+0 بگندیم
بوُنتورکلر
آذربایجان خالقی‌نین سوی‌کؤکونده دوران گوجلو قبیله‌لردن بیری ده بوُنتورکلر//بوُِنتورق‌لاردیر. بو تورک قبیله‌سی‌نین میلادان اؤنجه. ۴. یوزایل‌لیکده آذربایجان و قونشو اؤلکه‌لرده یاشاماسی حاقیندا بیلگی واردیر. ۷–۹ یوزایل‌لیگینه عایید " کارتلی‌نین موراجیعتی " آنونیم اثرینده دئییلیر: " نه واخت آلکساندر ماکندونسکیی لوتانین اوغلان‌لاری‌نین نسلینی قاچماغا مجبور ائتدی و اونلاری گئجه‌یاری اؤلکه‌سینه سیخیشدیردی، اورادا اؤنجه غدار، غضبلی بوُنتورک‌‌لره توش اولدو. اونلار کور چایی‌نین ساحیلینده یاشاییردیلار؛ دؤرد شهرده یئرلشمیشدیلر. اونلارین شاهی دوروش گتیره بیلمه‌یه‌جگیندن اوزاقلاشدی. بو زامان خالدئیلی‌لر طرفیندن کؤچورولموشهونلار گلدیلر؛ بوُنتورک‌‌لرین حؤکمداریندان باج اؤده‌مک شرطی ایله، یئر ایسته‌دیلر و زاناواندا یئرلشدیلر… بیر قدر کئچندن سونرا آلکساندر گلدی. او شهرلردن اوچونو و قالالاری دارماداغین ائتدی. بوُنتورکلر اورانی ترک ائتدیلر ". و داها بیر گورجو منبعیینده، " موقدس شوسانیکین اوزونتولری " آدلی قایناقدا هونلارین آدی ایکی یئرده چکیلیر.
آراشدیریجی‌لار بوُنتورک‌‌لرینی میلاددان اؤنجه ۵۳۰-جو ایللرده آراز اوسته کوروشون باشینی کسیب قان تولوغونا سالمیش تومریس آنانین اؤولادلاری کیمی قلمه وئریرلر. بوُنتورکلری یئنی میلادین اول‌لریندن قافقازین ایلک آبوْریگِن ساکین‌لریندن بیری اولموشدور. گورجو سالنامه‌لرینده بوُنتورک‌‌لرین حیاتی، معیشتی و موباریزه سی‌حاقیندا ماراقلی معلومات‌لار واردیر. بو منبع‌لردن معلوم اولور کی، آذربایجاندا تا قدیمدن یاشایان تورکلر بئش عصردن سونرا کورون آخاری بویونجا جنوبی گورجوستان تورپاق‌لارینا آخیشمیش، اورادا یورد-یووا قورماغا باشلامیشلار. اونلار قدیم مسختی‌نین غربینده ساکین اولموش، کور چایی‌نین ساغ و سول ساحیلی بویونجا یئرلشیب – یاشامیش، اوتوراق حیات سورموشلر [۱ ۴۴، ص. ۲۶]. " میلاددان اؤنجه هله ۴–۶. عصرلرده تورکلر – تورانلی‌لار گورجو قایناق‌لارینا نیزه‌لی تورکلر، نیزه گزدیرن‌لر معنالاریندا داخیل اولوب، بوُنتورکلر آدی ایله مشهورلاشیبلار. همین کیچیک خالق گورجوستانین قدیم پایتاختی مسختیدن غربده یئرلشیب حیات سورموش، گئت-گئده آدی دا دَییشیب مسختی تورکلری اولموشدور [۲۲، ص. ۲۶۱ –۲۶۳]. منبع‌لردن معلوم اولور کی، بوُنتورکلر کارتلیده اورشلیمین داغیلماسینادک (میلادان اؤنجه. ۵۸۶-جی ایله قدر) مقدونیه‌لی ایسکندره قدر یاشاییردیلار. تاریخچی‌لر قدیم گورجو منبع‌لرینده بوُنتورکلر حاقینداکی معلومات‌لاری آناکرونیزم حساب ائتسه‌لر ده، بورادا موعین حقیقت‌لر ده مؤوجوددور. دوکتور. م.فخرالدین کیرزی‌اوغلو گورجوستاندا اسکی تورکلرین یئرلشمه‌سی و حاکیمیت‌لریندن دانیشارکن کور چایی و اونون ساحیل‌لرینده (یعنی، " ساغ-گورجوستان " ، " ترکمه-گورجوستان " ) یئرلشمیش قورخونج درجه ده یابانی طایفالاردان ساییلان بوُنتورک‌‌لری‌نین (بون تورکی (بؤن) آدینی چکیر [۲۰۷، ص. ۱ ۴۳]. بوُنتورک‌‌لرین قدیم تاریخیندن خبر وئرن لِونتی مروْوئلی‌نین " کارتلیس چاری‌نین حیاتی " اثرینده اوخویوروق: "بوُنتورکلر قیپچاق‌لار آدلاندیردیغیمیز بوتپرست قبیله‌‌لری‌دیر. اونلار مسختا اطرافیندا قدیمدن یئر سئچه‌رک اونو تیکمیش، گوجلو ایستحکاما چئویرمیش و سارکینئ آدلاندیرمیشلار " [۱ ۴۸، ص. ۲۸]. ل.