+0 بگندیم
آذربایجا‌نین "ویکتور هوگو"سو : حبیب ساهیر
ائسمیرا فواد شوکورووا
کؤچورن: عباس ائلچین
حیاتی:
حبیب ساهیر 1903-جو ایلین ماییندا تبریز شهری‌نین سورخاب محلّه‌سینده دونیایا گلمیشدیر. آتاسی میرقوام مشروطه اینقیلابی زامانی اؤلدورولوب 5 یاشلی کؤرپه‌‌نین طالع قاپیسینی یئتیملیک، اؤکسوزلوک آدلی سیتم دؤیموشدور. حیاتین ایلک آغیر ضربه‌سینی آلان حبیبین بو اوغورسوزلوق بوتون عؤمرو بویونجا سانکی اونونلا بیرگه آددیملامیش، آغری-آجیلارلا دولو کدرلی یاشامی‌نین بونؤوره داشینی قویموشدور. چوخ-چوخ سونرالار خاطیرلرینده یازمیشدی: "بئش یاشینا چاتدیم. کندیمیزده فیرتینا قوپدو. آتام بیر پاییز گئجه‌سی قوناق گئتدی، بیر داها دؤنمه‌دی. یئتیم قالدیق. آلتیمیزا کؤهنه کئچه سالدیق، آجلیق گؤردوک، کورلوق چکدیک، بؤیودوک...(1)"
او، ایلک تحصیلینی موللاخانادا آلیب. هله 6 یاشی تامام اولمایان حبیبی بایات قبیله‌سیندن اولان آناسی فاطیمه خانیم (بونو شاعیر سونرالار اوستاد شهرییارین "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سینه یازدیغی نظیره‌سینده - "مکتب خاطیره‌لری" پوئماسیندا دا وورغولاییب: -آنام منیم اورتابویلو بیر خانیم، سییاه ساچلی، «بایات» سویلو بیر خانیم) مسجیدده‌کی موللا مکتبینه گتیریب و دئییب: «آخوند، حبیبین اتی سنین، سوموکلری منیم». موللاخانادا عربجه تحصیل آلماغا باشلایان بالاجا حبیب بورا‌نین سرت قایدا-قانونلاری و موللا‌نین عزازیلیگی اوجباتیندان بیر چوخ چتینلیکلرله اوزلشیر، لاکین محلله‌ده‌کی«سردابه اوستو» موللا مکتبینده موللاباجیدان عربجه درس آلدیغیندان عرب دیلینده یازیب-اوخوماغی چوخ تئز اؤیره‌نیر. «مدارس معتمد» و «روشدیه» مکتبلرینده ایبتیدای تحصیل آلدیقدان سونرا، «مدرسه‌ی مبارک محمدیه» لیسه‌سینده اوستاد شهرییارلا بیرگه اوخویور. شهرییارلا مکتبدن باشلانان اونسیت و دوستلوغو سونرالار ادبی علاقه‌لری‌نین مؤحکملنمه‌سینه ده سبب اولور. 1925-جی ایلده اورتا تحصیلینی بیتیرن حبیب فرانسیز دیلینی موکمّل اؤیرنمه‌یه باشلاییر. چونکی «مدرسه‌ی مبارک محمدیه»ده تحصیل آلارکن متین اینقیلابچی، گؤرکملی ایجتیماعی-سیاسی خادیم شئیخ محمد خییابا‌نی‌نین باش موعاوینی، مشهور نوواتور شاعیر و اینقیلابچی میرزه تاغی خان رفعت اونون فرانسیز دیلی و ادبییّاتی موعلیمی اولموش، قلبینده بو قدیم مدنییّت دیلینه، شئعیر، پوئزییایا، عومومیییتله، بؤیوک ادبییّاتا درین سئوگی اویاتمیشدی. هله طلبه ایکن گنج حبیبین پوئزییایا بؤیوک هوسینی، شاعیرلیک ایستعدادینی گؤروب حیسّ ائدن ت.رفعت او واختلار تورکییه‌ده نشر اولونان «ثروت فنون»، «ادبیات جدید»، «رسملی آی» کیمی ادبی-ایجتیماعی ژورناللاری اونا چاتدیریردی. او ایسه اؤز نؤوبه‌سینده سونسوز ماراق و سئوگیله تورک ادیب و شاعیرلری‌نین، ائله‌جه ده توفیق فیکرتین، جلال ساهیرین یئنی فورما و مضمونلو اثرلرینی اوخویور، تورکییه ادبی موحیطی ایله تانیش اولوردو. یوکسک صنعتکارلیغی، یئنی فورما و مضمونو ایله همین اثرلر گنج حبیبه گوجلو معنوی تاثیر باغیشلاییردی. بو درین تاثیرین نتیجه‌سینده حبیب جلال ساهیرین سوی‌آدینی اؤزونه سوی‌آد سئچیر. فرانسادا تحصیل آلان تاغی رفعت چاغداش فرانسیز شئعیرینی اؤرنک گؤتورور، شئعیرده یئنیلیگی، چاغداشلیغی و سربستلیگی مودافیعه ائدیر، فرانسیز پوئزییاسیندان تاثیرله‌نه‌رک فارس دیلینده سربست شئعیرلر یازیر، دؤورونون تا‌نینمیش نوواتور شاعیرلریندن ساییلیردی. بو گون ایراندا چاغداش و سربست فارس پوئزییاسی‌نین آتاسی ساییلان نیما یوشیج (علی اسفندیاری) تاغی رفعتدن بیر نئچه ایل سونرا سربست شئعیر یازماغا باشلاماسی بیر فاکتدیر. لاکین موعاصیر ایرا‌نین آنتی‌تورک شاعیری اخوان ثالث کیمیلر اؤز یازیلاریندا چالیشیرلار کی، سربست فارس شئعیری‌نین یارانماسینی نیما یوشیجین آدی ایله باغلاسینلار. آما بی‌طرف "ادبییّات تاریخچیلری‌نین چاپ ائتدیردیکلری "موعاصیر فارس شئعیری‌نین آنتولوگییاسی" کیتابیندا سربست فارس پوئزییاسی‌نین بانیسی کیمی تاغی رفعت قبول ائدیلیر. همین آنتولوگییادا اوستاد ح.ساهیرین فارسجا شئعیرلریندن ده نومونه‌لر وئریلیر و تاغی رفعتین رومانتیک بیر شاعیر کیمی گنج ساهیره بؤیوک تاثیری اولدوغو قئید ائدیلیر. گنج حبیب سربست شئعیری اوللر اوستادی رفعت کیمی فارسجا یازماغا باشلامیشدیر. آما اونون بو یابانچی بیر دیلده یازماغی چوخ چکمیر و تاغی رفعت س.ج.پیشه‌وری‌نین رهبرلیگی ایله قورولان آذربایجان میلّی حؤکومتیندن قاباق میلّتیمیزه قارشی ائدیلن ظولملر، عدالتسیزلیگه و حقارته دؤزمه‌یه‌رک اینتیحار ائدیر".
