+0 بگندیم
سیّد جعفر پیشه‌وری حاقدا بیلمه‌دیکلریمیز
پروانه ممدلی
صغرا خانیم آذری (جوادزاده) ۲۱ آذر حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قوروجوسو و رهبری سیّد جعفر پیشه‌وری‌نین باجیسی‌دیر. هر ایکیسی آذربایجاندا یاشامیش و ایشله‌میشدیر. ایجتیماعی-سیاسی فعالیته ماراق گؤسترمیش، آدف-نین فعال عوضولریندن اولموش، ایجتیماعی ایشلرده چالیشمیشدیر. حیات یولداشی میرآغا آذری آذربایجانین هر ایکی تاییندا دمیریولو و کؤرپوسالما اوزره موهندیس ایشلمیشدیر. بو گون آذربایجاندا اینشا ائدیلمیش بیر نئچه کؤرپو اونون آدی ایله باغلی‌دیر.
ایش ائله گتیرمیشدی کی، صغرا خانیم قارداشی سیّد جعفر پیشه‌وری ایله تکجه اوشاقلیقدا دئییل، سونرالار دا اوزون مودّت عاییله‌لیکجه بیر یئرده یاشامیش، قایغی‌کش بیر باجی کیمی پیشه‌وری‌نین همدردی و سیرداشی اولموشدو. سیّد جعفر عاییله‌ده کی بئش اوشاقدان ایکینجیسی ایدی. صفر آیی‌نین ۱۳-ده دوغولموشدو. پیشه‌وری حاقیندا دئییر: "کندین باش‌بیلنی میردامت (اونون اؤنجه گؤرمک قابیلیتی واردی) آتاما دئمیشدی کی، بو اوشاق چوخ آغیر گونده دونیایا گلیب. اوشاغی قادا-بالادان اوزاق ائله‌مک اوچون یئددی ایل اونون اؤزو آغیرلیغیندا صدقه پایلانمالی‌دی. گله‌جکده اونون باشینا نه‌لر گله‌جگینی تکجه آللاه بیلیر". تزه دوغولموش اؤولاد حاقدا بو سؤزلری ائشیدن آتاملا آنام چوخ موتاثیر اولموشدولار. یئددی یاشینا قدر هر ایل اونو تره‌زی‌نین بیر گؤزونه چیخاریر، او بیری گؤزونه ایسه اؤزو آغیرلیغیندا دویو، بوغدا و س. قویوردولار". بئش یاشیندا آرتیق یازیب اوخوماغی باجاریردی. موطالیعه ائتمگی چوخ سئویردی. بعضاً اونو اویناماغا چاغیراندا باجیسینا دئییردی کی، گئت اؤزون تک اوینا، منه قاریشما. ادبیات، تاریخ، فلسفه‌یه عایید الینه نه کیتاب دوشوردوسه، هامیسینی اوخویوردو. چوخ گوجلو حافیظه‌سی واردی. موللا آتاسینا اونون باغداددا تحصیل آلماغینی مصلحت گؤرموشدو. صغرا خانیمین سؤزلرینه گؤره، آتاسی کند تصروفاتی ایشلری ایله مشغول اولوردو. پاییزین سونو و قیش آیلاریندا ایشی آز اولدوغوندان ایشله‌مک اوچون قوزئی آذربایجانا، روسیه‌یه گئدردی: "آتا طرفیم خالخالدا مشهور اولان طباطبایی سیّدلریندن ایدی. آتام چوخ زحمتکش ایدی. کندده هامی اونا حؤرمتله یاناشیردی. زئیوه کندینده کند اهلی قاچاق-قولدور الیندن جانا گلمیشدی. هر پاییز ییغیلان محصولو تالان ائدیب آپاریردیلار. ائله اولوردو کی، کندلی‌یه اکمک اوچون توخوملوق ساخلامیردیلار. سیّد جعفر بونلاری گؤروب دئییردی کی، من بئله یاشاماق ایسته‌میرم، من بو حیاتی دَییشمک ایسته‌ییرم. اون یاشلی اوشاغین سؤیله‌دیکلرینه بؤیوک‌لر او قدر ده اهمیت وئرمیردیلر".