مروولی داها سونرا معلومات وئریر کی، ایران چاری کیخسرو تورکلرله موحاریبه‌یه باشلادی و بو تورکلرین بعضی‌لری کیخسرو طرفیندن قووولدو. ۲۸ ائو قورقان (کاسپی) دنیزیندن کئچیب کورله اوزو یوخاری مسختی‌یه گلدیلر. اونلار دوْموْولادیکا مسختی‌یه موراجیعت ائدیب ایرانلی‌لارا قارشی کؤمک ایسته‌دیلر. دوْموْولادیکا مسختی بو باره ده بوتون کارتوئل‌لره خبر وئردی. اونلار (کارتوئل‌لر) تورکلرله دوستلاشماق آرزوسونو بیلدیردیلر، چونکی ایرانلی‌لاردان قورخوردولار [۵۰، № ۱ ، ص. ۱ ۵۳–۱ ۵۴]. ق.آ.ملیکیشویلی گؤستریر کی، شیمالدان گلمیش جنگاور اهالی حاقیندا دانیشارکن تاریخی گورجو عنعنه‌سی بعضاً "بوُنتورک" و "خوننلار " (یعنی هونلار، هون‌تورکلری)، بعضاً ایسه " خزرلر " ، یا دا " قیپچاق‌لار " (پولووِس‌لر) اتنونیم‌لرینی ایشله‌دیرلر [۱ ۴۴، ص. ۳۷].
تاکایاشویلی بوُن سؤزونون ارمنی‌لردن آلیندیغینی ایدیعا ائدیر.[۱].
" کارتلیس سخورِبا " دا دا بوُنتورک (بوُنتورکی – بوُنتورکلر – قدیم تورکلر) آدی ایله یاناشی ائلی (ائل)، تاتارنی (تاتارلار)، تورکمانی (تورکمن‌لر)، تورکنی (تورکلر)، عثمانی، پچنقی،اویغورلار، اوُجلار، قاجارلار، قاراقویون‌لار، خزرلر، سلجوق‌لار حاقیندا دا معلومات‌لارا راست گلمک اولور. بو سالنامه‌ده ده قئید ائدیلیر کی، بوُنتورکلر و یا تورکلر گله‌جکده فارس حؤکمداری کیخسرونو اؤز سرحدلریندن سیخیشدیریب چیخارماق اوچون قورقن، گورگان، یعنی کاسپی دنیزیندن کور چایی بویونجا یوخاری دوغرو قالخان ۲۸ عاییله ایدی.[۲]
گورجو سالنامه لری ایله تانیشلیق گؤستریر کی، حقیقتاً ده بوُنتورکلر قوچاق، مؤحکم، دیانتلی و صاف طایفالار اولموشلار.
" بوُن " سؤزو قدیم روُن یازی‌لاریندا چوخ ایشلنن سؤزلردندیر. بو سؤز سالنامه‌چی‌لر، تاریخچی‌لر، دیلچی‌لر و ادبیاتشوناس‌لار طرفیندن اتیمولوژی جهتدن تحلیل ائدیلمیشدیر. ایضاح‌لاردا بیر-بیریندن فرقلی فیکیرلره راست گلیریک. مثلا، گورجو سالنامه‌سی " کارتلیس سخوبرِبا " دا همین سؤز بئله ایضاح ائدیلیب: "بوُن" ، گورجوجه "بوُنی " ، "تورک" گورجوجه "تورکی" – تورک منشالی آدام دئمکدیر. بو سؤز ساووی سولخان اوْربِلیانی‌نین لوغتینده، هابئله د.چوبینووادا " نیزه توتاجاغی " معناسیندا ایضاح اولونموشدور. بئله لیکله، بوُنتورک – نیزه‌لی تورکلر معناسینی وئرمیش اولور [۱ ۲۴، ویپ. ۲۸، ص. ۱ –۵]. آکادمیک ن.ی.ماررین نؤقطه-نظرینجه، " بوُنتورک " اتنونیمی " قدیم تورک " ، " اصیل تورک " ، " تمیز تورک " معنالاریندادیر [۱ ۴۰، ص. ۱ –۱ ۲]. بیر نئچه مؤلیف ماررلا راضی‌لاشیر. باخ:[۳]. ل.م.ملیکستبک ایسه ماررین ایضاحینا اؤز اعتیراضینی بیلدیره‌رک همین اتنونیمین "هون تورک" اولدوغونو گؤسترمیشدیر.
