‌نین نظارتینه گؤتورولور. 

  1962-جی ایلده او، تاشکند سووارما اینستیتوتونون هیدرومالیوراسیون فاکولته‌سینه داخیل اولور. 1965-جی ایلده ایسه، میلتچی‌لیک و آنتی-شوروی باخیش‌لاری اوستونده اینستیتوتدان قووولور. اساس سبب ایسه اونون قتگی-نی برپا ائتمه‌سی و طلبه لر آراسیندا اؤزونون یازدیغی  "‌13 – 18. عصرلرده قیریمین تورک مدنیتی‌نین قیسا تاریخی اوچرک‌لری‌"  اثرینی یایماسی اولور. 1966-جی ایلده او،  " شوروی اوردوسوندا قوللوقدان یایینما‌"  کیمی فورمال ایتّیهاملا 6 آی مودتینه حبس ائدیلیر. 

  حبسدن آزاد اولدوقدان سونرا جمیل‌اوغلو موسکو حوقوق مودافیعه‌چی‌لری ایله یاخینلاشیر، شوروی-ده اینسان حوقوق‌لاری‌نین تاپدانماسی، 1968-جی ایلده چکسلواکی‌نین شوروی ایشغالی علهینه سندلرین حاضیرلانماسی و ایمضالانماسیندا فعال ایشتیراک ائدیر. موسکودا  مؤعتبر کوتلوی اینفورماسیا وسیطه‌لری‌ نوماینده‌لری واسیطه‌سیله قیریم تاتارلاری‌نین پروبلمینی دونیایا چاتدیرماغا چالیشیر. 

  1969-جو ایلین مئیینده دیگر مشهور حوقوق مودافیعه‌چی‌لری ایله بیرگه  "شوروی-ده اینسان حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سی تشبوث قروپونون‌"  تأسیسچی‌لریندن بیری اولور. همین ایلین سپتامبریندا جمیل‌اوغلو یئنیدن حبس ائدیلیر.  "‌شوروی دؤولت و ایجتیماعی قورولوشونا بؤهتان آتماق‌"  ایتّیهامی ایله اونا قارشی قالدیریلمیش جینایت ایشی، آرتیق حبسده اولان دونیا اوزره تانینمیش حوقوق مودافیعه‌چی‌لری پیوتر قریقوْرنکوْ و ایلیا قابای‌ین جینایت ایشلری ایله بیرلشدیریلیر. 

  1970-جی ایل 19 ژانویه تاریخینده محکمه سالونوندا اونون سون چیخیشی شوروی ایمپیراتورلوغونا و کومونیست رژیمینه قارشی ایتّیهام مانیفستی کیمی قییمتلندیریله بیلر. بو چیخیش سونرالار الدن‌اله گزه‌رک شوروی-دکی آزادفیکیرلی اینسان‌لاری آیاغا قالدیریردی. حاشیه: اونون چیخیشی‌نین سون سؤزلری: 

" قیریم تاتار خالقینا قارشی غدار رپرسیالارا اعتیراض اولاراق، بو خالقین موقدس حوقوقونون – وطنه اولان حوقوقونون تاپدانماسینا اعتیراض اولاراق، بیزیم اؤلکه‌ده اینسان حوقوق‌لاری‌نین کوبود صورتده پوزولماسینا اعتیراض اولاراق، من قیریم تاتار خالقی‌نین میلّی حرکاتی‌نین ایشتیراکچیسی کیمی، شوروی-ده اینسان حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سی اوزره تشبوث قروپونون عوضوو کیمی اوتوز گونلوک آجلیق اعتصابی اعلان ائدیرم. 

  من تام درک ائدیرم کی، بو اعتصاب منیم ساغلاملیغیم و حتّی حیاتیم حسابینا باش وئره بیلر. لاکین اؤز میلّی و وطنداش حوقوقل‌اریمین بو جور کسکین مودافیعه  فورماسینا ال آتاراق، من اومید ائدیرم کی، بو اولای بیر چوخ اینسانین یاتمیش ویجدانینی اویادا بیله‌جک. 