۱۹۰۵-جی ایلده باکی‌یا کؤچورلر. بولبوله‌ده یاشاییردیلار. سیّد جعفر ده بولبوله‌ده‌کی یئنی مکتبه گئدیردی. بیر نئچه آیدان سونرا موعلیمی آتاسینی چاغیریب دئییب کی، من باجاردیغیمی اونا اؤیرتدیم، نه کیتاب وئریرمسه، هامیسینی بیلیر، حافیظه‌سی گوجلودور، چوخ ایره‌لی گئده‌جک. او، امک فعالیتینه ده چوخ ائرکن باشلامیشدی. سیّد جعفر اوخودوغو مکتبده هم ده ایشله‌ییردی - زنگی چالیر، قاپی-پنجره‌یه دیقت ائدیردی. ۱۳-۱۴ یاشلی بو اوغلانا موعلیم‌لر هردن درس کئچمگی ده اعتیبار ائدیردیلر. سونرالار تحصیلینی صابونچودا داوام ائتدیردی. او واختلار ایراندان چؤرک پولو قازانماق اوچون باکی‌یا چوخلو کندلی‌لر گلیردی. سحر ائرکندن ایشه گئدن فهله‌لر ۲۰۰ قرام ات،۱۰۰ قرام نوخود، بیر دنه سوغانی ایچینده سو اولان ساخسی بیر بارداغا آتیب، بالاجا بیر حَیطده‌کی سوبانین اوستونه قویور، آخشام دا گلیب اونو گؤتوروب یئییردیلر. قازاندیقلاری بیر ماناتلا دولانیر، هله اوندان ایرانداکی عاییله‌لرینه ده گؤندریردیلر. نفت قویولاریندا ایشله‌ییردیلر. قویونو قازاندا اوّل قاز چیخیردی، چوخ واخت بیچاره‌لر قازدان بوغولوب، ائله اوراداجا جان وئریردیلر. صغرا خانیم اؤزو ده بوتون بو اولای‌لارین شاهیدی اولموشدو. کؤکس اؤتوروب دئییردی کی، سیّد جعفر ایراندا قولدور-قاچاق‌لارین اونلارین باشینا آچدیقلاری اویوندان بورا قاچیب گلسه‌لر ده، بورادا دا بیر گون گؤرموردولر. او بئله شئیلری چوخ گؤرموش و بو حاقدا چوخ فیکیرلشمیشدی. اینقیلابی روح دا اوندا بئله حاللاری گؤردوکدن سونرا یارانمیشدی. - بیزدن تئز آیری دوشموشدو. اوزونو چوخ واخت ائوده ده گؤرموردوم. قازانیب ییغدیغی پوللارا دا خیردالاندا ایکی اوتاق کیرایه‌له‌میشدی. ایرانلی فهله‌لرین یاشادیغی یئرلرده اعلان‌لار یاپیشدیریب اونلاری کؤنوللو آچدیغی کورسلارا (اونلار پولسوز ایدی) دعوت ائدیردی. گون عرضینده ائله اولوردو کی، طلبه‌لرله ۲-۳ نؤوبه‌لی درس کئچیردی. آتام اونو دانلاییب دئییردی کی، چوخ چتین ایشدن یاپیشیرسان، باجارمازسان. او ایسه آتاما قولاق آسمیردی. بئله‌جه، اوچ ایل موعلیملیک ائتدی. اصلینده، آتامین اونا تاثیری داها چوخ اولموشدو. آتام ستار خانین یاخین موجاهیدلریندن ایدی. هله او واختلار آتاملا دوستلاری آراسیندا فدایی‌لر، اینقیلابچی‌لار باره ده صؤحبت‌لر اولوردو. ۱۱- ۱۲ یاشلی سیّد جعفر ده همیشه اونلارین قولاق یولداشی اولاردی. صؤحبته قاریشیب بیر سؤز سوروشاندا اونا گولوب دئیردیلر کی، سن بئله شئیلری بیلمک اوچون هله چوخ کیچیکسن. او واخت تکجه بؤیوک باجیم اؤز عاییله‌سی ایله بیرلیکده بو تایا گله بیلمه‌ییب، ایراندا قالمیشدی. سیّد جعفر آرادا واخت تاپیب باجیمی باکی‌یا گتیرمک اوچون ایرانا گئتمیشدی. لاکین او واختلار کندلرده یاییلان آمانسیز قیزدیرما خسته‌لیگی باجیمی و اونون عاییله‌سینی یاخالامیشدی، خسته‌لیکدن هئچ بیری سالامات قالمامیشدی. بو فاجیعه عاییله‌میزه، خوصوصیله سیّد جعفره چوخ پیس تاثیر ائتمیشدی. او بیر مودت خسته