قئید ائدک کی، تاغی خان رفعت تبریزده «تجدد» (یئنیلشمه) آدلی قزئت بوراخیردی. طلبه‌لری ایسه اونون شئعیرین فورما و مضمونوندا یاراتدیغی یئنیلیکدن، یئنیلیکچی فیکیر و دوشونجه‌لریندن ایلهام آلاراق «انجمن رفعت» قزئتینی یاییملاییرلار. «انجمن رفعت»ده شاعیرین سئویملی طلبه‌لری محمد خورّم، حبیب ساهیر، تاغی برگوزار، یحیی آریانپور داها چوخ فعاللیق گؤستریر، حتّی «ادب» آدلی یئنی قزئت ده بوراخیردیلار. لاکین خییابانی حرکاتی شاه قوشونلاری طرفیندن خوصوصی آمانسیزلیقلا یاتیریلدیقدان سونرا قاباقجیل قزئت و درگیلر باغلانیر. بوتون بو حاقسیزلیقلارا، خییابا‌نی‌نین اؤلدورولمه‌سینه دؤزه بیلمه‌ین تاغی خان رفعت قیزیل دیزج کندینده اؤزونو آساراق اینتیحار ائدیر. لاکین صداقتلی طلبه‌لری، او جومله‌دن، حبیب ساهیر نوواتور شاعیرین یارادیجیلیق یولونو داوام ائتدیردیلر. ساهیر هله «محمدییه» مدرسه‌سینده تحصیل آلارکن فرانسیز دیلیندن آز-آز ترجومه‌لر ائدیر، مطبوعاتدا نشرینه نایل اولور، فرانسیز ادبییّاتی ایله ماراقلانانلارا بو ادبییّاتلا قیسمن ده اولسا، تانیشلیق ایمکانی یارادیردی. آنجاق خییابا‌نی‌نین و موعلیمی تاغی رفعتین فاجیعه‌لی طالعیی ساهیرین اورگینه درین یارا وورور، روحونو سارسیدیر. بو بؤیوک کدر حساس گنجین ابدی قلب آغریسینا چئوریلیر و ایلک شئعیرینی ده محض آلوولو وطنپرور، متین اینقیلابچی شئیخ محمد خییابا‌نی‌نین اؤلومونه حصر ائدیر. سانکی یاشادیغی اوزونتولر اونو قارداش اؤلکه‌یه – تورکییه‌یه دوغرو چکیر، تورکون شانلی تاریخینه و ادبییّاتینا ماراغی داها دا آرتیریردی. 1925-جی ایلده اورتا تحصیلینی بیتیرمه‌سی حاقدا لیسه دیپلومو آلیر و بیر مودت – 1927-جی ایله‌دک کوردوستاندا کورد آغالاری‌نین اوشاقلارینا فارس دیلی و ادبییّاتیندان درس دئییر. «خاطیره‌لر»ینده یازدیغینا گؤره، کوردوستاندا ایشله‌دیگی ایکی ایل مودتینده آز-چوخ عوثمانلی قیزیل لیره‌سی توپلاییر و 1927-جی ایلده «روسییا-باکی-باتوم-تیفلیس» یولو ایله تورکییه‌یه گئدیر. بورادا «دبستان ایرانیان»دا فارس دیلی و ادبییّاتینی تدریس ائدیر، عئینی زاماندا، ایمتاحانلارا حاضیرلاشیر و ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌نین جوغرافییا فاکولته‌سینه داخیل اولور. ایستانبول ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیشلیق ساهیرین روحوندا درین تبددولات یارادیر، دونیاگؤروشونون فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییر. بورادا توفیق فیکرت، ناظیم حیکمت، جلال ساهیر، یحیی کامال، ضییا پاشا و ایبراهیم شیناسی‌نین اثرلرینی، ائلجه ده ایستانبولدا فعالییّت گؤسترن «آمئریکالیلارین کلوبو»ندا فرانسیز میسسیونئرلریندن یئنی فرانسیز ادبییّاتینی اؤیره‌نیر. بو دؤنمده ساهیر شئعیر یارادیجیلیغینا دئییل، موطالیعه‌یه جیدی یاناشیر و بدیعی ادبییّاتا داها شوخ واخت آییریر. آرا-سیرا شئعیرلر، ایستانبول تورکجه‌سینده بیر-ایکی غزل یازسا دا، اساسن بؤیوک فرانسیز شاعیری شارل بودلئرین یئنی سپکیلی شئعیرلرینی ("دوشمن")، همچنین لامارتینین مشهور "گؤل" پوئماسینی آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیر. عئینی زاماندا بؤیوک سعدی‌نین "گولوستان" اثرینی، حافیظ شیرازی‌نین غزللرینی فارس دیلیندن آذربایجان تورکجه‌سینه چئویریر. کلاسیک شئعیر عنعنه‌لریندن فرقلی، عروض وز‌نینده تورک دیلینده یازیب-یارادان تورکییه‌‌نین بؤیوک نوواتور شاعیری یحیی کامالین اثرلرینی و فرانسیز ادبییّاتینی او، داها چوخ اوخویور. چونکی بو اثرلر شاعیرین روحونا داها گوجلو تاثیر گؤستریر، قلبینده تلاطوم یارادیردی. گنج شاعیرین آذربایجانا، اونون بنزرسیز طبیعتینه سونسوز سئوگیسی، یورد تعصّوب-کئشلیگی دیپلوم ایشینده ده اؤزونو یانسیدیر. او، «ایران آذربایجا‌نی‌نین طبیعی جوغرافییاسی» آدیندا دیپلوم ایشی یازیر و اوغورلا مودافیعه ائدیر. بئله‌لیکله، حبیب ساهیر تورکییه‌ده تحصیلینی باشا وورور و 1933-جو ایلده تبریزه قاییدیر. معاریف ایداره‌سی‌نین تعییناتی ایله تبریز شهر مکتبینده موعلیم ایشله‌مه‌یه باشلاییر، جوغرافییا فننینی تدریس ائدیر و شاگیردلر اوچون درسلیکلر یازیر. آنا یوردونا، خالقینا و دوغولدوغو تورپاغا قیریلماز تئللرله باغلی اولان، وط‌‌نینی اودلو محبتله سئون شاعیر بو سئوگینی درس دئدیگی شاگیردلره ده اؤتورور، اونلارا آنا دیلی ایله برابر آذربایجان ادبییّاتینی دا دریندن اؤیره‌دیردی. «آنا دیلینی عئلملرین خزینه‌سینی آچان پارلاق قیزیل آچار سانان» حساس شاعیر اینانیردی و شاگیردلرینی ده ایناندیریردی کی، دیلینی قورویان خالق، میلّت میلّی وارلیغینی، کیملیگینی ده قورویوب ساخلاییر و نه زامانسا ایتیردیگی آزادلیغینا قوووشور.
1936-جی ایلده تبریز معاریف ناظیرلیگی‌نین قراری ایله ساهیرین «جغرافیای ایالت خمسه» آدلی درسلیگی زنجاندا نشر ائدیلیر و موکافاتا لاییق گؤرولور.
1945-46-جی ایللر اینقیلابی - 21 آذر حرکاتی شاعیرین حیاتیندا، دونیاگؤروشونده بیر اویانما، اینتیباه یارادیر. س.ج.پیشه‌وری‌نین حاکیمییّتی دؤورونده «آنا دیلی» درس کیتابینی یازیر، مطبوعاتدا جیدی مقاللرله «آیدین» ایمضاسی ایله چیخیش ائدیر. ادبی یارادیجیلیقلا دا فعال صورتده مشغول اولور، لاکین شاهلیق سلطنتی‌نین قوشونلاری آذربایجا‌نین قودرتلنمه‌سیندن احتیاطلانان خاریجی هاوادارلاری‌نین کؤمگی ایله خالق حرکاتینی قان دنیزینده بوغور و فدایلر حاکیمیتی ایتیریرلر. میلّی حؤکومت دئوریلیر. جنوبی آذربایجاندا ایرتیجا دؤورو باشلانیر. بو حادیثه حبیب ساهیرین ده دونیاسینی قارالدیر، اورگینی منگنه تک سیخیر. لاکین وطنداش شاعیر موعلیملیک فعالیتینی داوام ائتدیریر، گله‌جک نسله تاریخین عیبرت درسلرینی آنلادیر، آنا دیلینی شاگیردلری‌نین بئینینه حک ائتدیریردی. بو ایسه مؤوجود شاهلیق اوصولی-ایداره‌سی‌نین، فارس شووینیستلری‌نین اصلا خوشونا گلمیردی. مکتب‌یاشلی اوشاقلارین-شاگیردلرین دوغما تورکجه‌نی اؤیرنه‌رک میلّی روحدا بؤیومه‌سی گله‌جکده اونلارین میلّی حوقوق و حاقلارینی طلب ائتمه‌سی ایله نتیجه‌لنه‌جکدی. اونا گؤره ده مؤوجود ایرتیجاچی رئژیم حؤکمرانلیغینی ساخلاماق اوچون بوتون مومکون واسیطه‌لردن ایستیفاده ائتمکله بو اویانیشین قارشیسینی آلماغا چالیشیردی. اودور کی، حبیب ساهیر حاقیندا حؤکم چیخاریلیر، شاعیر اردبیله سورگون ائدیلیر، بورادا «صفویه» مکتبینده موعلیم ایشله‌ییر. اوشاقلارا آذربایجان دیلینده درس دئمه‌سی، دوغما تورکجه‌ده دانیشماسی، وئریلن خبردارلیقلارا اهمییت وئرمه‌مه‌سی، اونا یئنی سورگون حیاتی یاشادیر. شاعیر اردبیلدن چیخاریلاراق قزوینه گؤندریلیر. یئنه ده اوستادی ت.رفعتین یولونا و اؤز عقیده‌سینه صادیقلیک گؤستریر. نتیجه‌ده حاقیندا اوچونجو دفعه سورگون حؤکمو چیخاریلیر و بو دفعه مازاندارانا-ساری‌یه گؤندریلیر. لاکین بورادا مالارییا خسته‌لیگینه توتولدوغوندان گئرییه–قزوینه قایتاریلیر. ساهیرین یارادیجیلیغی‌نین، ادبی فعالیتی‌نین ان محصولدار دؤورو بو ایللره (1933-1946) تصادوف ائدیر. افسوس کی، حؤکومت خفییه‌لری «آیدین»، «اولکر»، «آغ» کیمی گیزلی ایمضالارلا یازیب-یارادان شاعیردن شوبه‌له‌نیرلر و اونو دوغما شهریندن، تبریزین قاینار ادبی موحیطیندن آییریرلار. دردلی شاعیر سونرالار یازیردی: «1941-1946-جی ایلین پاییزینا قدر منده شاعیرلیک دؤورانی باشلادی. آنا دیلینده بوللو-بوللو شئعیر، حئکایه‌لر یازدیم... موزدومو آلدیم. 1946-جی ایلین قیشیندا مدرسه‌دن قووولدوم! «گوناهیم» بو ایمیش کی، آنا دیلینده شئعیر و حئکایه‌لر یازیردیم. بیر مودت سونرا منی اردبیله سورگون ائتدیلر. اورادا نظارت آلتیندا اولوب «صفوی» مکتبینده درس دئییردیم. ارببیلده 3 ایل یاشایاندان سونرا «گوناهیمی» باغیشلاییب قزوینه گؤندردیلر. قزوینده تام 13 ایل یاشادیم، سونرا تئهرانا کؤچدوم». حبیب ساهیر، نهایت، 1946-جی ایلد، 43 یاشیندا ایکن ائولنمک قرارینا گلیر و آغیر سورگون حیاتینی یالقیز دئییل، عؤمور-گون یولداشی نصرت‌الملک نوری خانیملا بیرگه یاشاییر. اوزاق ائللرده سورگونلویه محکوم ائدیلمه‌سینه باخمایاراق شاعیر بیرجه آنلیق دا اولسا، تبریزی، آنا تورپاغی، دوغما خالقینی اونودا بیلمیر.
اوستاد شاعیر سورگوندن قاییتدیقدان سونرا دا عقیده‌سیندن دؤنمور، سون نفسینه‌دک مؤوجود رئژیمه قارشی سؤزون و قلمین گوجو ایله موباریزه آپاریر، گئریلیگی، خورافات و دوگماتیزمی تنقید ائدیر، خالقینی آزاد، سربست و چاغداش بیر میلّت کیمی فورمالاشماغا چاغیریر.