  یا وطن، یا اؤلوم! یاشاسین آزادلیق! "  

  تاشکند شهر محکمه‌سی‌نین حؤکمو ایله، جمیل‌اوغلو و قابای 3 ایل حبس جزاسینا، قریقوْرنکْو ایسه،  "روحی قوصورلو "  اعلان ائدیله‌رک، 5 ایل مودتینه دتک-‌نین خوصوصی روحی‌خسته‌لر خسته‌خاناسیندا مجبوری  "موعالیجه‌یه "  محکوم ائدیلیرلر. بو عدالت‌سیز قرارا اعتیراض علامتی اولاراق مصطفی جمیل‌اوغلو تاشکند ایستینطاق تجریدخاناسیندا 30 گون داوام ائدن آجلیق اعتصابی کئچیریر. 

  1972-جی ایلین سپتامبرریندا آزاد اولوناراق، " ایصلاح ائدیلمه میش، آنتی‌شوروی باخیشلی المنت "  کیمی کاراکتریزه ایله گولوستان شهرینده (اؤزبکیستان) دتک-نین آچیق نظارتینه گؤتورولور. بو آرادا اوراداکی سووخوزدا موهندیس کیمی چالیشیر. 

  1974-جو ایلده ایسه، یئنیدن حبس و 1 ایللیک محکوملوق. ایتیهامنامه‌یه گؤره، گویا اوردو سیرالارینا چاغیریشدان ایمتیناع ائدیب. اصلینده ایسه، دتک-نین یئرلی شؤعبه‌سینه معلومات داخیل اولموشدو کی، جمیل‌اوغلو موسکوا صفر ائتمگه حاضیرلاشیر. بئله کی، همین ایل آمریکا پرزیدنتی نیکسون موسکوا گله‌جکدی و دتک چکینیردی کی، جمیل‌اوغلو موسکودا نیکسونا قیریم تاتارلاری‌نین حوقوق‌لاری‌نین تاپدانماسی باره ده دیلکچه تقدیم ائدر و یا اعتصاب تشکیل ائتمک نیتینده دیر. 

  بو جزاسینی مصطفی بیگ اومسک‌داکی جیدی رژیملی دوشرگه‌ده چکیر. آزاد اولونماسینا 3 گون قالمیش اونا قارشی یئنی جینایت ایشی آچیلیر. بو دفعه  او، جزا موسیسه‌سینده محکوم‌لار آراسیندا آنتی‌شوروی تبلیغاتی اوستونده ایتّیهام ائدیلیر. بو ایتّیهاما قارشی اعتیراض علامتی اولاراق جمیل‌اوغلو آجلیق اعتصابینا باشلاییر. آرتیق  "‌آزادلیق‌"  و "‌آزاد اوروپا‌"  رادیودالغالاریندا اونون آدی گئنینه-بولونا چکیلیردی. اؤلومه دک آجلیق اعلان ائتمیش مصطفی جمیل‌اوغلونو ایجباراً معدسینه  سوْند یئریتمکله قیدالاندیرماغا باشلاییرلار. 

  مصطفی جمیل‌اوغلوین بو محکوملوغونون سونونا یاخین محکوم دوشرگه‌سینده اونا قارشی  " آنتی-شوروی تبلیغاتی و پان‌تورکیزم‌"  ایتّیهامی ایله یئنی جینایت ایشی آچیلیر. لاکین 15 گونلوک آجلیق اعتصابیندان سونرا، بین الخالق مدیادا شوروی-نین تنقیدی کامپانیاسیندان قورتولماق اوچون اونو آزاد ائدیرلر و خوصوصی طیاره ایله تاشکنده گتیریب 1977-جی ایلین دسامبریندا شوروی DİN--نین آچیق نظارتی آلتیندا آزاد بوراخیرلار. 

قیریم تاتارلاری آراسیندا اونون نوفوذو او قدر یوکسک ایدی کی، حتّی اؤزبکیستانداکی قیریم تاتارلاری‌نین دیگر مسکن‌لرینه سفری یاساق ائدیلمیشدی. 

آما تاشکنددن کنارا چیخدیغی اوچون 1979-جو ایلده ایل یاریم مودته حبسه محکوم ائدیلیر. تئزلیکله بو محکوملوق 4 ایللیک یاکوتیستانا سورگونله عوض ائدیلیر. محکمه ایجلاسی قاپالی کئچیریلیردی، قوهوم‌لاری و موسکودان گلمیش آکادمیک ساخاروف محکمه سالونونا بوراخیلمادیلار. 

