عثمان باتور

میروارید دیلبازی‌نین لیریکاسی 
صافورا قولییئوا 
AMEA نیظامی آدینا ادبییّات اینستیتوتونون آپاریجی عئلمی ایشچیسی،

 فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین

      ادبییّاتیمیزدا قدیم دؤورلردن بری قادین شاعیرلریمیز آز اولماییب. مهستی گنجوی، حئیران‌خانیم، خورشیدبانو ناتوان، آغابگیم‌آغا (آغاباجی)، اومگولثوم و باشقالاری اؤز لیریک شئعیرلری ایله تاریخیمیزده ابدی یاشاییرلار. 

 میروارید دیلبازی ایگیرمینجی یوزایللیگین گؤرکملی شاعیرلریندندیر. او ائله خوشبخت صنعتکارلارداندیر کی، اوزون عؤمور یاشاییب، یئتمیش ایل سراسر یازیب-یاراتماق اونا نصیب اولوب. میروارید خانیمی کئچمیش زامانلارین قادین شاعیرلریندن فرقلندیرن باشلیجا خوصوصییت اثرلرینده ایجتیماعی مضمونون، خلقیلیک، وطنداشلیق دویغولاری‌نین بدیعی ایفاده‌سیدیر. اونون ادبی ایرثی چوخلو لیریک شئعیرلر، پوئمالار، اوشاقلار اوچون موختلیف ژانرلی اثرلردن عیبارت اولسا دا، داها چوخ لیریک شاعیر کیمی تا‌نینیب سئویلمیشدیر. 
     م.دیلبازی ادبی موحیطه ایلک دفعه1928-جی ایلده "معاریف و مدنییت ژورنالیندا چاپ ائتدیردیگی "قادینلارین حورّییتی" آدلی شئعیری ایله گلمیشدیر. قادینین سوسیال وضعیتی، معیشتده و جمعییّتده مؤوقئعیی گنج شاعیرین "بیزیم سسیمیز" (1934)، "ایلک باهار" - (1937) کیتابلاریندا اساس ایدئیا-مضموندا احاطه اولونموشدو. "قورتولوش" ،"قادین" ،"عاییشه‌‌نین آناسی" و س. شئعیرلرده قادینلار ظریف جینسه قارشی جمعیتده‌کی عدالتسیزلیکلرله موباریزه‌یه قالخیر، "بیز مگر دونیادا قولمو یاراندیق، یئتمزمی بو آجی اودلارا یاندیق" - دئیه اؤز حاقلارینی طلب ائدیردیلر. 

نادره (1792-1842)     

اۉزبېک کلاسیک شعریتی 

محبوبه قادراووا

کؤچورن: عباس ائلچین

 نادره (تخلصی؛ اسمی ماه‌لرآییم) (1792، اندیجان — 1842، قۉقان) — شاعره‌، معرفت‌پرور و دولت اربابی. «کامله» و «مکنونه» تخلصلری بیلن هم شعرلر یازگن. آته‌سی اندیجان حاکمی رحمان قولی بیی — مینگ قبیله‌سیدن، فرغانه‌ حکمداری عالمخان‌نینگ تاغه‌سی. عالمخان اوکه‌سی عمرخانگه مرغیلان حاکملیگینی بېره‌دی و اونی 1807 ییلده نادره‌گه اویلنتیره‌دی. نادره شو خاندانده شعر یازیشنی مشق قیله‌دی، شاعره‌ او‌یسی بیلن تنیشه‌دی، اونی معلمه صفتیده سرایگه تکلیف اېته‌دی. نادره‌‌نینگ تورموش یۉلداشی امیر عمرخان هم امیری تخلصیده ایجاد قیلگن.

