+0 بگندیم
سولطان مجید غنی‌زاده
آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رول اوینایان موتفکّیرلریمیزدن اولان سولطان مجید غنی‌زاده (1866-1937) تورکلوگه و ایسلاما موناسیبتده ده اؤزونه‌مخصوص یئر توتموشدور. هله، 1880-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق آذربایجان تورکلری‌نین معاریفلنمه‌سی اوغروندا موباریزه‌یه باشلایان سولطان بَی بو دؤورده دیگر آذربایجان تورک موتفکّیری حبیب بَی ماحمودبیَوولا بیرلیکده، 1887-جی ایلده باکیدا «روس-تاتار مکتبی» آدلی ایلک یئنی تیپلی ایبتیدایی مکتبین اساسینی قویموشدور. چونکی بو دؤورده اساسن دینی عئلملری اؤیره‌دن مدرسه‌لر مؤوجود ایدی و اورادا دا درسلر یالنیز فارس و عرب دیللرینده حیاتا کئچیریلیردی. آنجاق یئنی تیپلی مکتبده ایسه آذربایجان تورکجه‌سی اساس دیل کیمی تدریس اولونور، عئینی زاماندا بورادا دونیوی عئلملر (جوغرافییا، ریاضیات،تاریخ و س.) تدریس اولونوردو.
بو مکتبین یارادیلماسی آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین اینکیشافینا دا موثبت تاثیر گؤسترمیشدیر. بئله کی، همین مکتبین مأذونلاری آراسیندا آذربایجان تورکلری‌نین ایدئولوقو محمد امین رسول‌زاده ده اولموشدور.
سولطان مجید بَی آذربایجان تورک دیلی‌نین اینکیشافینا دا بؤیوک دیقّت یئتیرمیش، 20-جی عصرین اوّللرینده اونون «لوغتی-روسی و تورکی»، «ایصطیلاحی-تورکی» و باشقا کیتابلاری نشر اولونموشدور.
س.م.غنی‌زاده ایلک دؤورلرده بیر معاریفچی کیمی، داها چوخ جمعییّتین ساوادلانماسینا، عئلم و بیلیک صاحیبی اولماسینا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، موعلیمین اصیل اؤولادلاری اؤز اوشاقلاری دئییل، محض شاگیردلری اولمالیدیر. عئینی زاماندا، موعلیمین مال و دؤولتی درس و تعلیمدیر، موعلیمین کسب و اوجرتی ایسه میلّتی‌نین رغبتیدیر. غنی‌زاده یازیردی: «موعلیمین ائوی کیتابخانادیر، موعلیمین نؤکری مکتب مولازیمیدیر، موعلیمین توابئع و اعتباری جوجوق-شاگیردلردیر، موعلیمین موخلّفاتی قارا-قورا مکتب میزلریدیر، موعلیمین سازی، نغمه‌سی مکتب شاگیردلری‌نین صداسیدیر، موعلیمین ایستیراحتی دفترلر تصیحیحدیر… آخ، خوداوندا، تدریس نه گیرنمایه متاع، میلّت ایرادتی نه پوریار بهادیر! طلا (قیزیل) و نقره (گوموش) ایله تدریس و تعلیم مابئینینده نه بؤیوک تفاووتلر وار! خوداوندا، تکرارن سنه شوکور اولسون کی، من عاجیز بنده‌یه صونعی-موعلیملیگی تربییه وئریب، مکتبدارلیق پئشه‌سین نصیب ائدیبسن! هر صوبح و شام قاپیما گلن جوجوقلار طلا-نقره (قیزیل-گوموش) عوضینه مندن عئلم و تربییه ایسته‌مکلری منیم اوچون سعادتدیر».
اونون فیکرینجه، آرتیق مدنییّت عصرینده خواجه حافیظین ختم ائتدیگی غزلیات یولو ایله گئتمک، زولف و شؤوقله مدحییّه‌لر اوخوماق هونر دئییلدیر. آرتیق دونیوی عئلملره مئییل ائتمک، جمعیتی معاریفلندیره‌جک اثرلر یازماق لازیمدیر. بو یولدا غنی‌زاده بیر سیرا اثرلر («مکتوباتی-شئیدا بگ شیروانی»، «آللاه خوفو» و س.) یازمیشدیر. او، همین اثرلرینده ده ایلک نؤوبه‌ده یئنی تیپلی مکتببلردن و همین مکتبلرده درس دئین موعلیملرین میلّی روحلاریندان بحث ائتمیشدیر. آذربایجان موتفکّیری حساب ائدیردی کی، دینی خورافات و مؤوهوماتدان، جاهیللیک و نادانلیقدان قورتولماغین ایلک یولو مکتبلرین یارانماسیندان و همین مکتبده میلّتین اؤولادلارینا بیلیک وئرمک ایسته‌ین موعلیملرین اولماسیندان باشلاییر. اونون فیکرینجه، موعلیم میلّتینی جهالتیندن قورتارماق اوچون هر شئیی گؤزه آلمالیدیر: «میلّتین جهالتیندن حذر ائدن موعلیم اؤز بالاسینا نیفرین ائدن آتا کیبیدیر. هونرلی اوستاد خام دمیردن صبیرله میصری قیلینج یاپا بیلرسه، یاخشی موعلیم کج‌طبع میلّتدن خوش‌اخلاق جمعیت حاضیرلایا بیلر».