او، 1878-79-جو ایللرده باش وئرن ایران ایسلام اینقیلابی‌نین خالقی آزاد ائده‌جگینه، بونونلا دا اونون آجیناجاقلی وضعیتدن، اسارتدن قورتولاجاغینا اومید بسله‌ییردی. "سحر ایشیقلانیر" آدلی کیتابیندا هله اینقیلابا حاضیرلیق گئتدیگی بیر واختدا اینقیلاب یئلی‌نین اسمه‌یه باشلادیغینی حیس ائدرک یازیردی: "او قانلی و یاسلی پاییزدان (میلّی حؤکومتین سوقوطوندان سونراکی دؤور نظرده توتولور) آرتیق 32 پاییز کئچیب، آما هله یارالار ساغالماییب... بونونلا بئله سویوق کوللر آلتیندا کؤزلر قالدی... اوزون ایللردن، او قانلی فاجیعه‌دن سونرا، دئیه‌سن، سحر ایشیقلانیر."(1.)
لاکین سحر ایشیقلانمادی. 83 یاشلی شاعیر 1878-79-جو ایللر ایران ایسلام اینقیلابیندان سونراکی دؤورده ده خالقینا وعد ائدیلن حوقوق و موکلّفییتلرین گئرچکلشمه‌دیگینی، وعدلرین کاغیذ اوزرینده قالدیغینی، بو آزمیش کیمی، یئنه ده باسقیلارا، میلّی حاقسیزلیقلارا معروض قالدیغینی گؤرور. گؤردوکلرینه دؤزمه‌یه آرتیق گوجو چاتمیر، سویداشلاری‌نین اوزلشدیگی عدالتسیزلیگه و تحقیرلره اعتیراض آکتی کیمی، همچنین رئژیمین اونا قارشی ائده‌جگی تضییق و ایشگنجه‌لری گؤز اؤنونه گتیره‌رک تئهران یاخینلیغیندا یئرلشن آریا شهرینده‌کی منزیلی‌نین پنجره‌سیندن اؤزونو آسیر و اینتیحار ائدیر. آنجاق معنالی عؤمرونون مودریکلیک چاغینی یاشایان حبیب ساهیر 1979-جو ایل اینقیلابی‌نین دا گونئی آذربایجانا و اونون ظولمکار خالقی‌نین حیاتینا کؤکلو دییشیکلیکلر گتیرمه‌یه‌جگینی ائله ایلک آیلاردانجا فهمله دویموش، آنلامیشدی.
یارادیجیلیغی. سورگون حیاتی حبیب ساهیرین اثرلرینده‌کی لیریک-رومانتیک احوالی-روحییّه آیدین دویولان کدر، غم نوتلاری چؤکدورور. اونون دیبسیز بؤیوک وطن، تبریز سئوگیسی داها دا آلوولانیر. اوچان قوشلاردان، اسن یئللردن دوغما یوردونا پئیغام، سالام گؤندریر، چکدیگی غوربت آجیلاری، آیریلیق حسرتی، هیجران دویغولاری قلبیندن میصرالارا سوزولور.
شفقلرده اوچان آخشام قوشلاری،
مندن سالام دئیین گؤزل تبریزه.
قاتار ایله گئدن وطنه ساری،
آرخاداشلار! بیر باش وورون دا بیزه.
دومان چؤکوب اوفوقلری قارالتدی،
منه غوربت بیر جهننم یاراتدی...
خزان یئلی باخچامیزی ساراتدی،
داها نه‌لر دئییم، دوستلار من سیزه؟ (2.226)
دیگر بیر دوبئیتیسینده باغچادا بیتن نرگیزه بنزتدیگی تبریزه سالام گؤندریر، لاکین بو دؤرد میصراعلیق شئعیرده ده بوتون عؤمرو بویو طرفینده دوردوغو، حاقلارینی مودافیعه ائتدیگی مظلوم اینسانلاری، اذییت چکن، یای-قیش ایستی-سویوق بیلمه‌دن ایشله‌ین امکچیلرین، فاصیله‌سیز قول امگی-نین موقابیلینده بیر کومایا بئله صاحیب اولا بیلمه‌ین ائوسیز-ائشیکسیزلری، یوردسوز-یوواسیزلاری دا اونوتمور:
سالام اولسون تبریزه،
باغدا آچان نرگیزه،
اکینچییه، ایشسیزه،
یوردسوزلارا، ائوسیزه.(2.238)
دیقت چکن اودور کی، شاعیرین اثرلریندن بوتون عظمتیله گؤرونن بؤیوک وطن محبتی اونون دیگر سئوگیلرینی اوستله‌ییر. قلبینده بو بؤیوکلوکده سئودا داشیدیغینا گؤره ده قارشیسینا قاداغالار قویولور. لاکین سورگون اولوناراق وطندن اوزاقلاشدیریلماسی، سورگون و تعقیبلر اونو ذره‌جه قورخوتمور، آنا دیلینده یازیب-یاراتماقدان، بنزرسیز شئعیر اینجیلری قله‌مه آلماقدان چکیندیرمیر. داها بؤیوک عزمکارلیقلا لیریک شئعیر و حئکایه‌لر یازماغا داوام ائدیر. موختلیف واختلاردا «سایه‌ها» (کؤلگه‌لر)، «افسانه‌ی شب» (گئجه‌‌نین افسانه‌سی)، «شقایق» (داغ لالاسی)، «خوشه‌ها»(باشاقلار) و «اساطیر» (میف)، «لیریک شئعیرلر»، «سئچیلمیش شئعیرلر» (2 جیلدده)، «کال مئیوه‌لر»، «کؤوشن»، «سحر ایشیقلانیر» آدلی شئعیر کیتابلاری ایشیق اوزو گؤرور. بو کیتابلاردا توپلانمیش بدیعی اثرلرده تنقید موتیولری، رئال حیاتدان، شاهلیق اوصولی-ایداره‌سی‌نین جینایتلریندن، مؤوجود رئژیمین عدالتسیزلیکلریندن، خالقین آغیر گونلریندن، آغری-آجیلی یاشاییشیندان شیکایتلنمه‌لر اولسا دا، اساسن وطن مولکونون آل-الوان منظره‌لری، آنا طبیعتین اسرارانگیز گؤزللیکلری، آذربایجان خالقی‌نین قایغیلارلا دولو کند حیاتی، امکچی اینسان بدیعی-پوئتیک بویالارلا، اوبرازلی شکیلده وصف اولونور. «سهند داغی»، «آرزو»، «شئعیرین دیلی»، «بی و شاعیر»، «ماهنی»، «آرازین سویو»، «کند ماهنیلاری»، «سالام»، «سهنده ساری»، "شئعیر پریسی" ،"حیاتدیر آخار چئشمه" ،"سئوگیلیم" آدلی شئعیرلرینده شاعیرین بوتؤولوکده یارادیجیلیغینا خاص اولان درین لیریزم، رومانتیک اوسلوب، دوغولدوغو، بویا-باشا چاتدیغی یوردا، ائل-اوبایا اودلو محبت قاباریق شکیلده عکس اولونموشدور. ساهیر «سهند داغی» شئعیرینده باشی قارلی، دومانلی، شانلی-شؤوکتلی وطن داغی‌نین ائل-اوبا‌نین دایاغی، ایستینادگاهی، سیغیناجاغی اولماسیندان غورور دویور و بو دوشونجه‌لرینی فرحله نظمه چکیر. شئعیرده آذربایجان کندی‌نین و کندلیسی‌نین حیاتی آیدین بویالارلا جانلاندیریلیر. کند جاماعاتی، ائلات یای آیلاریندا یایلاغا چیخیر، بو قودرتلی، عظمتلی داغین اتکلرینده چادیرلار قورور، چوبانلار قویون-قوزو سورولرینی لاله‌لی دوزلر، یاماجلارا یاییر، قادینلار قیش تداروکو گؤرور، هر طرفدن قویون-قوزو ملشمه‌سی، اوشاقلارین شن قهقهه‌لری، چال-چاغیر سسلری ائشیدیلیر، بیر سؤزله، حیات قایناییر:
گلین قورون چادیرلاری، بوراخین،
اوتلاسینلار اوتلاقلاردا آت، قویون.
اوشاقلاری بوراخینیز گزسینلر،
اود یاندیریب قارانلیقدا توی توتسون!
سیزین اوچون یاماجلاری بزه‌ییب،
گؤزل قوشلار بسله‌میشم سیزلره
چیراق کیمی قیزیل لاله یاندیریب،
یاشیل خالی دؤشه‌میشم هر یئره...(3.55)
ساهیرین لیریک-رومانتیک شئعیرلرینده اوخوجو آنا تورپاغا، طبیعتین اعجازکار گؤزللیکلرینه وورغون، رومانتیک، خیالپرور بیر شاعیرله – گؤزللیک عاشیقی ایله قارشیلاشیر. بو بدیعی لؤوحه‌لر، لیریک ریجعت و تصویرلرله سوسلنمیش، سانکی حزین بیر موسیقی و اینجه رسام طبعی دویولان شئعیرلری شاعیر اساسن گنجلیک دؤورونده، 1946-جی ایله‌دک قلمه آلمیشدیر. آنجاق ایستر طبیعت گؤزللیکلریندن، ایسترسه ده اینسا‌نین داخیلی، روحانی دونیاسی‌نین اؤزللیک و زنگینلیکلریندن، وارلیغین، حیاتین سیرلریندن، غریبه‌لیک و آنلاشیلمازلیغیندان یازسین، فرقی یوخدور، حبیب ساهیر بوتون یارادیجیلیغی بویو یئنی شئعیر عنعنه‌لرینه صادیق قالیر، اثرلرینی داها چوخ سربست وزنده قلمه آلیر. اونون عروض وز‌نی‌نین قویدوغو محدودییتلردن سیچرایاراق چیخدیغی قالیبسیز شئعیرلرینده‌کی آزادلیغینی، بدیعی فیکری‌نین، شاهه قالخان دویغولاری‌نین ایفاده‌سینده‌کی سربستلیگی و اوخوجو روحونو اوخشایان درین شئعیریییتی دؤورونون ادبییّات بیلیجیلری ده یوکسک قییمتلندیرمیش و تقدیر ائتمیشلر. محمد ریضا رافی‌پور ساهیرین پوئزییاسینی "مشروطه دؤورونون پوئزییاسی ایله نیما یوشیجین موعاصیر شئعیرلری آراسیندا بیر کؤرپو" کیمی دَیرلندیرمیش، حوسئین صدیق ایسه شاعیرین هانسی دیلده، وزنده و اوسلوبدا یازماسیندان آسیلی اولمایاراق اونون بؤیوک روحا صادیق قالدیغینی، کؤکوندن و تاریخیندن قوپمادیغینی وورغولامیش و کونکرئت اولاراق دئمیشدیر: "فارس‌دیللی پوئزییاسیندا دا ساهیرین صیرف آذربایجان شاعیری اولدوغو گؤرونور"(4.44) و:
منیم ایچریمده اینله‌ین بو ساز
یالنیز تورکچولوکدن سؤیله‌ییر آواز.