1822 ییلده عمرخان وفات اېتیب، اونینگ اۉغلی، 14 یاشلی محمدعلیخان تختگه کۉتریلدی. لېکن دولتنی، اساساً، نادره‌‌نینگ اۉزی اداره‌ قیلدی. او مدنیت و صنعتنی رواجلنتیریشگه اینتیلدی. نادره‌‌‌نینگ زمانداشی قاضی عبدونبی خاتیف‌نینگ تماملنمه‌ی قالگن واقعه‌بند داستانیده نادره‌‌‌نینگ حیاتی و اجتماعی فعالیتی ایشانرلی دلیللر بیلن کۉرسَتیب بېریلگن: «اثر یازیشدن مقصدیم نادره‌‌‌نینگ عاقله، فهملی، علم و سۉزنینگ قدریگه یېته‌دیگن دانشمند عیال اېکنلیگینی کۉرسَتیشدیر...

 عمرخان وفاتیدن سۉنگ بو عفت صدفی‌نینگ اینجوسی کونلرنی حسرت-و فراق بیلن شو طریقه‌ اۉتیشینی ناشکرلیک دېب بیلدی. او گُلستاندېک چهارچمن باغیگه باریب، فرغانه‌، تاشکېنت، خۉجند، اندیجان و باشقه‌ شهرلردن فاضللر، عالملر، خطاطلر، نقاشلرنی اۉز خدمتیگه چقیرتیریب کېلدی». نادره بیر نېچه‌ کتابلرنی کۉچیرتیردی و شاعرلرنی ینگی-ینگی اثرلر یازیشگه تشویق قیلدی. شاعره‌ دېوانلرنینگ چیرایلی یازیلیشی، مقوا‌سی‌نینگ بېزه‌تیلیشینی اۉزی شخصاً کۉزدن کېچیریب تورگن. او یخشی ایشله‌گن کاتبلرگه طلا قلم، کوموش قلمدان بېریب، اولرنی «زرین قلم»لیک منصبیگه کۉترگن.

صابیر ادبی مکتبی‌‌نین داوامچیسی: میرزه علی مؤعجوز 
ساوالان فرجوو
     بؤیوک ساتیریک شاعیر میرزه علی اکبرصابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی داوامچیلاریندان بیری ده میرزه علی مؤعجوزدور. او، جنوبی آذربایجاندا بو ادبی اوسلوبو داوام ائتدیرن دئموکراتیک روحلو، ساده آنا دیلینده یازان خالق شاعیری اولوب... 
     میرزه علی مؤعجوز 1873-جو ایلده جنوبی آذربایجا‌نین شبیستر قصبه‌سینده تاجیر عاییله‌سینده دونیایا گلیب. آتاسی حاجی‌ آغا ایشی ایله علاقه دار تئز-تئز تورکییه‌یه گئدرمیش. ایستانبولون قاینار حیاتی اونو اؤزونه باغلاییر. او، اوشاقلارینی ایستانبولا آپارماق قرارینا گلیر. ایکی اوغلونو - حوسئین و حسنی ایستانبولا آپاریر، اونلارا لازیمی شراییط یارادیر. کیچیک اوغلو میرزه علینی ایسه یا‌نیندا ساخلاییر. اونو قصبه‌ده‌کی موللا مکتبینه قویور. بئله‌لیکله او، ایلک تحصیلینی شبیسترده آلیر. آنجاق میرزه اون آلتی یاشیندا ایکن آتاسی وفات ائدیر. شبیسترده تک قالماسین دئیه قارداشلاری اونو ایستانبولا آپاریر.

بولود قاراچورلو (سهند)-ین حیاتی و یارادیجیلیغی

 "طالعییمه سن باخ! دوشونجه‌لریم یاساق، دویغولاریم یاساق!.." 

