​

تورکیه یازاری: ضیا پاشا

ضیا پاشا (1825[1][2]، ایستانبول – 17 مئی1880[3]، آدانا، آدانا ویلایتی) — تورکیه یازیچیسی، شاعیری و دؤولت آدامی. اصل آدی  "عبدالحمید ضیاالدین‌"‌ دیر.[4]

یاشامی

  تورکیه ادبیاتی‌نین اوروپا مئییللی نوماینده‌لریندن اولان عبدالحمید ضیا پاشا 1829-جو ایلده ایستانبولدا دوغولموشدور. موختلیف علم ساحه‌لرینه بؤیوک هوس گؤسترن ضیا پاشا ایلک تحصیلینی اوّلجه محلّه مکتبینده، داها سونرا تحصیلینی "‌مکتبی ادبیه‌" ده داوام ائتدیرمیشدی. او،17 یاشیندان اعتیباراً تانینمیش یازیچی و شاعیرلرین تمثیل اولوندوغو جمعیتله باغلانمیش، خوصوصیله دیوان ادبی نوماینده‌لری ایله یاخین‌لیق ائتمیشدیر. داها سونرا او، عارف حکمت بیگین ائوینده 1861-جی ایلده دیوان شعیرینی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدی ایله یارادیلان  "انجمن شعرا‌"  جمعیتینه داخیل اولور. سارایدا دؤولت کاتیبی کیمی فعالیت گؤسترن ضیا پاشا موعین مودت سونرا سارای ضیدیت‌لرینه گؤره بورادان اوزاقلاشمیشدیر. سیاسی چکیشمه و گرگین‌لیک اونون تورکیه‌ده قالماغینا ایمکان وئرمه‌میش، او، 1867-جی ایلده اوروپایا گئتمگه مجبور اولموشدور. او، اوّلجه پاریسه، داها سونرا لندنه گئتمگه مجبور اولموشدور. لاکین بو شهرلرده ده اؤز فعالیتیندن قالمایان ضیا پاشا 1867-جی ایلده  " موخبیر‌" ، 1868-جی ایلده نامق کمال طرفیندن اساسی قویولموش  "حوریت "  قزئت‌لرینی چاپ ائتدیریر. تورکیه سیاسی رژیمینی تنقید ائدن  "حوریت‌"  قزئتی داها سونرا ژنوده چاپ اولونور و 1871-جی ایلده فعالیتینی دایاندیریر. 1878-جی ایلده آدانایا والی تعیین اولونان ضیا پاشا 1880-جی ایلده 51 یاشیندا قونیه‌ده وفات ائتمیشدیر.

چالیشمالاری

  تنظیمات دؤورو شاعیرلریندن یئنی عثمانلی‌لار سیاسی زومره‌سینه ده قاتیلمیش اولان ضیا پاشانین دیل و ادبیات ساحه‌سینده تورکچولوگو شناسی‌دن داها آچیقدیر. مشهور  "‌شعیر و اینشا‌"  مقاله سی، بو مؤوضودا بیر دلیل کیمی گؤستریله بیلر. ضیا پاشا بو مقاله‌سینده عثمانلی تعبیرینی تورک قارشی‌لیغیندا، یعنی تنظیماتدان اؤنجه‌کی  معناسیندا ایشلده‌رک اسکی عثمانلی شاعیرلری‌نین اثرلرینی خاطیرلاتدیقدان سونرا دئییر کی: "‌...خئیر! بونلارین هئچ بیریسی عثمانلی شاعیری دئییلدیر... عجبا، بیزیم منسوب اولدوغوموز میلتین (یعنی تورک میلتی‌نین) بیر دیلی و شعیری وارمی‌دیر و بونو ایصلاح مومکوندورمو؟ "   " ایچلرینده اوچده بیر تورکجه کلمه تاپیلمایان و چوخ زامان ذهن یورمادیقجا معنا چیخاریلماسینا موقتدیر اولونامایان‌"  اسکی اثرلری بَینمیر، تورکجه ایملاسی‌نین سیستم‌سیزلیگینی، تورکجه‌ده ایشله‌نیلن کلمه‌لرین سینیرسیزلیغینی، تورکجه و یا عثمانلیجا قایدالاری‌نین دوزنلنمه‌میش اولدوغونو تنقید ائتدیکدن سونرا تورکلرین طبیعی شعیری‌نین باقی، نفعی، ندیم و واصف‌لرین منظومه‌لری، تورکلرین طبعی-اینشاسی‌نین وئیسی و نرگسی‌لرین نثرلری اولمادیغینی قطعی شکیلده ایفاده ائدیر:  "‌...خئیر! بیزیم طبیعی شعیر و اینشامیز ایالت خالقی‌یلا ایستانبول اهالیسی‌نین خالق طبقه‌سی آراسیندا هله دورماقدادیر. بیزیم شعیریمیز هانی شعیرلریمیزین آهنگ‌سیز دئیه بَینمه‌دیکلری خالق شرقی‌لری و ساز شاعیرلری آراسیندا  "‌دئییش‌" ،  "اوچله‌مه‌"  و "‌قایاباشی‌"  آدلانان پارچالاردیر و بیزیم طبیعی اینشامیز  "‌مترجم قاموس‌"ون ایشلندیگی یازی یازما طرزی‌دیر. هله بیر کره رغبت او یؤنه دؤنسون، آز واخت ایچینده نه شاعیرلر، نه کاتیب‌لر یئتیشیر، عاغلا حئیرت وئریر‌".   