ائله وورولموشام بو آوازا من،
بو سسله باغلاندیم سنه، ائی وطن،- (1)
میصراعلاری سؤز اوستادی‌نین کؤنول روبابی‌نین یالنیز تورکچولوک روحوندا کؤکلندیگی‌نین، یاد نغمه‌لر چالمایان سازی‌نین اصیل "تورک سازی" اولدوغونون و بیر-بیریندن گؤزل تورکولر سؤیله‌دیگی‌نین تصدیقی، اوریژینال پوئتیک اعتیرافیدیر.
بیر سیرا تدقیقاتچیلار سربست وزنده یازیب-یارادان ساهیری، حاقلی اولاراق، جنوبی آذربایجان ادبییّاتیندا «سربست شئعیرین آتاسی» آدلاندیریر، "بوتون آذربایجا‌نین "ویکتور هوگو"سو کیمی دیرلندیریر (5)" ،شاعیرین بؤیوک صنعتین، درین رومانتیزمین، افسونلو لیریزمینه حئیرانلیغینی ایفاده ائدیرلر: «بدیعی طبیعت تصویرلری ایله بزه‌نمیش شئعیرلرینی گنجلیک دؤورونده قلمه آلماسینا باخمایاراق، بورادا ساهیر ماهیر بیر غوّاص کیمی دنیزین درینلیکلرینه جوماراق سؤز اینجیلرینی توپلامیش، مهارتله خیال پریلری‌نین تئللرینه دوزموش، آنا طبیعتین فوسونکار گؤزللیکلرینی وصف ائتمیشدیر. شئعیرلرینی اوخودوقجا اینسان اؤزونو بیر رسّامین یاراتدیغی بنزرسیز تابلولارین قارشیسیندا حیس ائدیر. شاعیرین یارادیجیلیق قودرتی آدامی حئیران ائدیر. آنجاق تاماشادان دویوب معنا آختاریرکن ایستر-ایسته‌مز داخیلینده بیر سوال باش قالدیریر: - مگر صنعت صنعت اوچوندور؟ یارادیلمیش اثرلر تاماشا اوچونمو یارادیلیر؟» (4.88.) گ.صباحی‌نین بو فیکیرلری و ساهیرین پوئزییاسینداکی درین شئعیریییته حئیرانلیقدان دوغان سواللاری ماراقلی، هم ده دوشوندوروجودور. آخان سولارین لایلایا بنزر شیریلتیسینی، اسن یئللرین یاشیل زمیلری حرکته گتیرمه‌سینی، آی ایشیغی‌نین بولودلارین آرخاسیندان بویلاناراق دومدورو، گوموش سولاردا عکس اولونماسینی، چمنلرده عطیر ساچان گوللرین عشقی ایله جه-جه ووران بولبوللرین آوازینی، حتّی سوسریلرین جینگیلتیلی سسله اؤتمه‌سینی، داغلاری، دره‌لری، یاشیل اورمانلاری و س. یوکسک پوئتیک اوستالیقلا تصویر ائدن شاعیر اوخوجودا اؤز تورپاغینا، آنا طبیعت، بویا-باشا چاتدیغی ائل-اوبایا، خالقینا محبت، بؤیوک سئوگی آشیلاییر، قلبینده لیریک، کؤورک دویغولار اویادیر. هر بیر اینجه‌صنعت اثرینده کامیل بدیعی گؤزللیکله یاناشی دولغون معنا، سرراست فیکیر ده ایفاده اولونمالیدیر. اینجه، ظریف حیس و دویغولارینی، ایدئیا و مقصدلرینی اؤز اثرلرینده عکس ائتدیرن شاعیر بدیعی تصویر واسیطه‌لریندن همین ایدئیا و مقصدلرین، فیکیرلرین داها تاثیرلی، داها سیرایت ائدیجی ایفاده اولونماسی اوچون یئرلی-یئرینده ایستیفاده ائدیر. حبیب ساهیر محض بو یارادیجیلیق یولو ایله ایناملی آددیملار آتاراق یوکسک بدیعی دَیره مالیک اوریژینال اثرلر یاراتمیشدیر. لیریک-رومانتیک سپکیلی شئعیرلرینده تکرارسیز بدیعی لؤوحه‌لر، لیریک ریجعتلر و اعجازکار طبیعت منظره‌لری‌نین بدیعی تصویری ایله یاناشی، خیالی صورتلر، اوبرازلار دا اؤزونه مخصوصلوغو ایله دیقّتی جلب ائدیر. ساهیر یارادیجیلیغینا یوکسک دَیر وئردیگی و اثرلرینی، "گؤل" پوئماسینی آذربایجان تورکجه‌سینه چئویردیگی فرانسیز شاعیری و نظرییّه‌چیسی شارل بودلئرین حیاتی و معنوی گؤزللیکلرله باغلی فیکیرلرینی، مؤوقئعیینی اثرلرینده یانسیدیردی. شارل بودلئره گؤره: "گوزلین، اویاندیردیغی ایزله‌نیم تک اولسا دا، هر زامان قاچینیلماز اولاراق ایکی عونصوردان اولوشدوغونو، اولوشان ایزله‌نیم بیرلیگی ایچینده گوزلین دئییشیک عونصورلاری‌نین آییرد ائتمک گوج گلسه ده، بونون گوزلین بیله‌شیمینده‌کی زورونلو چئشیدلیلیگی اصلا گئچرسیز قیلمادیغینی گؤسترمک اوچون یاخشی بیر فورصت. گوزللیک، نئجه‌لیگی‌نین بلیرله‌مه‌سی چوخ گوج اولان ایبتدایی، دییشمز بیر عونصوردان و قوشوللارا گؤره دییشن، گؤره‌لی بیر عونصوردان اولوشور- بو عونصور دا یاشانیلان چاغ، او چاغین مودالاری، اخلاقی دَیرلری، دویغولاری یا دا بونلارین هامیسیدیر. ایلاهی پاستا‌نین اوستونو قاپلایان چکیجی، باشدان چیخاریجی، ایشتاه آچیجی قایماغا بنزه‌ده بیله‌جگیمیز بو ایکنجی عونصور اولماسا اینسان دوغاسینا اویارلانا بیلیر و اویغون اولماقدان چیخاجاق ایلک عونصور دا حضم ائدیلمز، تقدیر ائدیلمزدی. مئیدان اوخویورام: بو ایکی عونصورو دا ایچرمه‌ین تک بیر گؤزللیک نومونه‌سی بولوب چیخارین منه" (بودلئر،2004:202)." ساهیر ده لیریک اثرلرینده محض بو ایکی عونصورون، ایکی جهتین وحدتینی یارادیر. اینسان اونون قلمینده ظاهیری و باطینی گؤزللیکلری ایله تام اوبراز اولاراق تقدیم ائدیلیر. شاعیرین رئالیست شئعیرلری‌نین اساس مؤوضوسو اینسان و اونون داخیلی عالمی و وط‌‌نی‌نین، آذربایجان طبیعتی‌نین تکرارسیز گؤزللیگیدیر. عئینی زاماندا بو مؤعجیزه‌لی طبیعی منظره‌لرین، تکرارسیز گؤزللیکلرین قوینوندا، اسرارانگیز موحیطده سویداشلاری‌نین چاره‌سیز بیر دورومدا، طالیعه بویون اَیه‌رک یازیقلاشمیش حالدا یاشاماغا محکوم اولدوغو گؤرونور... «چؤل یوللاریندا» و «شئعیر پریسی» کیمی شئعیرلریندن گتیردیگیمیز نومونه‌لرده هم ده شاعیرین ماسماوی، جاذیبه‌دار خیال دونیاسی یانسییر:
خیال رنگلی بیر پرده‌دیر، مرموز، گؤزل بیر جاها‌نین،
اسرارانگیز گؤزللیگی او پرده‌ده چیچک آچار...
بیر اوفوقدور فیروزه رنگ، بزه‌میشدیر شفقلری...
ماوی، درین آسیماندیر، اوندان دوغان ماهیتابلار.(2.236)
«شئعیر پریسی»نده حبیب ساهیر اوخوجوسونو یاز گونشی‌نین باتماسی ایله اطرافا چؤکن تورانلیغین یاراتدیغی حوزنلو بیر سسسیزلیکده، غریب آخشاملاردا شاعیر قلبینده باش قالدیران رومانتیک دویغولارلا باش-باشا قویور:
گون باتارکن قیزیللی خیاللاردا،
گول آچاردی یازین گؤزل آخشامی.
اوزاداردی منه شئعیرین پریسی
شراب ایله دولو آلتین بیر جامی...
