​

اؤزبک شاعیری: فرقت

فرقت (تاخماآدی؛ گئرچک آدی ذاکرجان ملا خال‌ محمداوغلی) (1859،قوقان-1909 ، یارکند)- میلّی اویانیش دؤنمی اؤزبک ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری‌ ایدی. او، شاعیر و یازیچی، ادبیات تنقیدچیسی و تاریخچیسی، بیلگین و چئویرن کیمی اؤزوندن  زنگین بیر معنوی ایرث بوراخیب. او، ائله‌جه دؤنمی‌نین ان تانینمیش خطاط‌لاریندان بیری ایدی. کیچیک یاشلاریندان مقیمی، موحی، ذوقی، نسبت، محیّر کیمی شاعیرلرین موحیطینه، یارادیجی‌ چالیشمالاری ایله فعال اولاراق قاتیلمیشدی. محلّه‌ده‌کی مکتبده تحصیل آلیب موعلّیم‌لردن و کاتیب‌لردن خطاط‌لیق و عربجه‌نی اؤیرنمیشدی. 8 یاشیندا فریدالدین عطارین "منطق الطیر" اثرینی ازبرله‌میشدی. 14 یاشیندا مدرسه طلبه‌سی اولوب. فرقت 1873-1876.نجی ایل‌لرده مدرسه‌ده  تحصیل آلدیقدا علیشیر نوایی‌نین یارادیجی‌لیغینی، فارس ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لری‌نین ایرثینی دریندن اؤیرنیب فارس دیلینی موکمل منیمسه‌میشدی.

1876.نجی ایلده ینگی مرغیلان (ایندیکی فرغانه) شهرینده‌کی تاجیر دایی‌سی‌نین خواهیشی ایله تیجارت ایشلرینده اونا یاردیمچی اولماق اوچون اورایا گئدیب داها سونرا اؤزونه کیچیک بیر دوکان آچمیشدی. عینی واختدا بیلیکلی بیر ضیالی اولاراق خالقین  ایستک‌لرینی رسمی محکمه‌لره عریضه‌ شکلینده  یازاراق میرزه‌لیک ده ائدیردی.

یارادیجی‌لیغی‌نین باشلانیشی

فرقت ینگی مرغیلاندا بیر یارادیجی اولاراق فورمالاشدی. غزل‌لرینده "فرقت" تاخماآدی ایله شؤهرت قازانماغا باشلادی. بورالاردا کئچیریلن ایل‌لر فرقتین خالقچی دونیاگؤروشونو، اؤنجول ادبی-استتیک دوشونجه‌لری‌نین فورمالاشماسی دا اؤنملی بیر آشاما اولدو. 80.نجی ایل‌لرین باشیندا فرقت قوقانا قاییدیر، عاییله قورور و اساساً یاردیجی‌لیق ایش ایله مشغول اولور. مقیمی و محیی باشدا اولماقلا ذوقی، نادم، نسبت، محیّر کیمی یارادیجی قوروپ ایله بیرباشا ایلگی‌ده اولوب اونلارین یارتدیغی ادبی مجلیس‌لری و شعیر گئجه‌لری‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولور.فرقتین بو دؤنم قوقانداکی یارادیجی‌لیغی  هم چئشیدلی‌لیک، مؤوضو، مضمون و فورما باخیمیندان هم ده تؤره‌دیجی‌لیک باخیمیندان دیقت چکیجی‌دیر. او کلاسیک شعیر عنعنعه‌لری روحو ایله بیرچوخ  رومانتیک غزل‌لر، موخمس‌لر یاراتدی. علیشیر نوایی‌نین اثرلرینه گؤزل نظیره‌ و تخمیس‌لر یازیب شعیرلرینده ایجتیماعی  روح و چاغداش‌لیق یاواش-یاواش گئنیش یئر قازانماغا باشلادی.("بوْلدی" ردیفلی مومخمسی و باشقا شعیرلرینده). فرقت خالقی‌نین سیاسی حاقلاریندان محروم قالماسی و ایقتصادی دورمونون آغیر اولماسیندان قایغی‌لانیردی.("نه جورم اوْتتی‌کی بیزدین، بونچه‌لیک فرغانه تنگ بوْلدی؟...").