  1980-جی ایلین 20 ژوئیه‌ده سورگونده مصطفی جمیل‌اوغلو ایللردن بری اونون یولونو گؤزله‌ین صافینار خانیملا عاییله قورور. اونلار سورگونده دوغولموش اوغول‌لاری‌نین آدینی هئیسر قویورلار. 

  سورگون بیتدیکدن سونرا مصطفی جمیل‌اوغلو حیات یولداشی و اوشاغی ایله بیرگه قیریما کؤچور. اوچ گون سونرا قیریمدان چیخاریلیر. DİN-ین آچیق ایداری نظارتی آلتیندا تاشکند ویلایتی‌نین یئنگی‌یول شهرینده یاشاییب چیلینگر ایشله‌ییر. 

  1983-جو ایلین نوامبریندا 6-جی دفعه   " آنتی-شوروی تبلیغاتی، میلتچی‌لیک و پان‌تورکیزم " ایتّیهاملاری ایله حبس ائدیلیر. همچنین، حبسی عرفه سینده مصطفی جمیل‌اوغلوین آتاسی وفات ائدیر. او، آتاسی‌نین جنازه‌سینی وطنده – قیریمدا دفن ائتمک اوچون اونونلا همفیکیر اولموش هم‌سوی‌لاری‌نین موشایعتی ایله تاشکند هاوا آلانینا ماتم یوروشو تشکیل ائدیر.  "ایغتیشاش‌لارا تشویق"  مادّه‌سی ده یئنی جینایت ایشینه علاوه  ائدیلیر. 3 ایللیک محبسی ماقادان ویلایتی‌نین  " اوپتار "  آدلی خوصوصی رژیملی دوشرگه ده کئچیر. 

  1986-جی ایلین دسامبریندا دوشرگه مودیریتی اونا قارشی " آزادلیقدان محروم ائتمه یئرلری‌نین قایدالارینی پوزماق و محکوم‌لار آراسیندا آنتی-شوروی تبلیغاتی "  ایتّیهامی ایله یئنی جینایت ایشی آچیر. اوچ ایله‌دک قاپالی رژیملی موسیسه ده محکوملوغو نظرده توتان ایتّیهامنامه‌یه باخمایاراق، آرتیق شوروی-ده "پروسترویکا"  ووسعت آلمیشدی. دموکراتیک دونیانین قورباچوف روسیه‌سی قارشیسیندا قویدوغو طلب‌لردن بیری ده محض، قیریم تاتار خالقی‌نین بؤیوک اوغلو مصطفی جمیل‌اوغلوین آزاد ائدیلمه‌سی ایدی. آرتیق 70-جی ایللردن اونون آدی قیریم تاتارلاری‌نین لیدری و گؤرکملی حوقوق مودافیعه‌چیسی کیمی بوتون دونیایا بللی ایدی. 

  اونو بئش ایل سیناق مودتلی اوچ ایل شرطی جزا ایله آزاد ائدیرلر. 1987-جی ایلین آوریلینده قیریم تاتار فعال‌لاری‌نین (قتف) عوموم‌ایتّیفاق قورولتاییندا قیریم تاتار میلّی حرکاتی‌نین مرکزی تشبوث قروپونا عوضو سئچیلیر.  " قیریم تاتارلاری‌نین میلّی حرکاتی‌نین خبرلری "  درگیسی‌نین باش رداکتورو ایشله‌ییر. 