آی دوغارکن کؤلگه‌لنمیش سولاردا
آیین گوموش ایشیقلاری تیترردی...
داغ چیچگی وئرن نازلی قیز منه...
شراب ایله دولو بیر جام وئرردی.(5.48)
یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورونده ساهیرین بعضی لیریک-رومانتیک شئعیرلرینده حتّی بیر پئسسیمیزم، اومیدسیزلیک، گله‌جگه اینامسیزلیق، بدبینلیک نوتلاری دا آیدین دویولور. شاعیر سانکی اونا آجیلار یاشادان، آرزولارینی سولدوران حیاتلا ویدالاشماق ایستگی دویولور:
یات بو ویرانه‌ده، حسرتلره قاتلان، گولمه!
گولمه! سولسون اورگینده آچیلان لاله‌لرین،
کی سؤنسون او گونش رنگلی، او خوش زولفی‌ترین...(3.232)
«گولمه!» شئعیرینده‌کی بو کوسکونلوک، اومیدسیزلیک، چتینلیک و صفالت، یوخسوللوق ایچینده کئچن آغیر حیاتدان دوغان روح دوشکونلوگو، دونیانی ترک ائتمک - اؤلوم آرزوسو «سون سؤز» شئعیرینده داها دا قاباریقلاشیر:
نه سؤیود کؤلگه‌سی آلتیندا، نه چای نزدینده،
نه یاشیل باغلار ایچینده منی باسدیرما، ساکین!
و نه مرمردن اولان بقعه‌ده حبس ائیله منی،
قوی گؤی آلتیندا یاتیم، بیر دره‌ده داغا یاخین!..(3.233)
ایلک باخیشدان شاعیرین بدبینلیگی، کدری فردی، سوبیئکتیو تاثیر باغیشلاییر. لاکین دیگر اثرلرینه نظر سالدیقدا بو کدرین فردیلیکدن چیخدیغی‌نین و عومومن، اونو یئتیرن خالقین، باشی موصیبتلر، بلالار چکمیش میلّتی‌نین دردی، کدری اولدوغو درک ائدیلیر. و اینجه دویغولو، حساس اورکلی شاعیر ایلک دؤور یارادیجیلیغیندا آیدین شکیلده گؤرونن خیال دونیاسیندا، بدبین، پئسسیمیست حیسّلرین تاثیر دایره‌سینده اوزون زامان قالمیر، ایجتیماعی رومانتیزمه یؤنه‌لیر، دوشونجه‌لرینده، حیاتا باخیشیندا تبددولات یارانیر و رئال عالم، گئرچک دونیایا قاییدیر. «کؤوشن» کیتابینا یازدیغی اعتیرافدا بو قاییدیشی صمیمی دیلله ایفاده ائدیر. «بیر طرفده تصووفون رمزلی دونیاسی، بیر طرفده ایسه گونشله پارلایان رئال عالم گؤردوم. آتیمی ایشیغا سوردوم. ماهنی سؤیله‌دیم. شئعیر یازدیم. یازدیم-پوزدوم. یادلار منی داندیلار. ائللر منی آندیلار، آلقیشلادیلار. من یولومو تاپمیشام! ایشیقلی عالم اوردادیر. شن گونلر، آزاد ایللر اوردادیر. دونیا بئله اولمالیدیر» (6).
دونیا‌نین، اصل حیاتین اونو یئتیرن خالقین، ائلین-اوبا‌نین قوینوندا، شاد گونونده اونونلا بیر سئوینیب، کدرلی واختلاریندا دا بیر غملنمکده اولدوغونو درک ائدیر. آرتیق ساهیر خیالیندا جانلاندیردیغینی دئییل، گؤروب موشاهیده ائتدیکلرینی، رئال حیاتی بدیعی بویالارلا عکس ائتدیرمه‌یه باشلاییر، گئرچک حیات حادیثه‌لرینی، تاریخی کئچمیشی شئعیر، پوئزییایا گتیریر، خالقین دردلرینی سؤیله‌ین دیلینه چئوریلیر:
شاعیر قوشدو گونه ساری،
اوددا گؤروب خالقی یاندی،
او گونه‌دک گؤرمه‌دیگی
بیر شوخ شئیلر گؤروب قاندی.()
-دئییر و یئنی هوسله «قاندیقلارینی» وصف ائتمه‌یه گیریشیر. «دده قورقود» داستا‌نیندا بوغاج بویونو نظمه چکیر، مشروطه اینقیلابینا، خییابانی حرکاتینا، 21 آذر نئهضتینه پوئتیک موناسیبتینی بیلدیریر. اونون رومانتیک بیر دیلله تصویر ائتدیگی وارلیق یاشایان، ائشیدیلن و دویولان اوبرازلارا چئوریلیر و یادداشلاردا قالیر. «بیری شیعه، بیری سوننی، بئله میلّت، سنه ذیلّت»- دئیه‌رک خالقین آراسیندا دینی مذهب آیری-سئچکیلیگی سالان سیماسیز دین خادیملرینی، سببکارلاری لعنتله‌ییر. ساهیری ان چوخ سئویندیرن، روحونو قانادلاندیران، یاشاماق، یازیب-یاراتماق هوسینی گوجلندیرن، ایلهامینا قول-قاناد وئرن 21 آذر حرکاتی‌نین غلبه چالماسی، گونئی آذربایجاندا خالق دئموکرات فیرقه‌سی‌نین غلبه‌سی و س.ج.پیشه‌وری‌نین میلّی حؤکومتین باشینا گلمه‌سی، وطنین سماسیندا آزادلیق گونشی‌نین پارلاماسی اولموشدور:
قورخما! بو ماوی گؤی آلتیندا یانان آل گونشیم،
بو اوفوقلرده گولن آل شفقین سؤنمه‌یه‌جک...
ایلک باهارین آچاجاق گول، اؤته‌جک بولبوللر،
دونیامیز بیر ده بو عالمده خزان گؤرمه‌یه‌جک...(3.84)
لاکین آزادلیق گونشی‌نین اوزرینی قارا بولودلار چوخ تئز آلیر. آزادلیق گونشی قان دنیزینده بوغولور. یئنه زیندانلارین دمیر بارماقلیقلاری خالق فدایلرینی اوزونه آشیلیر، تعقیبلر، سورگونلر، اؤلوملر باشلانیر. شاهین قولدور دسته‌لری خالقین یورد-یوواسینی داغیدیر، آزادلیق نغمه‌سی اوخویان آغیزلارا قیفیل وورولور، ائل-اوبا‌نین آزادلیغی چالینیر، دیلی یاساق ائدیلیر، میلّی غورورو تاپدالانیر. ساهیری اینقیلابین غلبه‌سی نه قدر سئویندیرمیشدیسه، مغلوب ائدیلمه‌سی بیر او قدر سارسیتدی. بدبختلیگه دوچار ائدیلمیش ائللرین دردینه «وطن ماتمینده» شئعیری ایله آغی دئدی. «سؤیله، تانری!» شئعیرینده اوجا تانرییا اوز توتوب ویران ائدیلمیش یوردلارین، گوناهسیز آخیدیلان قانلارین، ائل ایچینه سالینان آیریلیق، آجلیق، نیفاغین سببلرینی سورور، وطنداش یانغیسی، کدری و ناراحاتلیغی ایله ائللرین اوزونه باهارین بیر ده نه زامان گوله‌جگینی بیلمک ایسته‌ییر و ان آزیندان بونا اومید ائدیر:
سؤیله تانری! کؤچوب گئدن ائللرین،
بو دونیادا بیر ده اوزو گوله‌جک؟
گله‌جگه شیرین اومید بسله‌ین
کؤنلوموز ده آچاجاقمی گول-چیچک؟
ویرانه ده سوساجاقمی بو بایقوش،
وئره‌جکمی باهار دونیایا بزک؟ (2.235)
«سورگون» پوئماسیندا، "فیریدون ایبراهیمی‌یه" ،"باسقین" ،«کند ماهنیلاری»، «یورد ماهنیسی»، «آتلیلارین»، «یولدان کنار»، «گئجه کئچمیش یاریدان»، «مندن سالام دئیین گؤزل تبریزه»، «او تایا»، «ماهنی»، «حارام اولسون»، "سازاق اسدی" ،"بیر توخوجو قیزا" ،"آخشام چاغیدیر" ،«خزانلار» کیمی شئعیرلرینده وطن و خالقی‌نین پریشان، کدرلی حالینی، داغیلمیش ائولرین، سؤندورولموش اوجاقلارین نیسگیلینی، دوشمن آتلاری‌نین تاپداغیندان قاچیب جان قورتارمیش، غوربت ائللره پناه آپارمیش، سورگونه گؤندریلمیش اینسانلارین فاجیعه‌سینی یانا-یانا قلمه آلیر. «خزانلار» شئعیری سانکی بیر تاریخدیر، بیر پاییزدا قلبه چالیب بیر پاییزدا آغیر مغلوبییته اوغرادیلان بیر ائلین رومانتیک اصالتله تصویر ائدیلن تاریخیدیر... آرزولاری‌نین قانادلاریندا خوشبختلیگه قوووشدوغونا اینانان، بو خوشبختلیگین دادینی هئچ بیر ایل ده دادماغا آمان وئریلمه‌ین، خیانت بورولغا‌نیندا بوغولماغا محکوم اولونان، بؤیوک، شرفلی تاریخ یاشایان بیر خالقین قیریلان ایناملاری‌نین، اؤلن آرزولاری‌نین تاریخی‌نین بو درجه‌ده پارلاق و آیدین، کدر و حوزنله بدیعی پوئتیک عکسی ادبییّاتدا نادیر حادیثه لردندیر:
بیر خزاندا یئتیم قالدیق،
بیر خزاندا
سئودالاندیق...
بیر خزاندا آلوولاندیق.
