محمد حئیدر دوُغلات‌

محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.

یاشامی

1508-1509-جو ایل‌لرده شیبانی‌خان بویروغو ایله آتاسی‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن سونرا گنج محمد حئیدرین یاشامی تهلوکه  آلتیندا قالدی. محمد حسین‌ین اعتیبارلی آدام‌لاریندان اولان مؤولانا محمد بؤیوک چتین‌لیک‌لرله محمدحئیدریبوخارادان بدخشانا  قاچیرماغی باجاردی. 1509 -جو ایلدهکابیله - بابورون سارایینا آپاردی. بابورون اونا یوکسک احتیرام گؤستردی. میرزه حئیدرین یازدیغینا گؤره، بابور اونا آتا کیمی آتالیق  ائله‌دی. اوچ ایل سونرا میرزه حئیدر اندیجانا، سولطان سعیدخانین سارایینا گئتدی و خانین سون گونونه قدر یانیندا قالدی. 1514 -جو ایلده کاشغاردا سولطان سعید خانین حاکیمیتی قورولدوقدا، میرزه حئیدر اونونلا بیرلیکده کاشغارا گلدی. خان گوونیب  بوتون قوشون و سلطنت ایشلرینی   اونا تاپشیریب محدودیت‌سیز حوقوق‌لار وئردی، عئینی زاماندا اوغلو ولیعهد عبدالرشیدین تربیه‌سینی ده اونا تاپشیردی. سولطان سعید خانین حاکیمیتی دؤنمینده میرزه حئیدربدخشان، کافیریستان، تبت، لادک و بیر چوخ حربی سفرلره رهبرلیک ائتدی.  1533 -جو ایلده سولطان سعیدخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو عبدالرشید تاختا چیخدی. آنجاق دوُغلات سولاله‌سینده کی  قارشی‌دورما محمد حئیدری اؤلکه‌نی ترک ائتمگه مجبور ائتدی. محمد حئیدر اؤنجه بدخشاندا سردگران دولانیب سونرا لاهورا، بابورون اوغلو کامران میرزه‌نین یانینا گئتدی. 1539-1540-جی ایل‌لرده محمد حئیدر آقرادا هومایونا  قوشولدو. 1541 -جی ایلده کاشغار فتح ائدیلدیکدن سونرا محمد حئیدر بابوری‌لر آدیندان کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائتدی. اصلینده  ایسه موستقیل اولاراق حؤکمران‌لیق ائدیردی. محمد حئیدر داغ طایفالاری ایله توققوشمادا اؤلدورولدو. 

2021  نوبل ادبیات اؤدولونو قازانان: عبدالرزاق قورنه

عبدالرزاق  قورنه (1948، زنگیبار سولطان‌لیغی) - اینگیلیس دیلینده یازان تانزانیالی یازیچی . اینگیلیس‌ده یاشاییر. 2021.جی ایلده ادبیات اوزره نوبل اؤدولو قازانیب.   

Booker و Whitbread اؤدول‌لری طرفیندن قیسا سیاهیا آلینان "Paradise"  ( "جنّت" ) (1994)،  "Desertion"  ("فراری") (2005) و لوس آنجلس تایمز بووک پرایزکیتاب اؤدولو اوچون قیسا سیاهیا آلینمیش "By the sea"  ( " دنیز کناریندا "  " (2001) رومان‌لاری نین مؤلیفی‌دیر.

محمدعلی تربیت

محمدعلی تربیت (26 مئی 1877، تبریز — 17 ژانویه 1940، تهران) — ضیالی، قزئته‌چی، تربیت کیتابخاناسی‌نین یارادیجیسی، مشروطه اینقیلابی‌نین ایشتیراکچیسی. 