قوقان خانلیغی‌نین لغو ائدیلمه‌سی، تامامی‌ ایله موستملکه‌یه دؤنوشمه‌ حادیثه‌سی ایله باغلی یازیلان: "دئمیش خان بیر کونی‌کیم، دور و دوران‌لر قَیان قالدی؟" مصراعسی ایله باشلانان موخمس  فرقتین بو دؤنمده‌کی یارادیجی‌لیغی‌نین محصولودور. تاج و تاختدان، شأن و شؤوکت و اعیان‌لاردان محروم اولان خدایارخان آدینا یازیلمیش بو اثر هم ده چاغداش‌ ایجتیماعی مؤوضونون شاعیرین یارادیجی‌لیغیندا گئنیش یئر آلدیغی‌نین ثوبوتودور.

یارادیجی‌لیق ایرثی

فرقتین یارادیجلیق ایرثینده عنعنه‌وی پوئتیک ژانرلار و اؤزبک کلاسیک ادبیاتی‌نین  اساس مؤوضولاری آپاریجی رول اویناییر. اونون غزل و موخمس‌لری، قوشدوغو تخمیس‌لری جانلی‌لیغی، موسیقی‌لیگی و نهایتده صمیمیتی ایله اوخوجونو واله ائدیر. فرقتین شعیرلرینده آنا وطن طبیعتی و باهار گؤزل‌لیگی، جوشغون سئوگی – محبّت و گئرچک اینسانی فضیلت‌لر، یاشامین ذؤوق‌لریندن سئوینمه و یاشاییشین قایغی‌لاریندان شیکایت‌لنمه، عومومیتده  اینسان‌لارین معنوی دونیاسی،  عشق و غضبی آیدین شکیلده تصویر اولونور. مثلاّ، "بهار ایامی‌ده گولگشت ائترگه بیر چمن بوْلسه"، " عمر خوش اؤتمس بهار ایامی صحرا بوْلمه‌‌سه" ، "سورمه‌دین کؤزلر قرا، قوْل‌لر خینادین لاله‌ رنگ" ، "جنّتینگ گول‌لری‌دن گولزارینگیز چیرای‌لیک" ، "کؤنگول دردی‌غه تاپمه‌ی باره‌من هرگیز دوا ایسته‌ب" ، " فصلی نوبهار اوْلدی کئتوبان زیمیستان‌لر" کیمی میصراع‌لار ایله باشلایان غزل‌لری، "ائتتی فلک" ، " بیری" ، "ایستر کؤنگول" ، "دوست" ، "کاکولونگ" ردیفلی موخمّس‌لری، نوایی‌ غزل‌لرینه تخمیس‌لری دؤنم شعیری‌نین هم ایدئولوژی هم بدیعی جهتدن یئتکین اؤرنک‌لری ساییلیر.

فرقت پوئزیاسیندا موستملکه رژیمین پیسلیک‌لرینی، مؤوجود عدالت‌سیزلیگی و شیدّتی‌، حوقوق‌سوزلوغو ، یاشامین چتین‌لیگینی ، جاهیل‌لرین زامانادا اعتبار تاپدیغینی، بیلگین‌لرین آلچادیلماسیندان ناراضی‌لیغینی ذهنده قالان بدیعی بویاق‌لاردا تصویر‌له‌ییر."چرخ کج‌رفتارنیگ بیر شیوه‌سی‌دن داغ‌من: عیش‌نی نادان سوروب، کولفت‌نی دانا تارته‌دور" کیمی موکمل میصراع‌لار شاعیرین یارادیجی‌لیغینداکی ایجتیماعی  یؤنونو عکس ائتدیریر. "بارمَس‌میز" ردیفلی شعیرده  ایسه اؤزبک میلّی روحیاتی بدیعی شکیلده ایفاده اولونور. مشهور "صیدینگ قویه بئر، صیاد..." موسدّسینده ایسه شاعیر شخصین آزاد یاشاما حوقوقونو مودافیعه ائدیر، ظولم و ایستیبدادی شیدّتله پیسله‌ییر. فرقت عئینی ایل‌لرده، "حمّامی خیال" ریساله‌سینی یازیر. "چار درویش" حکایه‌سینی فارسجادان چئویریر. "نوح منظر" آدلی شعیر کیتابی یارادیر. "بونلاردان باشقا جئشیدلی غزل‌لریم فرغانه ولایتینده (یعنی چئوره‌ده‌کی کند-قصبه‌لرده) و دیگر اؤلکه‌لرده مشهورلاشدی" دئیه شاعیر یازیر. عئینی ایل‌لرده فرقت ایلک کز اولاراق شعیرلرینی ییغیب، توپلو حالینا گتیریر. تأسف‌لر اولسون، شاعیرین اؤزو یازان ریساله، منظومه و چئویری‌لرینی احتیوا ائدن توپلوسو بو گونه قدر هله تاپیلمامیشدیر.