  سونرادان دیلده تورکچولوک مسله‌سی ایله مشغول اولان نظریه‌چی‌لر پاشانین 19.یوزیل سونرالاریندا قویدوغو بو مسله‌لره چوخ بیر شئی علاوه  ائده بیلمیش دئییللر...    

  دیلده تورکچولوگو بو قدر یاخشی قاورامیش، عثمانلی ایله تورک ایفاده‌لرینی برابر آنلاملی اولاراق ایستیفاده ائتمیش شاعیر و ادیب ضیا پاشانین یئنی عثمانلی‌لار جمعیتی‌نین اؤندرلریندن سیاسی ضیا پاشانی چوخ ایشلتدیگی میلت و میلیت ایفاده‌لری‌نین سیاسی معنالارینی اینجله‌مه و آیدینلاشدیرماغا سؤوق ائتمه‌میش اولماسی چتین قبول ائدیلر، بونونلا برابر ضیا پاشانین اثرلریندن سیاسی تورکچولوگونو چیخاراجاق هئچ بیر ایپ‌اوجو تاپیب چیخارا بیلمه‌دیم.    

اثرلری

•   ظفرنامه (1868، شعیر و نثر) 
•   رویا (اؤلوموندئن سونرا، 1910) 
•   وراثت مکتوب‌لاری (اؤلوموندن سونرا 1910) 
•   اشعار ضیا (اؤلوموندن سونرا شعیر، 1881) 
•   شعیر و اینشا مقاله‌سی
•   دفتر آمال (خاطیره‌لر) 
•   ترکیب بند
•   خرابات 

شعیرلریندن اؤرنک

غزل

دیار-ی کوفرو گزدیم بلدلر، کاشانه‌لر گؤردوم

دولاشدیم مولک‌-ی ایسلامی بوتون ویرانه‌لر گؤردوم

بوُلوندوم بن داهی دارالشفاء-یی باب-ی عالی‌ده

فلاطونو بَینمز آندا چوق دیوانه‌لر گؤردوم

حوضور-ی گوشه‌-یی مئیخانه‌یی بن گؤرمه‌دیم گئتدی

نه مجلیس‌لر نه صهبالار نه عیشرت‌خانه‌لر گؤردوم

جهان نامینداکی بیر مقتل-ی عامه یولوم دوشدو

حؤکومت دئرلر آندا بیر نئجه سال‌‌خانه‌لر گؤردوم

ضیا دَیمز خوماری کئیفینه مئیخانه‌-ی دهرین

بو عیشرتگه‌ده بن چوق دورمادیم آمّا نه‌لر گؤردوم.[5]

(1870

اتک یازی‌لار

1.  Swartz A. Ziya Paşa // Open Library (ing.). 2007.
2.  Ziya Paşa // Faceted Application of Subject Terminology.
3.  Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
4. 100 böyük türk. Bakı, 1991. səh.47-49.
5. Diyar-ı küfrü gezdim beldeler kâşaneler gördüm

کؤچورن:عباس ائلچین