یاشاییشی

  میرزه محمدعلی میرزه صادق اوغلو تربیت 1887-جی ایل مئی‌ین 26-دا تبریز شهرینده آنادان اولوب. شهرده موترقّی فیکیرلی ضیالی کیمی تانینان میرزه صادق اوغلونو محلّه ده کی  ملا زینال‌العابدین-‌ین آچدیغی ایبتیدایی مکتبه قویور. میرزه صادق اوغلونا اؤزو یاخشی بیلدیگی فنلری تدریس ائتمکله یاناشی، تبریزین آدلی-سانلی حکیم‌لریندن اولان میرزه نصرالله‌ خانین و بیر مودت تبریزده یاشامیش محمدعلیخان کوفری‌نین یانیندا اوروپا و شرق طبابتینی اؤیرنمگه گؤندریب[۱]. هر ایکی حکیمین تؤوصیه‌سیله محمدعلی فرانسه و آلمان دیل‌لرینی اؤیره‌نیب. نوجوم، ریاضیات و طیب ساحه‌سینده اؤزل درس‌لر آلماسینا باخمایاراق سونرادان پداقوژی ساحه‌یه ماراق گؤستریب. عرب، فارس، فرانسه و اینگیلیس دیل‌لرینی موکمّل اؤیره‌نیب[۱].

هاحر تربیت

هاجر تربیت ( 1906 ایستانبول - 1974 تهران) - ایرانلی قادین حوقوق‌لاری مودافیعه‌چیسی و سیاستچیسی. 1963 -جو ایلده میلی شورا مجلیسینه سئچیلن ایلک قادین نوماینده‌لردن بیری ایدی . سککیز ایل سونرا، او سنا مجلیسینه سئچیلن ایلک قادین اولدو‌. 

قیریم تاتار یازاری: عبدالله لطیف‌زاده

عبدالله لطیف‌زاده(1890 آق‌مسجید - 1938،آق‌مسجید) –قیریم تاتار شاعیر، دراماتورق، دیالکتولوق، ادبیات‌شوناس و پداقوقو.

یاشاییشی

  عبدالله ابیل اوغلو لطیف‌زاده - اونون آدی قایناق‌لاردا عبدالله، عبداللا، دوغوم ایلی 1890-جی ایل و یا 1891-جی ایل، آنادان اولدوغو یئر ایسه گاه آق‌مسجید، یعنی ایندیکی سیمفروپول، گاه دا یئفپاتوریا کیمی یازیلیر. موعلیم عاییله‌سینده دوغولان عبدالله ابیل اوغلو لطیف‌زاده ایلک تحصیلینی آتاسیندان آلمیش، اوندان روس دیلینده یازیب اوخوماغی اؤیرنمیش، مدرسه‌نی بیتیردیکدن سونرا روشدیه مکتبینده اوخوموشور.     

  او دؤورده روشدیه‌لر یئنی آچیلیردی و اورتا تحصیل ساییلیردی. کئچمیش مدرسه‌لردن ایسه طبیعت علم‌لرینی اؤیره‌دیلمه‌سی و تدریس متودو ایله سئچیلیردی.

اؤزبک شاعیری : آتایی

آتایی ویا اتایی (15.عصر، بلخ) - یسوی سولاله‌سیندن اولان تورک شاعیری‌دیر. سمرقند، بوخارا و بلخ‌ده یاشامیشدیر.