ان نهایت، خولیالارین هاواسیندان
قانادلاندیق...
بیر خزاندا پارلاق قیزیل گونش دوغدو،
بیر خزاندا بولود گلیب گونو بوغدو...
آنلایارکن خزانلاری زامان بیزی قووالادی
گلدی زامان، کئچدی زامان،
آیری دوشدوک یوردوموزدان...
حسرت قالدیق سرین-سرین بولاقلارا،
گول-چیچکلی اوتلاقلارا.
زامان کئچدی، بیز قورودوق
سوسوز قالان آغاجلار تک.
طراوتدن سالدی بیزی،
بیلمم غوربت؟
یوخسا فلک؟ (5.40).
اوبرازلی شکیلده "خزان" آدلاندیریلان پاییزین سیماسی‌نین، سولان و اؤلن خزان یارپاقلاری‌نین سؤزله بیر رسام تک بو درجه‌ده دقیقلیکله و تاثیرلی لیریک-پوئتیک دیلله سانکی رسمینی چکمه‌سی ده بنزرسیزدیر. «خزانلار» شئعیری ایله تانیش اولان اوخوجو پاییزدا خزان دؤورونو یاشایان یارپاقلارین سئودا رنگینی، حسرت رنگینی، توتقون، توزلو، حتّی غوربت رنگینی بئله یالنیز اونون گؤره بیلدیگینی دوشونور، یئل اسرکن یارپاقلارین یاغیش تک یاغدیغینی، سولغونلاشدیغینی، سانکی بیر متنین نقّاشینا دؤندوکلرینی، لاجیورد، قیزیلی گونشین اودلو شفقلرینده مین بیر رنگه بویاندیغینی او دویوب، او گؤروب، او موشاهیده ائده، شاعیر فهمی ایله تحلیلینی وئره بیلر! ساهیر اوچون پاییز دا، خزان دا قیزیلی رنگده دئییل، حسرت، غوربت رنگلیدیر، "یاسلی"دی، "غملیدی" ،"قانلی پاییز"دی...اوستاد شاعیر مؤوجود شاه رئژیمینه قارشی موباریزه آپارماقلا یاناشی، گئریلیگی، مؤوهومات و خورافاتا، دوگماتیزمه، درویش سایاغی یاشاما قارشی دا چیخیش ائده‌رک گونئی آذربایجان تورکلرینی آزاد، دؤورله، زامانلا آیاقلاشان چاغداش بیر میلّت اولماغا، طورّه‌هاتا اویماماغا چاغیریردی. اونا گؤره ده فارسجا یازان بیر سیرا آذربایجان شاعیرلرینی کسکین تنقید ائدیر، "یادا قول اول، درده آلیش، فارسجا دانیش... اسیرلیگی، درویشلیگی تلقین ائله اوشاقلارا، اینانسینلار طورّه‌هاتا... دئیه‌رک اونلارین قول پسیخولوگییاسینا اویغونلاشمالارینا اعتیراضینی بیلدیریردی. حبیب ساهیر "من اسیر ائللریمین، آه شاعیرییم" شئعیرینده ده تحصیللی، ساوادلی گونئی آذربایجان ضیالیسی‌نین اوغرادیغی میلّی فاجیعه‌لردن بحث ائدیر، آذربایجان تورکلری‌نین آجی قدرین، آلین یازیسینا اعتیراض بیلدیریردی. کدرلی شاعیر آزاد ائلین شاعیری اولماق، هئچ بیر باسقی، تضیقله اوزلشمه‌دن آنا دیلینده آزاد، سربست یازیب-یاراتماق ایسته‌ییردی:
بینهایت بو گؤیون آلتیندا
بیزه بیر قوببئیی-فیروزه ده یوخ.
یانار افلاکدا مینلرله چیراق
بیزه بیر شام، بیر آویزه ده یوخ.
بو قدر اولدوز آراسیندا بیزه
یئددی گؤیلرده بیر اولدوز یوخوموش.
اؤلدولر قوشلار عالمده مگر،
بیزه چاتدی او آغلار بایقوش.
قووالارکن منی هر گون مؤحنت،
قاپیمی دؤیمه‌ده‌دی هر گئجه غم.
هامی آزاده ائلین شاعیری وار
من اسیر ائللریمین، آه شاعیرییم...(1.)
ساهیرین موباریزه‌سی‌نین اساس هدفی آنا دیلی‌نین-آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اوزریندن قاداغانلارین گؤتورولمه‌سی، اورتا و عالی مکتبلرده دوغما دیلین آزاد شکیلده تدریسی و اینکیشافی ایدی. «دیل گونشدیر ایشیق ساچیر، آزادلیغا قاپی آچیر... بیزیم تورکو شیرین دیلدیر، خوش صدالی، زنگین دیلدیر» - دئین حبیب ساهیر اوچون آنا دیلی میلّی وارلیغین تصدیقیدیر، یاد دیله، اؤزگه دیل قولاغا خوش گلسه ده، بویوندوروقدور، بویوندوروق ایسه خالقی گئج-تئز بوغار، کئچیدلرده پوسقو قورموش قولدور تک فورصت تاپان کیمی، وار-یوخونو سویار. اؤزگه دیل خالقین باشی اوستونده سانکی بیر جهننم کؤلگه‌سی، اؤلوم کابوسودور، هر آن بوینونو اوزمه‌یه حاضیر دورموش جللاد قیلینجیدیر:
بیزه یاد کابوسو باخ، کؤلگه سالیب،
بو اؤلومدور، بو اؤلوم کؤلگه‌سیدیر!
یاد دیلی اولسا دا خوش سسلی، یئنه
بیزجه ارباب سسی، جللاد سسیدیر...
آذربایجان میلّی حؤکومتی دئوریلندن سونرا شاه رئژیمینه قوللوق ائدن آذربایجان تورکلری‌نین وضعیته اویغونلاشمالاری ایله هئچ جور باریشمایان شاعیر "خرابه‌زار ائیله‌دی اود دییارینی، افسوس، قورو و ایستی دییاردان آخیب گلن اوردو. ائلیم اسیر اولدو، اویماغیم کؤچوب گئتدی و فارسلاشان آغالار ساتدیلار گؤزل یوردومو، - کیمی فیکیرلرین گئنیش یئر آلدیغی شئعیرلر یازاراق مؤوجود دوروما قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریردی. ایلین دؤرد فصلینه حصر ائتدیگی «یای»، «یاز»، «پاییز»، «قیش» آدلاندیردیغی شئعیرلرینده ده ساهیرین اورک آغریسی ایله تصویر ائتدیگی گونئی آذربایجان کندلیلری‌نین آجیناجاقلی گوزرانی، چتین حیات شراییطی دَییشمیر. الی‌نین زحمتی ایله بئجردیگی محصولدان کندلی‌نین اؤزونه پای دوشمور، بوتونلوکله اربابین، مولکدارین آنبارینا دولور. قیتلیق حؤکم سورن قیشین اوغلان چاغیندا دا، پاییزدا تارلالاردا، باغ-باغچالاردا محصول آشیب-داشاندا دا کندلی‌نین سوفره‌سی بوش، چؤرگی یاواندیر. نه قدر تر تؤکوب، تارلالاردا جان چورودوب محصول بئجرسه ده اربابا، مولکدارا بورجونو وئریب قورتارا بیلمیر، عکسینه، ایلدن-ایله بورج اوستونه بورج گلیر:
حئیدر بابا، کندلی جانا بورجلودور؛
بیلمیرسن کی، بورجلو نامرد قولودور!
توستولرسه اونون بو گون اوجاغی
بورجا گئدر صاباح قابی-قاجاغی...
وضعیت نه قدر آغیر، آجیناجاقلی اولسا دا، ساهیر آرتیق بدبینلیگی، پئسسیمیزمه قاپیلمیر. اورگینده خالقین، وطنین گله‌جگی‌نین آیدین، ایشیقلی اولاجاغینا بسله‌دیگی اومید سؤنمور. دوشونور کی، اگر خالقین ایگیدلری هله ده یاشاییرسا و بو ایگیدلرین تپری، غئیرتی، الی قلملی یازاری وارسا، یوردوموز باشقا اویماقلارین ایچینده اریمه‌یه‌جک، آنا دیلیمیز آسسیملیاسییایا اوغرامایاجاق. حیاتین یاخشیلاشاجاغینا اومید بسله‌مه‌یه دَیر، گئج-تئز آزادلیق گونشی وطن سماسیندا تکرار پارلایاجاقدیر!
شاعیر یئنه شئعیر یازار ائل اوچون،
قارلار اریر چایلار اوچون، سئل اوچون.
بوز بولودلار گؤیون اوزون توتامماز،
اؤزگه اویماق یوردوموزو اودامماز...(5.)
"فیریدون ایبراهیمی‌یه" ،"1945-جی ایلده" ،"باسقین" ،"قووالا دوشمنلری" ،"وطنین ماتمینده" ،"قانلی پاییز" ،"یورد ماهنیسی" ،" طورّه‌هاتا اینانما" ،"اوتور ائوده" ،"قار یاغیب اوستومه" ،"ماهنی" ،"باسقین" و س. شئعیرلرینده ایسه عوصیان، کسکین اعتیراض، چاغیریش وار. شاعیر دریالارجا چایلاری اولان ائل ندن سوسوز قالمالیدیر، نسیمین-مئهین قایناغی اولان بیر یوردون اوزریندن نییه قارا یئللر اسمه‌لیدیر، نه اوچون بو خالق اؤز جواهیرینی بیر ساخسییا ساتمالیدیر، نییه بونجا قارا گونلر، اسارت منیم خالقیمین آلنینا یازیلمالیدیر، دونیا گولوب-گوللنرکن، نییه بیزیم باغین گوللری سولمالیدیر؟- کیمی سواللارا جاواب آختاریر و همین سواللارین کونکرئت جاوابیین تاپیر: - غفلت، جاهیللیک، اسارت بوخوولاری-پولاد زنجیرلر، دوگماتیزم...