دوشموشدو... ایکی باجی، اوچ قارداش اولموشوق. قئید ائتدیگیم کیمی، بؤیوک باجیم قیزدیرما خسته‌لیگیندن بیزی واختسیز ترک ائتدی. خاطیره‌سینی یاشاتماق اوچون آدینی بؤیوک قیزیما قویدوم. حیات یولداشیم چوخ صمیمی و جیدی آدام ایدی. سیّد جعفرله یاخین دوست ایدیلر. او بیری قارداش‌لاریمدان بیری حکیم، بیری ایسه موهندیس ایدی. میرسلیم اوّل‌لر "حورّیت" قزئتینده مقاله‌لر یازیردی. پتربورقدا اوخویوب. دمیر یولو، سو، شوسه یولو اوزره موهندیس اولموشدور. باکی‌دا او واختلار ایچمه‌لی سو مسله‌سی چتین ایدی. تک-تک دؤولتلی‌لرین حَیطینده سو اولاردی. سویو تک زیناالعابدین تقی‌یئفین چکدیرمیشدی. سونرالار شاماخی و قوبا طرف‌لردن باکی‌یا سو چکیلمه‌سینده اونون بؤیوک رولو اولوب. کیچیک قارداشیم میرخلیل اوزون مودت باکی‌دا موسی نقی‌یئف آدینا خسته‌خانانین دؤرد کورپوسونون مودیری اولوب. هم ده طیب اینستیتوتوندا درس دئییردی... سیّد جعفر ائله اوشاقلیقدان چوخ موطالیعه ائدیردی. دونیا مالی، وار-دؤولت اونو هئچ ماراقلاندیرمیردی. ائوده، چؤلده ایشله‌مکله آراسی یوخ ایدی. آنام دا اونو همیشه ائله بو خاصیتینه گؤره دانلایاردی. هردن یانینا دوست-یولداش‌لاری گلنده یا قیزغین موباحیثه‌لر ائدر، یا دا تئاتر اویونو چیخاراردیلار. او واختلار ایراندا تئاتر-فیلان یوخ ایدی. یئگانه تاماشاچی‌لاری دا من اولاردیم. بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی گئدن زامان یاشاییش چوخ آغیرلاشمیشدی. بیر یاندان دا ائرمنی-موسلمان دعاواسی جاماعاتی یامان گونه قویموشدو. او نانکورلار همیشه بایرام واختی نوروزدا قولدورلوق ائدیر، ائولری سویور، آرایا قان سالیردیلار. او واختلار بو حادیثه ایله باغلی کدرلی بیر شعر دیللرده دولاشیردی. آدی گرَک کی، "یاشاردی گؤزل عسگرلریمیزین گؤزو" ایدی. سیّد جعفری قضایا سالاندا بیر ائرمنی‌دن ایستیفاده ائتدیلر. منیم بیر جاوان اوغلوم دا ۲۳ یاشیندا بیر ائرمنی حیله‌سی‌نین قوربانی اولدو... قارداشیمین گؤردوگو ایجتیماعی-سیاسی ایشلریندن چوخ یازیبلار. اونونچون ده بو باره ده چوخ دانیشمایاجاغام.
ایلک مقاله‌سی گرک کی، "یولداش" قزئتینده چیخمیشدی. سونرالار اؤزو ائله ۱۷- یه یاخین قزئت چیخاریردی. سیّد جعفر شاه سارایینا یاخین بیر قیزلا ائولنمیشدی. آتاسی شاهین اعتیبار ائتدیگی مأمورلاردان ایدی. آناسی ایسه تیفلیس تورکلریندندی (یعنی آذربایجانلی). چوخ گئج ائولنمیشدی، پئشه‌کار اینقیلابچی ایدی. ائولننده سارایلا علاقه‌سی اولان قیزلا ائولنمیشدی کی، سارایا نوفوذ ائده بیلسین. سیّد جعفر ایشی ایله باغلی بیر یئره گئدنده معصومه منیم یانیمدا قالاردی. سیّد جعفره قارشی چوخ نزاکتلی، قایغی‌کش ایدی. اونون ایشلرینه قاریشماز، اونون راحاتلیغی اوچون همیشه شراییط یاراداردی. معصومه خانیم یاخشی تار چالاردی. بیرجه اوغول‌لاری قالدی. آتاسی‌نین ائودن سون گئدیشینده اوغلو دریوشون ۲۰ یاشی واردی. حیات یولداشی‌نین موعمالی اؤلوموندن سونرا معصومه خانیم باکی‌دا قالا بیلمه‌دی. دریوش دا سونرا بی‌بی‌سی قیزی - یعنی منیم بؤیوک قیزیم ایله ائولندی. ایکی اؤولادلاری اولدو. بیری آتاسی‌نین، او بیری ایسه آناسی‌نین صنعتینی سئچیب، موهندیس و حکیم اولدولار. ایندی آلمان‌دا یاشاییرلار. منه بعضاً قارداشیملا باغلی غریبه سوال‌لار وئریرلر. اونلاردان بیری ده س.