     گونئی آذربایجان ادبییّاتی‌نین گؤرکملی سیمالاری آراسیندا یئر آلان قلم صاحیبلریندن بیری ده بولود قاراچورلودور. هله سووئتلر زاما‌نیندان هم آرازین او تاییندا، هم ده بو تاییندا سهند لقبی ایله مشهور اولان شاعیر ادبییّات خزینه‌میزه گؤزل نومونه‌لر بخش ائتمیشدیر.
     بولود قاراچورلو سهند 1926-جی ایلده ماراغا شهرینده آنادان اولموشدور. شاعیرین اصلی قاراچورلو طایفاسینا منسوب ایدی. قدیم یازیلی قایناقلارا گؤره، گؤی‌تورک دؤولتینی یارادان ایکی طایفا خوصوصی قیلینج بوراخیردی. هر طایفا دا ایستحصال ائتدیگی قیلینجا اؤز آدینی وئرمیشدی. طایفالاردان بیری‌نین آدی "بیلگه تکینی" ،دیگری ایسه "قاراچوری" ایدی. هر ایکی طایفا طرفیندن بوراخدیقلاری قیلینجین اوستونده اؤز نیشانی خوصوصی شکیلده حک اولونوردو. او زامان گؤی‌تورک ایمپئرییاسی‌نین سرحدلری آذربایجانی دا احاطه ائدیردی. سهندین نسلی ده گؤی‌تورکلری یارادان همین قاراچوری طایفاسینا گئدیب چیخیر. عاییله‌سیندن بحث ائدن سهند دئییردی کی، آتاسی "اَیری-اویرو بیر خطله اؤز آدینی جیزمالاردی، طایفادا آغ-قارادان باشی چیخان تکجه آناسی ایدی کی، او دا دوز-غلط، فقط قوران اوخویاردی". بونونلا بئله، والیدئینلری اونا بؤیوک بیر مکتب اولموش، آتا و آناسی‌نین حئکایتلری یادداشینا هوپموش، اونون موکمّل بیر شخص کیمی یئتیشمه‌سینده اؤنملی رول اوینامیشدی. 

سولطان مجید غنی‌زاده
     آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رول اوینایان موتفکّیرلریمیزدن اولان سولطان مجید غنی‌زاده (1866-1937) تورکلوگه و ایسلاما موناسیبتده ده اؤزونه‌مخصوص یئر توتموشدور. هله، 1880-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق آذربایجان تورکلری‌نین معاریفلنمه‌سی اوغروندا موباریزه‌یه باشلایان سولطان بَی بو دؤورده دیگر آذربایجان تورک موتفکّیری حبیب بَی ماحمودبیَوولا بیرلیکده، 1887-جی ایلده باکیدا «روس-تاتار مکتبی» آدلی ایلک یئنی تیپلی ایبتیدایی مکتبین اساسینی قویموشدور. چونکی بو دؤورده اساسن دینی عئلملری اؤیره‌دن مدرسه‌لر مؤوجود ایدی و اورادا دا درسلر یالنیز فارس و عرب دیللرینده حیاتا کئچیریلیردی. آنجاق یئنی تیپلی مکتبده ایسه آذربایجان تورکجه‌سی اساس دیل کیمی تدریس اولونور، عئینی زاماندا بورادا دونیوی عئلملر (جوغرافییا، ریاضیات،تاریخ و س.) تدریس اولونوردو. 
    بو مکتبین یارادیلماسی آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین اینکیشافینا دا موثبت تاثیر گؤسترمیشدیر. بئله کی، همین مکتبین مأذونلاری آراسیندا آذربایجان تورکلری‌نین ایدئولوقو محمد امین رسول‌زاده ده اولموشدور. 
    سولطان مجید بَی آذربایجان تورک دیلی‌نین اینکیشافینا دا بؤیوک دیقّت یئتیرمیش، 20-جی عصرین اوّللرینده اونون «لوغتی-روسی و تورکی»، «ایصطیلاحی-تورکی» و باشقا کیتابلاری نشر اولونموشدور. 