اسارتده یاشادیغین،
کئچمیشلرین غفلتیدیر،
یئتر زیندان...یئتر زنجیر،
زیندانی ییخ! زنجیری قیر! (3.42)
و شاعیر هر گون خالقی‌نین قاپیسیندان ایچری گیرن آجلیق و اؤلومون اساس سببکارینی دا موعیینلشدیریر، اونا پوئتیک سؤزون ایمکانلاری ایله "وطنین ماتمینده" شئعیرینده اؤزونه لاییق فورمادا دون بیچیر، خالقینا: - ائوینی ییخانی، دوشمنینی تانی، - دئییر، اؤلکه‌سی‌نین میلّی ساتقینلارینی - امیرلری قانادلاری آلتینا آلمیش بؤیوک دوشمنین - ایمپئریالیزمین منفور سیماسینی آچیر:
گؤرورکن قیرمیزی گون سؤندو،
ایمپئریالیزم گولوب سئویندی...
ایمپئریالیزم بیزه نه وئردی؟
-فلاکت، آجلیق و قارا گون.
قان ایزلرینه باخ، بیر دوشون،
تانی دوشمنینی، ایلانی!
سنین امگینله بسلنمیش
"پارازیت"این ات و قانی... (2.86)
پوئمالاری:
حبیب ساهیر خالقی‌نین بؤیوک و کئشمکئشلی، آغیر طالعیینی بدیعی سؤزون گوجو ایله یازان چاغداش گونئی آذربایجان پوئزییاسی‌نین ان قودرتلی نومایندلریندندیر. او، لیریک-رومانتیک دویغولار شاعیری، موعاصیر و کلاسیک شئعیر عنعنه‌لرینی یارادیجیلیقلا داوام ائتدیرن، هم خالق روحوندا، هم ده یئنی اوسلوبدا، سربست وزنده اوغورلو اثرلر یازیب-یارادان گؤرکملی قلم اوستاسی کیمی تا‌نینمیشدیر. حبیب ساهیر شئعیرین تئخنیکاسینی، قایدا-قانونلارینی، طلبلرینی بیلن، مودئرن و کلاسیک شئعیر عنعنه‌لرینی، تصوّوف و رمزلر سیستئمینی دریندن منیمسه‌میش اوستاد صنعتکاردیر. او، آز سؤزله داها چوخ معنا ایفاده ائتمگی، آنا دیلی‌نین زنگینلیگیندن، شیفاهی خالق ادبییّاتی خزینه‌سیندن یوکسک صنعتکارلیقلا بهره‌لنمگی باجاران قودرتلی سؤز اوستاسیدیر. موکمّل پوئتیک اوبرازلاری، بیتکین بدیعی تصویرلری، اوریژینال ایماژ و منظره سیستئمی اونون بؤیوک محبت، اینسانا یوکسک هومانیست دویغولار، بشری حیسلر، وطنپرورلیک روحو آشیلایان گؤزللیک و سئوگی دونیاسیندان خبر وئریر. ساهیرین شئعیرلرینده‌کی سون درجه اوغورلو بدیعی عومومی‌لشدیرملر، اوریژینال تشبیه، ائپیتئت و مئتافورالار تضاد، تکریر و اوکسیمارونلار اونلارین بدیعی-ائموسیونال تاثیر گوجونو آرتیریر، اؤزونون ایسه یوکسک موشاهیده قودرتینی، هر بیریمیزین باخدیغی، لاکین گؤره بیلمه‌دیگی حیات حادیثه‌لرینه اصیل شاعیر باخیشی، شاعیر یاناشماسی، تحلیلیدیر...
ساهیر گوجلو بدیعی تصویر و پورترئت اوستاسیدیر. بوتون اثرلری محض بؤیوک آذربایجانا اودلو سئوگیسینی هایقیریر. او، آنا دیلینی ده اوبرازلاشدیریر، وطنی ده، آنا طبیعتی ده. لاکین شاعیرین سئوه‌رک یاراتدیغی بو موقدس اوبرازلار سیلسیله‌سیندن آنا اوبرازی داها تاثیرلی و یادداقالاندیر. «مکتب خاطیره‌لری» و «نرگیز» پوئمالاریندا، «آنا سسی»، «آنام اوچون»، «پئیغام» شئعیرلرینده آتاسیز قالمیش اؤولادلارینی مین بیر زحمتله بؤیودوب بویا-باشا چاتدیران آناسی فاطیمه‌نین کؤورک، سون درجه صمیمی، مئهریبان، قایغیکئش، سؤزلو-صؤحبتلی، آغزی ائل دئییملی، اینجه سسلی، گولومسر چؤهره‌لی پارلاق اوبرازینی یاراتمیشدیر. اوستاد شهرییارین «حئیدربابایا سالام» اثری‌نین تاثیریله یازدیغی «مکتب خاطیره‌لری» پوئماسیندا لایلاسی "ایله رؤیالارینی درینلشدیرن، سسیله خیالینی گؤیلره یوکسلدن، قوجاغیندا اونا جنّتی باغیشلایان" آناسینا حصر ائتدیگی آشاغیداکی بندلر بو عالی وارلیغا اؤولاد سئوگیسی‌نین ایظهاریدی:
آنام منیم اورتابویلو بیر خانیم،
سییاه ساچلی، «بایات» سویلو بیر خانیم،
دئییب-گولن، هایلی-هویلو بیر خانیم،
زنجیرلی گوللوجه‌لر گئیردی،
«نوشافرین» ناغیلینی دئیردی... (230)
"مکتب خاطیره‌لری" پوئماسیندا او، اوستادی اولموش ناکام موعلیمینی، ایران و جنوبی آذربایجان ادبییّاتیندا یئنی، سربست شئعیر یارادیجیلیغی یولوندا ایلک جیغیر آچان نوواتور شاعیر تقی خان رفعتی ده: "اسکی ادب خرابه‌یکن قورو یئر، ترویج ائتدی او ایلک دفعه یئنی شئعیر،" - دئیه محبتله یاد ائدیر، یوکسک دَیر وئریر.
او اکدیگی آغاج ائل اویماغیندا،
چیچک آچیر بو گون شیراز باغیندا،
یئنی شئعیرین لاپ گوللنن چاغیندا:
کیمسه دئمز تقی رفعت کیم ایمیش؟
شئعیر یازان درین حیکمت کیم ایمیش؟ (2.30).
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، 1946-جی ایلدن ساهیر ده سورگون حیاتی یاشاماغا مجکوم ائدیلمیش، بو ائللرده یازدیغی اثرلرده غوربتده آیدینلیق، حسرت اودوندا یانان دردداشلاری کیمی، گئجه‌لر گؤزونه یوخو گئتمه‌دیگینی، یوللارا باخماقدان گؤزلری‌نین کؤکونون سارالدیغینی، چوخلاری‌نین طالع اولدوزونون سؤنمه‌سیندن و قیز-گلینین ماتم لیباسینا بورونمه‌سیندن دوغان بؤیوک کدرینی، هیجران عذابینی قلمه آلمیشدیر:
قووولدوم آه، وطنیمدن، ائلیمدن،
ایللر بویو نه‌لر گؤردوم، نه‌لر من.
داشدان داشا دیدی باشیم غوربتده،
مؤحنت اولدو یار-یولداشیم غوربتده...
سو باشیندان بیر گون کئچدیم صوبح چاغی،
گؤردوم سؤنوب خالقین اودو، اوجاغی.
قاچیب گئتدیم او جهننم اودوندان.
گؤردوم بوتون یئرده اؤلوم، آتش، قان! (2، 225)
سورگون اولوندوغو کندده اونو قوناق ائدن ائو صاحیبسیندن اراضیده نئچه ائوین اولدوغونو سوروشدوقدا، گل‌نین وئردیگی جاواب شاعیرین دردی‌نین اوستونه درد قویور، کدرینی داها دا آرتیریر:
آختارما سن، قوناق، آدام بو کنده،
کؤک سالیبدیر قوناق، شئیطان بو کتده!
قورخودوردو ارباب بیزی هر گئجه،
اؤلوم دؤیور قاپیمیزی هر گئجه! (2، 225)
لاکین تکجه سورگون اولوندوغو اردبیل، قزوین، مازنداران-ساری دئییل، بوتون ائللر بو وضعییتده‌دیر، هر یئرده خالق آجلیق، صفالت، یوخسوللوق ایچینده‌دیر.
هر یئر گؤی اوت، هر یئر چیچک،
تورکمن صحرا بوراسیدیر.
الی خمیرلی، قارنی آج
اینسانلارین اوباسیدیر...
ساهیرین «نرگیز» پوئماسیندا تصویر ائتدیگی حادیثه،یاراتدیغی آنا اوبرازی داها تاثیرلی و اوریژینالدیر. پوئما‌نین سوژئت خطی تصادوف اوزوندن قادین، قیز اووچوسو، ظالیم، عاغیلسیز خانین الینه دوشموش صاف، ساده و گؤزل کند قیزی نرگیزین آمانسیز اووچونون الیندن قورتولماسی حادیثه‌سی اوزرینده قورولموشدور. پوئمادا تصویر اولونان حیات حئکایه‌سینده آناسیندان ایجازه آلاراق کندین قیزلاری ایله بیرلیکده داغ یاماجینا پئنجر-قوزوقولاغی، ککلیک لوتو، یئملیک ییغماغا گئدن نرگیزین گئری قاییدارکن آیاغینا تیکان باتیر. قیزلار نرگیزین باشینا گلندن خبرسیز اولدوقلارینا گؤره یوللارینا داوام ائده‌رک یاماجدان خئیلی اوزاقلاشیرلار. نرگیزین تیکانی چیخارماغا باشی قاریشیر. بو زامان اوودان قاییدان خان اونو گؤرور، گؤزو توتور و قیزی قاچیرماق قرارینا گلیر. آتلیلارلا نرگیزی قووور، قاچماقدان الدن دوشن قیز یئره ییخیلاراق باییلیر. گؤزونو آچدیقدا ایسه اؤزونو خانین منحوس چادیریندا گؤرور. آخشام دوشور، نرگیز چاره‌سیزلیک ایچینده چابالاییر، قورتولوش اوچون یوللار آراییر. ائله بو آن کاسیب کومالاریندا یالقیز قالمیش زاواللی آناسینی خاطیرلاییر. کینو لئنتییمش کیمی آنا‌نین حالی قیزین گؤزلری‌نین اؤنونده جانلانیر:
گؤردو ائوده آنا یالنیز اوتورموش،
توخور لامپا ایشیغیندا بیر ناخیش.