حتّی، غنی‌زاده موعلیملیگی حجّه گئتمک ایسته‌ین موسلما‌نین وظیفه‌سیندن ده آغیر وظیفه حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، خوصوصیله دؤورونده موعلیم چوخ مسئولیتلی بیر وظیفه داشیییر: «موعلیملیگه تکلیف اولان شخص حجّ و ذکاته موستطیع اولمادیقدا «کیملری اؤیرتدین و نه اؤیرتدین؟» سورولوب بازخاست (طلب) اولاجاقدیر. اینصافن موعلیملیک تکلیفی آغیر تکلیفدیرسه، موعلیملیک شأنی هم اوجا شأندیر. موعلیملیک هر بیر عصرده آغیر اولوبسا، بو عصریمیزده داها آغیرراقدیر! عصریمیز بیر عصردیر کی، گوندوزلر قیرائت، گئجه‌لر کیتابت موعلیملر اوچون دین بورجودور».
س.م.غنی‌زاده ایسلام دینینده مذهبلراراسی موباریزه‌نی، او جومله‌دن شیعه-سوننی مسله‌سینی ایسه بیرمعنالی شکیلده پیسله‌میشدیر. او آچیق شکیلده بیلدیریردی کی، موسلمانلار آراسیندا سوننی-شیعه مسله‌سینی اورتایا سالانلار اصیل موسلمانلار اولا بیلمزلر. چونکی موسلمانلار کیتابی دا، پئیغمبری ده بیردیر. غنی‌زاده بیلدیریردی کی، بو معنادا، اگر موسلمانلار سوننی و شیعه آدلاری آلتیندا بیر-بیرلرینی اؤلدوروب جنّته گئده‌جکلرینی دوشونمه‌لری جهالتدیر. غنی‌زاده یازیردی: «آللاهی سئویرسینیزسه، عؤمر ایله علی حضرتلرینی روسوای ائتمه‌یه‌سینیز. اؤز زامانلاریندا او جنابلاریندان باش وئرن عمللر ایندی گاه ایسلام و گاه اجنبی تاریخچیلری‌نین سردفتری اولموش ایکن، سیزین کیبی جاهیللر بو کثافتی-بشرییّه ایله اونلار کیبی عالی جنابلاری مواخذه ائتمک شایسته دئییل…. علی الخصوص کی، ایندی دؤرد یوز ایلدیر کی، بو بیهوده مسله سؤیله‌نیب-سؤیله‌نیب آخیر بیر ثمره وئرمه‌دیگی خود مضر اولدوغون ثوبوت ائدیر».
سولطان مجید بیین فیکرینجه، بو مسله‌لرین حلینده نیجات یولو یالنیز ایسلامین بوتؤولوگودور. او، «آللاه خوفو» اثری‌نین مؤوضوسونو دا رئال حیاتدان گؤتوروب تصویر ائتمکله یاناشی، جمعیتین پروبلئملری‌نین حلّینده چیخیش یولو کیمی ایسلام دینینی، کونکرئت اولاراق قورانی گؤسترمیشدی. اونون فیکرینه گؤره، اینسانلار آللاهین قویدوغو شریعتله گئتسه، جمعیت داخیلینده عئلم و شریعت اینتیشار تاپسا اینسانلیق شرفی و ویجدان عیصمتی ده ایتمز: «اگر اینسانلار آللاه قویدوغو شریعته زیندگانلیق ائتسه‌لر، البتّه کی، دونیادا هرگیز اوغورلوق اولا بیلمز، چونکی هر کس اوغورلوقدا اولان موردار قباحتی بوینونا گؤتورمز… آما چی‌فایدا! عئلم و شریعت حالا او درجه‌ده اینتیشار تاپماییبدیر کی، هامی اینسانلار اینسانلیق شرفینی آنلاییب، ویجدان عیصمتین ساخلایا بیلسینلر».