ج.پیشه‌وری‌نین وصیتنامه یازیب قویماسی ایله باغلی‌دیر. اونون آخی جمعی ۵۵ یاشی وار ایدی. بیزیم شرق عالمینده وصیتی عادتاً اؤلوم قاباغی یازیب قویورلار. بونو دا، عادتاً، آهیل، یاشلی، بیر ده تئزلیکله اؤله‌جگینی بیلن و دویان خسته آدام‌لار ائدیرلر. او، عؤموربویو چوخ اذیت‌لره قاتلاشمیشدی. اون بیر ایل "قصری-قاجار" حبسخاناسیندا ساخلانیلاراق ایشگنجه‌لره دؤزموشدو. اورادان چیخاندا اونو چتینلیکله تانییا بیلدیم. او آغ‌بنیز ایدی، ایری گؤزلری واردی. اوشاق‌لارین ایچینده ان گؤزه‌گلیملیسی ایدی - ظاهیری آناما چکمیشدی. زینداندان آزاد اولاندا قارایانیز اولموش، گؤزلری آلاجالانمیشدی. آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین غلبه‌سیندن چوخ فرحله‌نیردی. یئتیم اوشاق‌لاری کوچه‌لردن ییغیشدیرمیش، کندلی‌لره تورپاق پایلامیش، قادین‌لارا حورّیت وئرمیش، تورک دیللی مکتب‌لر آچدیرمیشدی. بیز او زامان عاییله‌میزله عراق‌دا ایدیک. یولداشیم سولطان‌آباددا دمیریول چکیلیشینه رهبرلیک ائدیردی. بیزه مکتوب یازمیشدی کی، نه‌یی گؤزله‌ییرسینیز، قاییدین وطنه. بیز ده گئری دؤندوک. ۱۹۴۶-جی ایلین دسامبر آییندا اونو بورایا – باکی‌یا چاغیردیلار. منه اوندا خبر ائله‌میشدی کی، الینده واجیب ایشی ده اولسا قویسون، دورماییب گلسین. خاصیتینه بلد ایدیم. تئز-تله‌سیک بیز ده یولا دوشدوک. بیزی بیر نئچه عاییله ایله بیرلیکده باکی‌یا گتیردیلر. مردکاندا بیر حربی ساناتورییا واردی. اورادا ایکی آیا یاخین ساخلادیلار، سونرا بیزی تلم-تله‌سیک باشقا یئره آپاردیلار. سیّد جعفر بیزه هئچ نه گؤتورمگه ایجازه وئرمه‌دی. دئدی کی، ۲-۳ گونه یئنه قاییداجاغیق. آما سفریمیز چوخ اوزون چکه‌سی اولدو. اول آستارایا، سونرا ایسه ناخچیوانا گئتدیک. سیّد جعفر اؤز ماشینی‌نین ایختییارینی منه و خانیمینا وئرمیشدی. او واختلار آذربایجانین بیرینجی کاتیبی اولموش میرجعفر باقروفلا اونون آراسیندا مخفی صؤحبت اولموشدو. م.باقروف چالیشیردی کی، او، سرحد رایون‌لاریندان ایمتیناع ائتمگه راضیلیق وئرسین. بونون اوچون اونا چوخ شئی بویون اولوردو. قوشون، سیلاح-سورسات، عومومیتله هر نه ایسته‌سه ایدی آلاجاقدی. لاکین س.ج. پیشه‌وری بونا هئچ جور راضی اولموردو. او دئییردی کی، بو ایشه قول قویسام خالق منه نه دئیر؟ م.باقروفون ای. ایستالینله سونونجو دفعه دانیشیغیندان سونرا پیشهورییه فیکیرلشمک اوچون واخت وئرمیشدی. او زامان ۳ گون عرضینده بوتون ایران بویو سرحدلر آچیلدی. م.باقروفلا صؤحبتدن سونرا اونون قانی چوخ قارالمیشدی. دئییردی کی، بیزی بورا گتیرمکله آلداتدیلار. اونون دئدیگی ایشه راضیلاشسام، منه نه دئیرلر؟ قاییتمالی اولاجاغام، قوشون‌لاری ییغاجاغام. لازیم گلسه، فدایی‌لری باشیمیزا ییغیب پارتیزانلیق ائده‌جه‌ییک. سون سؤزلریندن بیری ده بو اولدو کی، بوردا داها قالماق اولماز، سحر ده اولماسا، او بیری گون یولا چیخمالی‌ییق. باکی‌دا و رسپوبلیکانین بیر چوخ رایون‌لاریندا یئرلشدیردیگی فدایی‌لرین هر بیر احتیاجی ایله اؤزو مشغول اولوردو. یوخاریداکی سؤزلری دئیندن سونرا او فدایی‌لرینه پول و پالتار چاتدیرماق اوچون ماشینا مینیب یولا دوشدو. اونو دا دئییم کی، سون ۳ گون عرضینده شخصی سوروجوسونو (سوروجوموز تانینمیش ضیالی چشم‌آذرین قارداشی ایدی) دَییشدیرمیشدیلر. یئنی پئیدا اولموش سوروجونو ایسه ماشینی تمیزله‌مک اوچون مندن بعضی شئیلری سوروشاندا گؤره بیلدیم، تورکجه لهجه‌ینن دانیشیردی. سونرالار بیلدیم کی، ائرمنی‌ایمیش. ۱۹۴۷-جی ایل ژوئیه‌نین ۱۱-ده او، اوتوموبیل قضاسینا دوشوب، هلاک اولدو. دئدیلر تصادوفی حادیثه‌دی، قضادی، فیلاندی... بیر اونو بیلیرم کی، اؤله‌سی وار، گئده‌سی یوخدو دئین او سیّد جعفر، بیزیم سیّد جعفرین قاتیلی اولدو!" ("۲۱ آذر " ژورنالی، ۱۹۹۹-جو ایل، ژانویه باکی).
پ.س. قئید ائدیم کی، صغرا خانیملا گؤروشوب صؤحبت‌لشمگه آز قالا اوچ- دؤرد آی صرف ائتمیشدیم. عومومیتله، صغرا خانیم باشدا اولماقلا بو حؤرمتلی شجره‌نین داوامچی‌لاری سیّد جعفر پیشه‌وری مؤوضوسو ایله باغلی قاپی‌یا گلن‌لری کؤنولسوز قارشیلاییر، چوخ زامان کلمه کسمک بئله ایسته‌میردیلر. گؤرونور، بونون سبب‌لری واردی. زامان-زامان بو تاریخی شخصیته - س.ج.پیشهورییه عونوانلانان (اؤزللیکله ده سووئت دؤنمینده) دورلو-دورلو شربؤهتاندان، یانلیشلیق‌لاردان، تحریف‌لردن یورولموشدولار. آما من شانسلی اولدوم. بو اوز-گؤزو نورا بویانمیش و حافیظه‌سینی آهیل یاشینا باخمایاراق گؤزل حیفظ ائله‌میش صغرا خانیملا اونسیت یارادا بیلدیم. و سوندا اونون دیلیندن بئله بیر دَیرلی خاطیره‌نی یازماق منه نصیب اولدو. ان باشلیجاسی ایسه، بو صؤحبت-موصاحیبه صغرا خانیمین سیّد جعفر پیشه‌وری‌نین آنادان اولدوغو گونو، ائله‌جه ده ایلینی ده دقیق‌لشدیرمگه ایمکان وئردی. بو چوخ اؤنملی تاریخین اوزه چیخاریلماسیندا منیم ده رولوم اولدوغوندان ایکی‌قات سئویندیم. (س.ج. پیشه‌وری‌نین دوغوم تاریخی بیر سیرا کیتاب و یازی‌لاردا فرقلی اولاراق ۱۸۹۳، ۱۸۹۷ و حتّی ۱۸۸۸-جی ایل وئریلیردی. دوغما باجیسی صغرا خانیم ایسه س.ج.پیشه‌وری‌نین ۱۸۹۲- جی ایلده آنادان اولدوغونو دئییر. بو تاریخ س.ج.پیشه‌وری ایرثی‌نین تانینمیش تدقیقاتچیسی اکرم رحیملی(بیژه)نین یازدیقلاری ایله - س.ج.پیشه‌وری‌نین ۱۹۳۰-جو ایلده ایستینطاقا وئردیگی معلومات و «آژیر»ده اؤزو حاقیندا یازدیغی تاریخله اوست-اوسته دوشور.) او واختدان بؤیوک موتفکیرین دوغوم تاریخی ایلک دفعه اولاراق دقیق‌لیگی ایله موعین ائدیلمیش اولدو - ۱۸۹۲-جی ایل، صفر آیی‌نین ۱۳-نو، یعنی آقوست آیی‌نین ۲۶- نی س.ج.پیشه‌وری‌نین دوغوم گونو کیمی یادداشیمیزا حک ائله‌دیک!
قایناق: اوستاد درگیسی، مارس ۲۰۱۷ ص. ۸۳-۸۶
کؤچورن: عباس ائلچین