" بوُن " سؤزو حاقیندا " قدیم تورک لوغتی "-نده اوچ فیکره راست گلیریک: ۱ ) " بوُن " – اساس، اؤزول، تمل، بونؤوره معناسیندا. بو ایضاح سؤزون سوغدی منشالی اولماسی ایله باغلی‌دیر؛ ۲) " بوُن " – درد، سیخینتی، ایضطیراب و س. ایله یاناشی، هم ده اؤلن، یوخ اولان آدامین حالینی بیلدیریر: …تورک کاغان اؤتوکن ییش اولورسار ائلته بوُ ن یوک. – تورک کاغانی اؤتوکن اورمانیندا اولورسا، ائلده درد یوخدور؛ ۳) بؤن – دولو، یوغون، قالین معناسیندا. لوغتده بو سؤز عادی " ن " صامیتی ایله دئییل، " ساغیر ڭ " ایله ایشلنمیشدیر [۱ ۲۱ ]. آذربایجان تاریخچی‌لری، دیلچی‌لری، ادبیاتشوناس‌لاری دا " بون " سؤزو حاقیندا موعین فیکیرلر سؤیله‌میش و بونلارین اکثریتی " قدیم تورک لوغتی "نده کی فیکیرلره اساسلانیلمیشدیر. تاریخچی س.الیاروف " بوُن " سؤزونون همین لوغتده کی ایکینجی معناسینا اساسلاناراق بو سؤزون " غملی " ، " دردلی " آنلامیندا اولدوغونو گؤستریر [۸۰، ص. ۶]. م.سیدوف " بوُن " سؤزونون تورک نسلی، تورک سویو ایله باغلی اولدوغونو قئید ائدیر [۶۵، ص. ۳۴]. و.ل.قوکاسیان ۷–۱ ۲. عصرلره عایید آذربایجان – گورجو دیل علاقه‌لریندن دانیشارکن بیر سیرا طایفالارلا یاناشی، بوُنتورکلر حاقیندا دا گورجو سالنامه لرینه اساسلاناراق معلومات وئرمیش، همین اتنوس‌لارین قدیم و اساس تورکلر معناسی داشیدیغینی گؤسترمیشدیر [۱ ۰۵، ص. ۲۳]. ائ.علی‌بیگ‌زاده " علم " قزئتینده چاپ ائتدیردیگی " مِژخِتی تورکلری " آدلی مقاله‌سینده " قدیم تورک لوغتی "نده کی ایضاحا اساسلاناراق " بوُن " سؤزونون " اساس تورکلر " ، " اؤزول تورکلر " معناسینا مالیک اولدوغونو گؤستریر.
بروسسئ بوُنتورک آدینی پریمیتیو تورک کیمی آچیقلاییر.[۴]؛
بوُنتورکلری یئنی میلادین اول‌لریندن قافقازین ایلک آبوریگِن ساکین‌لریندن بیری اولموش و نه قدر پارادوکسال اولسا دا، تاریخ اونلاری یئنیدن اؤز اولو مسکنلرینه قایتارمیشدیر.۷.عصرده یازیلمیش گورجو قایناغیندا- " موکسِوای کارتلیس " آیدا " دا کور بویو مسکونلاشمیش بوُنتورکلر (یئرلی تورکلر) حاقیندا موعین معلومات‌لار وئریلمیش، اونلارین سایی‌نین ۲۸.۰۰۰ نفر اولدوغو گؤستریلمیشدیر.