یاشاییشی و یارادیجی‌لیغی

یسوی درویش‌لریندن احمد یسوی‌نین قارداشی ابراهیم آتانین اوغولو اولان اسماعیل آتانین نوه‌سی‌دیر. اصلا افغانیستانین بلخ شهریندن‌دیر. اؤلوم تاریخی بیلینمه‌ین شاعیرین قبیری ده بورادادیر. نوایی‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره آتایی؛ درویش مشرب‌لی، خوش یارادیلیشلی، آلچاق کؤنوللو، شن طبیعتلی بیری‌ ایدی. تورکجه سؤیله‌ین شاعیرلردن اولوب شعیرلری ایله قیسا زاماندا تورک‌لر آراسیندا شؤهرت قازانمیشدی. الیمیزده کی  تک اثری دیوانی‌دیر. آتایی دیوانی‌نین پتربورق شرقیات اینستیتوتوندا قئیدلی 22 و- 2456 نؤمره‌لی تک نوسخه‌سینده 260 غزل واردیر. متن، 16. عصرده ایستینساخ ائدیلمیش و تبریزلی بیگلربگی فتحعلی خان طرفیندن ساخلانمیشدیر. سامویلوویچ (1927)، دیوانداکی 17 غزلین متنینی یاییملامیش و دیل اؤزل‌لیک‌لرینی آراشدیرمیشدیر. آتایی دیوانی‌نین تام متنی اؤزبکیستاندا نشر ائدیلمیشدیر . آتایی‌نین یسوی عاییله‌سینه منسوب اولماسی سببیی‌ اله دیوانی‌نین ایلک و سون صحیفه‌لرینده  "‌شیخ‌زاده آتایی‌"  مخلصینی دا ایستیفاده ائدن موتصوّیف بیر شاعیردیر. خالق شعیرینه و مدنیتینه تانیش اولدوغو بللی اولان آتایی، منظومه‌لرینده خالق شاعیرلری کیمی قافیه قایغیسینا دوشمه‌میش، حتّی غزل‌لری‌نین 109-نو خالق شعیرینده کی  قوشوق‌لارا اویغون شکیلده عروضلا یازمیشدیر. شعیرلرینده چوخلوقلا تورکجه سؤزلره و آتالار سؤزلرینه یئر وئرن شاعیرین سؤیله‌ییشی ساده و خالق دیلینه یاخین‌دیر. نئجه کی سامویلوویچین ده ایفاده ائتدیگینه گؤره  "آتایی‌نین دیلی، چاغاتای دیلی یعنی 14. عصرده ده ایستیفاده ائدیلن اویغور دیلی یئرینه 15. عصرده شکیل‌لنن بیر آز اویغور تورکجه‌سی گؤرونوشلو داها چوخ نثر دیلینه گؤره شکیل‌لنمیش عنعنه‌وی چاغاتای تورکجه‌سینه عایید اولان اوغوز تورکمن عونصورلرینه صاحیب اورتا آسیا (تورکیستان) تورک ادبی دیلی‌دیر ".

شعیرلریندن اؤرنک

خسته کؤنگلومدین خیالی کی بیر زامان گئتمس بگیم،

نئجه کیم وصلینگ اتکیگه قولوم یئتمس بگیم.

نئته‌یین درمانده بولدوم من بو کونگلوم ایلکیده،

سنسیزین هیچ یئرده بیر لحظه قرار ائتمس بگیم.

گرچی سن دشنام ایترسن، من دوعاچی‌من سانا.

عاشیق-ی صادیق جلالدین ایلینگ چکمس بگیم.

سن منی تعظیم ایتیب قول‌لار سانیندا توتماگیل،

ایتلرین خیلینگده بولسام نه مانگا یئتمس بگیم.

طعنه‌دین قاوماس اتایی‌نی ائشیکینگدین رقیب

هئچ گدا ایت اورسه ائشیکنی قویوب گئتمس بگیم.

​

اؤزبک شاعیری : مقیمی

مقیمی (تاخما آدی؛ اصل آدی محمدامین خوجا  میرزاخوجا اوغلو) (1850 - قوقان خانلیغی- 1903 قوقان خانلیغی) -اؤزبک شاعیر و موتفکّیری. اؤزبک دموکراتیک ادبیاتی‌نین قوروجولاریندان بیری‌دیر. 

یاشاییشی

آتاسی تاشکنددن، آناسی عایشه‌بی‌بی خوجنددن  ایدی و قوقاندا یاشاییردیلار. مقیمی ایلک تحصیلینی محلّه‌سینده‌کی بیر مکتبده آلدی. آتاسی میرزاخوجا شعیرله ماراقلانیردی. مقیمی "نادره"‌نین قوقاندا تیکدیردیگی "ماه‌لر آییم" مدرسه‌سینده، سونرا بوخارا مدرسه‌لریندن بیرینده (1864-1865؛ 1875-1876) تحصیل آلمیشدیر. 1876 ​​-جی ایلده قوقانا  قاییتدیقدان سونرا اراضی اینشاات محکمه‌سینده کاتیب وظیفه‌سینده چالیشیر و او واخت مأمورلارین ساختاکارلیق‌لارینا لاقئید قالماییب "طنابچی‌لار‌"  ساتیراسینی یازیر.