قئید ائدک کی، س.م.غنی‌زاده ایسلامدا قادین مسله‌سینه ده خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، موسلمان دونیاسیندان نئچه عصرلردن بری داوام ائدن بو عادته سون قویماق لازیمدیر. چونکی قادینلارین آزادلیقلاری‌نین الیندن آلینماسی سون نتیجه‌ده میلّتین اینکیشافینا ضربه وورموشدور. غنی‌زاده یازیردی: «فی‌الحقیقه بعضی میلّتلر آراسیندا قادین طایفاسی حوررییّت ثمره‌سینده بی‌نصیب ایکن، بعضی حوقوقدان محروم قالمیشلار. بیز قافقازییا موسلمانلاری‌نین آراسیندا قادین چاغیردیغیمیز مئهریبان جانلار، آنالار و باجیلار عوبودییّت قئیدلرینده باغلانمالاری ظولم و فضیحتدیر و بونجا ناگووارا عادتلر شرعی-محمدییه برعکس اولدوقدا تدریج ایله ایسلام میلّتلری‌نین آراسیندان ترک اولاجاغینا اعتیماد چوخدور».
آنجاق او، کیشیلرله قادینلارین تامامیله برابرحوقوقلو اولماسی مسله‌سینه گلینجه، بورادا بیر قدر فرقلی مؤوقئعدن چیخیش ائدیردی. غنی‌زاده‌‌نین فیکرینجه، کیشی ایله قادین آراسیندا باشلانغیجدان موعیّن فرق اولدوغو اوچون، ایندی ده بعضی مسله‌لرده کیشی قادیندان اوستوندور: «دونیادا هر بیر ذاتین ترقّیسی اوچون بیر شرط مؤوجود ایکن همین ترقّی‌نین تکمیلی اوچون هم بیر درجه موعیّندیر. هاکذا قادین مسله‌سی حوررییّت و اینصاف اوستونده بینا توتدوقدا مدنییّت عالمینده بیر درجه‌یه چاتاجاغینا هم اعتیماد چوخدور، آما آمئریکالیلار ایسته‌دیگی برابرلیک درجه‌سینه‌جن یوخ. زیرا کی، عومومی اینسانییت اوچون حورریت موطلقن مومکون اولمادیقدا، قادینلا کیشی آراسیندا هر بیر جهتجه برابرلیک مومکون دئییلدیر».
قئید ائدک کی، س.م.غنی‌زاده آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ده (1918-1920) میلّی و دینی دَیرلری تبلیغ ائتمکده داوام ائتمیشدیر. غنی‌زاده آذربایجان پارلامئنتی‌نین میلّت وکیلی کیمی، ان چوخ دیقّتی «ایسلام-تورک» بیرلیگینه یؤنلتمیش و تورک-ایسلام مفکوره‌سی‌نین سینتئزیندن چیخیش ائتمیشدیر.
1917-1920-جی ایللرده مؤوجود اولان «ایتّیهاد» پارتییاسی‌نین لیدئرلریندن بیری کیمی غنی‌زاده حساب ائدیردی کی، ایسلام بایراغی‌نین اوجالماسیندا تورک قؤوملری موستثنا رول اوینامیشدیر و اویناماقدا دا داوام ائدیر. بو معنادا، غنی‌زاده شریعتین قایدا-قانونلارا عمل اولونماسینی واجیب سایماقلا یاناشی، تورکلوگون ده مودافیعه‌سینده دایانمیشدیر. او پارلامئنتده‌کی بیر چوخ چیخیشلاریندا بیان ائدیردی کی، «ایسلام بیرلیگی»نی آپاریجی رولو تورکلوگه مخصوصدور.
غنی‌زاده پارلامئنتده‌کی چیخیشداریندا دایما تورکلوک و ایسلاملیق علئیهینه چیخیش ائدن داشناکلارا و بولشئویکلره قارشی اولموشدور. خوصوصیله، او، 1918-جی ایلده آذربایجان تورکلری‌نین خیلاصینا گلمیش قافقاز-ایسلام اوردوسونا و اونون کوماندانی نورو پاشایا دفعه لرله بؤیوک سئوگی و حؤرمتینی ایفاده ائتمیشدیر. قافقاز-ایسلام اوردوسو آذربایجانی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدوقدان سونرا پارلامئنتده تورک عسگرلرینه قارشی هدیان یاغدیران بولشئویکلره و اونلارین ال‌آلتیلارینا ان سرت جاواب وئرنلر آراسیندا س.م.غنی‌زاده ده اولموشدور.
آذربایجان، سووئت روسییاسی طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا دا مدنی-معاریف ایشلرینی سوردورن غنی‌زاده، س‌س‌ری رئپرئسسییاسیندان قورتولا بیلمه‌میشدیر. بئله کی، اونون واختیله ایسلامچیلیق، او جومله‌دن تورکچولوکله باغلی چیخیشلاری 1937-جی ایلده رئپرئسسییا اولونماسی ایل نتیجه‌لنمیشدیر. بئله‌لیکله، عؤمرونون بؤیوک بیر حیصه‌سینی خالقی‌نین معاریفلنمه‌سینه و ساوادلانماسینا حصر ائدن غنی‌زاده بو یولدا، سؤزون حقیقی معناسیندا شهید اولموشدور.
قایناق: Fabula.az
کؤچورن: عباس ائلچین