  قتف-این نؤوبتی قورولتاییندا قیریم تاتارلاری‌نین میلّی حرکاتی تشکیلاتی (قتمح) تأسیس ائدیلیر.  " قیریم‌ اوغلو " تخلوصونو آلمیش مصطفی جمیل‌اوغلو قتمح-ین مرکزی شوراسی‌نین کاتیبی سئچیلیر. ائله همین ایل ده او، قیریمین باخچاسارای شهرینه کؤچور. بئله‌لیکله ده قیریم تاتارلاری‌نین اؤز وطن‌لرینه دؤنوشو باشلاییر. 1991-جی ایلین ژوئن‌دن بو گونه دک او، قیریم تاتار خالق مجلیسی‌نین عوض‌سیز صدری‌دیر. 2014-جو ایلده روسیه‌یه بیرلشدیریلن قیریمدا تخریبات‌لارین تشکیلینده شوبهه ‌لی بیلینن مصطفی جمیل‌اوغلو اؤز یوردوندان 5 ایللیک دپورت اولونوب. روسیه پرزیدنتی ولادیمیر پوتین له تلفونلا دانیشماسینا باخمایاراق جمیل‌اوغلو تاتارلاری قیریمدا کئچیریلن رفرندومو بویکوت ائتمگه چاغیریب. 2014-جو ایلین آقوستون 20-ده اوکراین پئزیدنتی پترو پوروشنکو قیریم تاتارلاری‌نین لیدری مصطفی جمیل قیریم‌اوغلونو شخصی نوماینده‌سی تعیین ائتمه‌سی حاقدا سرنجام ایمضالاییب. 

روسیه‌یه قارشی موناسیبتی

  حاشیه: کرملین‌دن گلمیش دؤولت نوماینده لری او زامان مصطفی جمیل‌اوغلونا بیلدیریرلر کی، روسیه قتمح-نه ایسته‌نیلن دستگی وئره‌جک. لاکین بیر شرطله: قیریم تاتارلاری 1954-جو ایلده قیریمین روسیه‌دن اوکراینا وئریلمه‌سی باره ده قراری تانیمامالی‌دیرلار و قیریما کؤچنده ده روسیه‌یه بیرلشمگه جان آتمالی‌دیرلار. جاوابیندا قیریم‌اوغلو اونلارا بئله بیر سوال وئردی: 

"نه‌یه گؤره تاریخی 1954-جو ایلدن باشلایاق؟ 1773-جو ایلده روس ایمپراتریچاسی ا2. یکاترینا قیریمی ایشغال ائتدی و بیزیم قارا گونلریمیز او زاماندان باشلادی. تاریخه قالسا، بیز قیریم تاتارلاری گرک 1773-جو ایلده یکاترینانین قیریم خانلیغینی لغو ائدن مانیفستیندن باشلامالی‌ییق، سونرا ایسه، 1954-جو ایل قرارینا دا گلیب چیخاریق. اونوتمایین کی، تاریخه قالسا، بو اراضی قیریم تاتارلاری‌نین‌دیر. قیریم خانلیغی قیریمدا، اوکراین و روسیه‌نین جنوبونو احاطه ائتمیش تورک اویغارلیغی‌نین سون دؤولت قورومو ایدی. تورک و موسلمان خالقی کیمی روسیه‌نین ترکیبینده قالماغین نه اولدوغونو بیز چوخ گؤزل بیلیریک. بو بیر دفعه  اولدو، داها اولمایاجاق. "  

موکافات‌لاری

   او ، 1995-جی ایلین 8 نوامبریندا ایزمیر شهر بلدیه‌سی‌نین اینسان حاقلاری ساحه‌سینده بین‌الخالق موکافاتینا لاییق گؤرولور. اونون آدینا آنکارادا پارک، آنکارادا، سونقورلودا و دیگر تورکیه شهرلرینده کوچه، سلجوق بیلیم‌یوردوندا موحاضیره سالونو، قیریق‌قالا بیلیم‌یوردونون کیتابخاناسی وار. او،  کاستامونو و قیریق‌قالا  شهرلری‌نین فخری وطنداشی‌دیر. 

  1998-جی ایلده اونا ب‌م‌ت عالی کومیسارلیغی‌نین قاچقین‌لار اوزره ف. نانسن آدینا موکافاتی وئریلیر. اوکراین  راداسی‌نین (1998-جی ایل و 2002-جی ایل چاغیریش لاری) ایکی دفعه  عوضوو سئچیلیب. 2009-جو ایل مئیین 25-ده اوکراین ضیالی‌لاری اینسان حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سی ساحه‌سینده خیدمت‌لرینه گؤره نوبل موکافاتینا لاییق گؤرولمه‌سی اوچون مصطفی جمیل‌اوغلوین نامیزدلیگینی ایره‌لی سوردولر. 

کؤچورن: عباس ائلچین