بوُنتورکلر حاقیندا بیر آز گئنیش بحث ائتمگیمیزین اساس سببی آخیسقالی‌لارین اجدادلاری‌نین بوُنتورکلر اولماسی احتیمالی‌دیر. اینترنت صحیفه‌لرینده بو اتنوس‌لار آچیق- آشکار عئینی‌لشدیریلیر. بوُنتورک‌‌لره عایید اولونان حادیثه‌لر دیگر بیر منبعده آکساکالارا عایید ائدیلیر (مقدونیه‌لی ایسگندرله باغلی حادیثه لرده).بو اتنوسون بیر چوخو دا اؤزلرینی بوُنتورک‌‌لردن اولدوغونو دئییرلر. بئله‌لیکله، دولاشیقلیق یارانیر، تدقیقاتچی چاش- باش قالیر. لاکین بو موباحیثه‌لی مسله‌یه آذربایجانین گؤرکملی دیلچی تورکولوق‌لاری ت.حاجی‌یئف و ائ.عزیزوف سون قویدولار. دیگر تدقیقاتچی‌لاردان فرقلی اولاراق بوُنتورک‌‌لرین ایندیکی آخیسقا تورکلری دئییل، قالین و صاف اوغوزلار اولدوغونو ثوبوت ائتدیلر. مؤلیفلر "قدیم تورک لوغتی" نده ساغیر ڭ-ایله ایشلنن بؤن (دولو، یوغون، قالین) سؤزونو اساس توتاراق، " بوُن " لارین "کیتاب-دده قورقود " داستان‌لارینداکی قالین اوغوزلار اولدوغونو گؤستردیلر. بؤن سؤزونون معنالاریندان بیری – " قالین " سؤزو " قالین اوغوزلار " لا اویغونلوق تشکیل ائدیر: بؤنتورک-بوُنتورک – قالین تورک – دئمکدیر [۳۰، № ۲، ص. ۸۹]. مؤلیف‌لرین بو یئنی فیکرینده موعین حقیقت واردیر. چونکی تاریخین موعین مرحله‌لرینده تورک و اوغوز اتنونیم‌لری عئینی آنلاییش کیمی ایشلنمیش و باشا دوشولموشدور. ائلجه ده، بوُنتورک‌‌لری‌نین یاشادیغی گورجوستان تا قدیمدن اوغوز طایفالاری‌نین دا مسکونلاشدیغی تورپاق‌لار اولموشدور. دئمه‌لی، بوُنتورک آدلاندیریلان طایفالار اوغوز طایفالاریندان بیری‌دیر. آخیسقالی‌لارین اولو بابالاری ایسه قیپچاق‌لاردیر. بو یاخین‌لاردا ایسه " دده قورقود " کیتابینداکی اتنیک و دؤولت منسوبیتی ایله بوُنتورکلر آراسینداکی سِمانتیک-تیپولوژی اویغونلوغون تصدیقی آذربایجانلی‌لارین و آذربایجان دیلی‌نین اتنیک منشایی مسله‌سینه خوصوصی ایشیق سالدی. ت.حاجی‌یئف ثوبوتا یئتیردی کی، بوُنتورک‌‌لرین یاشاییش یئرلریله "دده قورقود" داکی قالین اوغوزلارین دؤولت سرحدلری‌نین کووردینات‌لاری اوست-اوسته دوشور. دئمه‌لی، " دده قورقود " داکی قالین اوغوز ائللری، قالین اوغوز بیگلری بوُنتورک ائللری، بوُنتورک بیگلری‌دیر – شیماللی-جنوبلو آذربایجان ائللری، آذربایجان بیگلری‌دیر [۱ ۳، ص. ۳۲]. بوُنتورکلر حاقینداکی معلومات‌لار هله میلادان اؤنجه. ۵–و۶. عصرلره گئدیب چاتیرسا، بو، بیر طرفدن، " دده قورقود " حادیثه‌لری‌نین تاریخی حاقیندا مؤعتبر معلوماتدیر، دیگر طرفدن، میلادان اؤنجه ۱ . مین‌ایللیگین اورتالاریندا آذربایجاندا تورکلرین و تورک دیلی‌نین وارلیغی دئمکدیر و اونوتمایاق کی، " دده قورقود " بیزه بو دیلده گلیب چاتیب. آذربایجان ادبی دیلی تاریخینده " دده قورقود " اون یئری ندیرسه، اونون دیلی‌نین آذربایجانجالیغی نئجه شوبهه‌سیزدیرسه، بوُنتورک‌‌لرین ده دیلی‌نین آذربایجان خالق دیلینه موناسیبتی ائله قاورانمالی‌دیر [۱ ۳، ص. ۹–۱ ۰].
اتک‌‌یازی‌لار
- ^ Такайшвили E. С. Источники грузинских летописей, с. 1–2
- ^ Moçkevay Kartlisay, Gürcülərin müraciəti. // Перевод с древнегрузинского Е.С.Такайшвили Arxivləşdirilib 2008-11-21 at the Wayback Machine
- ^ Абуладзе И. В. Словарь древнегрузинского языка. Тбилиси, 1973, с. 37; Андроникашвили M. К. Очерки по иранско-грузинским языковым взаимоотношениям, т. I. Тбилиси, 1966, с. 187, 198 (на груз. яз.)
- ^ Brosset M. Histoire de la Georgie, t. I. SPb., 1849, p. 30 f
کؤچورن: عباس ائلچین