آذربایجا‌نین "ویکتور هوگو"سو : حبیب ساهیر

ائسمیرا فواد شوکورووا

کؤچورن: عباس ائلچین

حیاتی:

    حبیب ساهیر 1903-جو ایلین ماییندا تبریز شهری‌نین سورخاب محلّه‌سینده دونیایا گلمیشدیر. آتاسی میرقوام مشروطه اینقیلابی زامانی اؤلدورولوب 5 یاشلی کؤرپه‌نین طالع قاپیسینی یئتیملیک، اؤکسوزلوک آدلی سیتم دؤیموشدور. حیاتین ایلک آغیر ضربه‌سینی آلان حبیبین بو اوغورسوزلوق بوتون عؤمرو بویونجا سانکی اونونلا بیرگه آددیملامیش، آغری-آجیلارلا دولو کدرلی یاشامی‌نین بونؤوره داشینی قویموشدور. چوخ-چوخ سونرالار خاطیرلرینده یازمیشدی: "بئش یاشینا چاتدیم. کندیمیزده فیرتینا قوپدو. آتام بیر پاییز گئجه‌سی قوناق گئتدی، بیر داها دؤنمه‌دی. یئتیم قالدیق. آلتیمیزا کؤهنه کئچه سالدیق، آجلیق گؤردوک، کورلوق چکدیک، بؤیودوک...(1)"

میر مهدی اعتیمادین حیات و یارادیجیلیغینا بیر باخیش

ائسمیرا فواد شوکورووا

کؤچورن: عباس ائلچین 

حیاتی:

   میر مهدی اعتیماد 1900-جو ایلده تبریزده سئیید محمد کیشی‌نین عاییله‌سینده دوغولموش، لاپ کیچیک یاشلاریندان دؤورون طلبلرینه اساسن کؤهنه اوصوللو مکتب موعلّیمی موللا یوسیفدن عرب دیلی درسی آلماغا باشلامیشدیر. عرب و فارس دیلینی اؤیرنن اعتیماد ایبتیدایی تحصیلینی میرزه عبدالقاسیم خا‌نین "اوصول جدید" مکتبینده آلیر، داها سونرا "طالیبییّه مدرسه‌سینده صرف-نحو، فیقه، حیکمت عئلملرینی ده اؤیره‌نیر و او، عالی مکتب سوییّه‌سینده تحصیل آلیر. لاکین ادبییّاتا بؤیوک ماراق و سئوگیسی اونو دایم موطالیعه ائتمه‌یه، موتمادی اولاراق بدیعی ادبییّات اوخویوب اؤیرنمه‌یه، بیلیک و معلوماتینی آرتیرماغا ایستیقامتلندیریر. میر مهدی اعتیماد تحصیلینی بیتیریب خالق معاریفی ساحه‌سینده فعالیته باشلاییر. اوخوماق هو‌سینده اولانلار اوچون تبریزده یئنی اوصوللو "اعتیماد مدرسه‌سی"نی آچماغا نایل اولور.

   1920-جی ایللرده، اعتیمادین ادبی-بدیعی و پئداقوژی فعالییته باشلادیغی موهوم تاریخی مرحله ده یئنی میلّی اویانیشین، خییابانی حرکاتی‌نین تاثیری گو­نئی آذربایجان مکا‌نیندا گئنیش یاییلمیشدی. شئیخ محمد خییابانی ایسه بؤیوک عئلم، ادبییّات آدامی ایدی و بو دؤورده یارانان ادبییّاتی خوصوصی دیقتله ایزله‌ییردی. او دئییردی: "ایندی بیزه غم و کدر گتیرن ادبییّات لازیم دئییل. گنجلریمیز یئنی تحصیل دالینجا گئتمه‌لیدیر، بو ایشده ادبییّاتین رولو بؤیوکدور."[1]

...