سولغون کؤلگه کیمی، قریب او آنا.
قیزین بیر آز قوجا گلدی گؤزونه
اؤلوم توزو قونموش ایدی اوزونه!
دئدی: - منیم آنام دئییلدی قاری،
ندن آغاریبدیر قارا ساچلاری،
گؤرو کی، گؤز قاپاقلاری بوکولور،
گؤز یاشلاری ناخیش اوسته تؤکولور.
دئدی: - آنا، منیم اوچون آغلاما،
مراق ائتمه، تسلیم اولمام من خانا (2.242).
آناسی‌نین پریشان خیالی نرگیزی آییلدیر، اونو قطعی قرار وئرمه‌یه و قورتولوش اوچون حل تئدیجی آددیم آتماغا سؤوق ائدیر. آرا ساکیتلشیب کند اهلی ال-آیاغینی چؤل-باییردان ییغاندا خان اووونا صاحیب اولماق اوچون گلینین گردَگینه گیرمک ایسته‌ییر. لاکین ائله بو زامان نرگیز اولجه‌دن قویدوغو بیچاغی اونون اورگینه سانجیر و قارانلیقدا قاچیب گؤزدن ایتیر.
شاعیر لیاقتینی، عیصمتینی قوروماغی باجاران موباریز، عاغیللی و تدبیرلی نرگیز اوبرازی ایله هم ده آذربایجان قادینلاری‌نین حوقوقسوزلوغونو، حاق سسی‌نین ائشیدیلمه‌دیگینی گؤستریر، عئینی زاماندا اونلارین ان چتین مقامدا، چاره‌سیزلیکده بئله دوشونه‌رک حرکت ائتمه‌یه قادیر اولدوقلارینی، موقدس سایدیغی شئیلر سؤز قونوسو اولونجا، قارشیلارینی هئچ بیر گوجون، نه وار-دؤولتین، نه شان-شؤهرتین، نه ده قودرتین کسه بیلمه‌دیگینی دیقته چاتدیریر.
ساهیر سورگون ایللرینده ده، تئهراندا یاشامالی اولدوغو زامانلاردا دا قلمی الیندن یئره قویمامیش، ضعیف لامپا ایشیغیندا، لامپا‌نین نئفتی بیتدیکده، حتّی قارانلیقدا بئله یازیب-یاراتمیش، ادبییّاتین، گونئی آذربایجان شئعیری‌نین اینکیشافینا میثیلسیز خیدمت گؤسترمیشدیر. اونلارلا شئعیر و درسلیک کیتابلاری نشر اولونسا دا، 4 جیلدلیک شئعیر توپلوسو، خاطیره‌لری، فرانسیز دیلیندن ترجومه‌لری، «قیز سسی، قیزیل سسی،قازان سسی» رومانی، اینجه‌صنعت، ادبییّات و جوغرافییا ایله باغلی مقاله‌لری هله ده چاپ اولونمامیشدیر. گؤرونور، اثرلری‌نین کولل حالیندا ساغلیغیندا چاپ اولونماماسیندان، بلکه ده حیاتدا ایکن لاییق اولدوغو قییمتی آلا بیلمه‌مه‌سیندن اینجه شاعیر قلبی اینجیییب، اونودولماقدان اندیشه دویوب، نیگارانچیلیق کئچیریب. بو نیگارانچیلیق چوخ یومشاق طرزده ایستکلرینی، آرزولارینی وصف ائتدیگی اثرلرینده ده اؤزونو بیروزه وئریر. غملی و توفانلی گئجه‌لرده اوزون سفرلره چیخان کاروانلارا، یولچولارا بیر فانوس - قوطب اولدوزو تک یول گؤسترمک، صحرالاردا سوسوزلوقدان یانیب پؤرشه‌له‌نن اینسانلارا بولاق اولماق ایسته‌ین عملپرور، خئییرخاه شاعیر، بونلار مومکون اولمادیقدا، هئچ اولمازسا بیر سیزی، خفیف بیر گؤینرتی، حسرت تک اورکلرده قالماق، بو دونیادا اونون ان پارلاق ایزی اولان و اولاجاق شئعیرلری‌نین، اثرلری‌نین اوخونماسی آرزوسونو مخصوصی اولاراق «آرزو» شئعیرینده دیله گتیریر. اصلینده بو آرزو تصووفو، عورفان عئلمی‌نین سیرلر و رمزلر دونیاسی‌نین بوتون گیزلبنلرینه واقیف اولان بیر اؤلومسوز شاعیرین پوئزییا صنعتی‌نین انگین فضاسیندا بیر دان اولدوزو تک پارلاماق، آی تک نور ساچماق، گئجه‌لر چیخیب گوندوزلر باتان، یعنی "هر گون اؤلوب دیریلن" دان اولدوزو، آی کیمی ابدی وار اولماق آرزوسونو دا یانسیدیر. ساهیر شاعیرلرین تانری درگاهینا ان یاخین، اولو تانری‌نین سئچکین بنده‌لریندن اولدوغونو دا بیلمه‌میش دئییلدی:
ایسته‌رم غملی و توفانلی گئجه یولچولارا،
بیر فانوس تک، یا دا قوطب اولدوزو تک رهبر اولام.
ایسته‌رم یای گونو چؤللرده آخار بیر سو اولوب،
دومدورو گؤز یاشی تک یولدا چوخور ایچره دولام.
ایسته‌رم نقش و نیگاریم قالا، شئعیریم اوخونا.
ایسته‌رم بیر گیزلی حسرت تک اورکلرده قالام.
اونودارسا منی ائل، چکمه‌سه تاریخ آدیمی،
ایسته‌رم آی تکی یورد اوسته گئجه شؤوق سالام (1.).
حبیب ساهیر تکجه چاپ اولونموش اثرلری ایله آذربایجان ادبییّاتی‌نین اینکیشافینا خیدمت گؤسترمیش میلّی روحلو اوستاد شاعیر کیمی مدنیت تاریخیمیزده و ائلین، خالقین یادداشیندا ابدی یاشایاجاقدیر. شاعیرین اثرلری حاقیندا م.ر.راثی‌پور، حوسئین صدیق، وفا علی‌یئو، صابیر نبی‌اوغلو، پروانه محمدلی، تئیمور احمدوو و ب. بحث ائتمیش، اؤزون مخصوص مولاحیظه‌لر ایره‌لی سورموشلر.
کیتابلاری:
تورکجه اثرلری:
1."لیریک شئعیرلر" ،1344-1945.
2."کؤوشن" ،1358-1979.
3."سحر ایشیقلانیر" ،1358-1979.
4."سؤنمه‌ین گونشلر" ،1361-1982.
5."داغینیق خاطیره‌لر" ،1361-1982.
6."قیزسسی، قیزیل سسی، قازان سسی" (رمان)
7. خاطره لر یا حیاتین یئددی بوروقلاری
8. داغینیق خاطره لر ، تهران، ۱۳۶۱٫
9. سؤنمه‌ین گونشلر (کلاسیک فارس ادبییاتیندان چئویریلر)، تهران – ۱۳۶۱ )
فارس دیلینده
1. شقایق (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۲ – تبریز
2. سایه‌ها (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۴ – تبریز
3. اشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۲۶ – اردبیل
4.افسانه شب (مجموعه شعر) ۱۳۲۵ – تبریز
5. خوشه‌ها (مجموعه شعر) ۱۳۳۳ – قزوین
6. جغرافیای ایالت خمسه، ۱۳۳۷ – قزوین
7. اساطیر (مجموعه شعر) ۱۳۴۵ – قزوین
8. اشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۴۷ – قزوین
9. کتاب شعر ساهر (۱) ۱۳۵۳ – انتشارات نبی تهران
10.کتاب شعر ساهر ۲ – ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهران
11. میوه‌گس (مجموعه حکایات و خاطرات) ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهران
12. ادبیات منظوم ترکی (آنتالوژی، مشتمل بر شرح حال بیش از صد شاعر ترک زبان اهل ترکیه، ۱۳۵۶ – انتشارات دنیای دانش تهران)
13.کتاب شعر ساهر (۳)
14.ترجمه اشعار شارل بودلر فرانسوی به فارسی
ایستیفاده اولونموش ادبییّات
1. "ویکیپئدییا" آچیق ائنسیکلوپئدییا-اینتئرنئت سایتی.
2. جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی، 4 جیلدده، 2. جیلد، باکی، 1983.
3. جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی، 4 جیلدده، 3. جیلد، باکی، 1986.
4. ح.صدیق. حبیب ساهیرین نوواتورلوغونا باخیش، پیک آذر، ایسفند آیی 1370-1991.
5. جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی، 4 جیلدده، 4. جیلد، باکی، 1983.
6. محمد ریضا راثی‌پور، "حبیب ساهیرین نوواتورلوغونا بیر نظر" ،مقاله،
پیک آذر، تئهران،