سولطان ولد،حیاتی و اثرلری (1226 - 1312)

شهامت‌الدین قوزوجولار

کوچورن: عباس ائلچین

  مولانا‌نین اوغلو اولان سولطان ولدین تام آدی محمد سولطان بهاالدین ولددیر. 24 آپرئل 1226دا تورکیه‌نین قارامان شهرینده(اسکی آدی لارَنده)  دوغان ولدین باباسی بؤیوک تورک متصوّفی مولانا جلاالدّین رومی، آنا‌سی سمرقندلی شرف‌الدین لالا‌نین قیزی گوهر خاتوندور. آنا‌سی‌‌نین خارزم پرنسلریندن اولماسی دولاییسییلا، سولطان ولد دییه آنیلدیغی روایت ائدیلیر. قایناقلارا گؤره سولطان ولد، فیزیکی یؤندن ده، معنوی باخیمدان دا باباسینا چوخ بنزه‌مکده‌دیر.[1]

  قایناقلارا گؤره ایلک ائیتیملرینی قونیا و شامدا گؤرموش، باباسی‌نین یا‌نیندا یئتیشمیش اولماسییلا اونون دوشونجه‌لرینی منیمسه‌میش اولماسینا یول آچمیشدیر. باباسی مولانا‌نین یئتیشمه‌سی اوزرینده، ادبی یؤنو، تصوفچو کیملیگی، دوشونجه‌لری و ادبی یؤنو اوزرینده بؤیوک ائتکیلری اولموشدور. [2]

 سولطان ولده بؤیوک باباسی‌نین آدی وئریلمیش، کیچیک یاشدا آنا‌سینی الدن وئرمیش یئتیشمه‌سی اوچون ده گرامانا و اؤگئی آناسی  گرا خاتونون آنا‌سی بؤیوک گرا خاتون مشغول اولموشدو.[3] گنجلیگی‌نین ایلک ایللرینده باباسیندان عربجه درسلری آلمیش و اوندان حنفی فیقهی‌نین مشهور اثری هدایه‌نی اوخوموشدور. (4)مولانا، اوغلونون ائییتیم و اؤیره‌نیمینی ائرکن بیر یاشدا باشلاداراق، کیچک قارداشی علا‌الدین ایله بیرلیکده، دده‌سی شیخ شرف‌الدینین ایداره‌سی آلتیندا اونلاری حلب و شاما گؤندره‌رک دینی عئلملری تحصیل ائتمه‌لرینی ساغلامیشدیر. تحصیلینی بیتیردیکدن سونرا قونیایا دؤنموش، باباسی‌نین بولوندوغو هر توپلانتییا قاتیلمیش، بیلگی و گؤرگوسونو آرتیرمیشدیر.

SAMİ PAŞAZADE SEZAİ, türk yazar (İstanbul 1860 - ay. y. 1936). Özel öğrenim gördü. Evkaf nezareti'nde Mektubi talemi’ndeki memurluğunu (1880) Londra elçiliği ikinci kâtipliği (1881-1885) izledi. İstanbul'da istişare odası’nda memurluk yaptı (1885-1901). Esir olarak alınıp satılan bir genç kızın serüveniyle ilgili Sergüzeşt’ (1889) romanı yüzündân göz hapsine alınınca'Paris’e kaçarak (1901) Jön Türk hareketine katıldı; örgütün yayımladığı Şûrayı ümmet'e başyazılar, yazılar yazdı. Meşrutiyetle İstanbul’a döndü. Madrid’de elçi (1909-1914) olarak bulundu. Cumhuriyet döneminde TBMM kararıyla hidematı vataniye tertibinden aylık aldı (1927-1936). Büyük ölçüde gözleme dayanan Sergüzeşt romanı türk edebiyatında gerçekçi akıma öncülük etmiştir Küçük şeyler (1892) kitabındaki öykülerde her gün, her yerdeki yaşamda karşılaşılacak kahramanlar ve olaylar canlandırılır. Şir (1887) adlı tarihsel oyunundan başta öykü, anı ve söyleşilerini derleyen Rumuz ûl-edep (1898), iclal (1924) gibi yapıtları yayımlandı. Kitaplarına girmemiş öyküleriyle edebiyatçılara mektupları, çoğunluğu edebiyatla ilgili makaleleri Samipaşazade Sezai'nin hikâye, hatıra, mektup ve makaleleri (haz. Zeynep Kerman, 1981) adlı yapıtta derlendi.

Kaynak: Büyük Larouss