شاعیر تاشکند شهرینده

فرقت تخمیناً 1886-1887.جی ایل‌لرده مرغیلانا گئدیب، اورادا مسجید جامع حوجره‌سینده یئرلشیب دوست-تانیشین یاردیمی  ایله کیچیک بیر دوکان آچمیش اولسادا اساساً پوئزیا ایله مشغول اولوب شهرین ضیالی‌لاری او جومله‌دن خوجه‌جان راجی، محمدعمر اولشدمی حوایی، ملا تاشبولتو راییق کیمی صنعتکارلار ایله تانیشیب ادبی دانیشیق‌لار آپاریر. فرقت ایلک کز قزئت ایله تانیشیب، اونون "تاشکند شهرینده باسما اولدوغونو" بورادا اؤیره‌نیر. یئنی‌لیگه سوسامیش  موترقّی شاعیرده،  ایجتماعی حیاتدا  اوز وئرن دَییشیک‌لر، گئتدیکجه یاییلان بیلم و تکنولوژی اؤرنک‌لری ماراق اویاندیریر، یئنی‌لیک‌لر ایله بیرباشا تانیشما، اؤز گؤز ایله  گؤرمه ایستگی آرتیر.1889.جی ایل باشلاریندا تاشکند سفرینه چیخیر. خوجندده دایانیب، تاش‌خوجه اسیری‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی شاعیرلر و ادبیات هوسکارلاری ایله گؤروشور، ادبی گئجه‌لرده ایشتیراک ائدیر. سونوندا، 1889.جی ایلین ژوئن‌ینده تاشکنده گلیر.تاشکندده‌کی کوکلداش مدرسه‌سی‌نین حوجره‌لری‌نین بیرینده یاشاییر. گؤرکملی عالیم، فاضیل‌لری ایله تانیشیر. شریف‌خوجه إشان تاپیشریغی ایله بیر مودّت، "فرهات" (سئوینج، خوشبخت‌لیک) تاخما آدی ایله شعیرلر یازسا دا چوخ چکمز، اسکی تاخما آدینا قاییدیر.

فرقت تاشکندده  روس ضیالی‌لاری و اوروپا یاشام طرزی ایله تانیش اولدو.تزار مأمورلاری شاعیرین  تئاتر، گیمنازیایا، چئشیدلی کونسرت‌لره  قبولونو ساغلادیلار و اونو سرگی‌لره آپاردیلار. یئنی تاریخی شراییطه باغلی اولاراق اوز وئرن دَییشیم‌لری موشاهیده ائتمه نتیجه‌سینده فرقتین دونیا گؤروشونده اؤنملی دَییشیک‌‌لیگه سبب اولاجاق بو اونون یارادیجیلیغیندا اؤز بدیعی ایفاده‌سینی تاجاقدیر- معاریف‌لندیرمه، خئیریه‌چی‌لیک، اوروپا سایاغی علم-مدنیت، فن- تکنیک شاعیرین شعیرلرینده آپاریجی غایه‌یه دؤنوشدو. بو ایسه فرقتین چوخ اثرلی اؤزبک ادبیاتینا یئنی مؤوضولارین، یئنی دوشونجه‌لرین گیریشینه زمین یاراتدی. تاشکندده آچیلان گیمنازیا، معاریف موسیسه‌لری، مدنیت و صنعت اوجاق‌لاری، گئتدیکجه آرتماقدا اولان علمی و تکنیکی یئنی‌لیک‌لری موشاهیده ائتمک نتیجه‌سینده اونون، "علم خاصیتی" ، "گیمنازیا" ، " سرگی خوصوصوندا" ، "اکت مجلیسی خوصوصوندا" ، "تاشکند شهرینده اولان نغمه بزمی خوصوصوندا" ، " سوُواروف" و باشقا اثرلری اورتایا چیخدی و اونلارین هامیسی  1890.جی ایل‌لرده تاشکند ویلایتی‌نین قزئتینده چاپ اولوندو. بو سیرا یازی‌لاردا فرقت یئنی‌لیک و گلیشمه‌نین، علم-فن و اوروپا معاریف-مدنیتی‌نین تشویقچیسی کیمی گؤرونور؛ اؤز وطنداش‌لارینی چاغداش بیلیک‌لره یییه‌لنمگه و قاباقجیل خالق‌لاردان بیری اولماغا چاغیریر. آنجاق فرقت، بعضی چاغداش‌لاری کیمی، روس ایشغال سیاستی‌نین اصل ماهیتینی بیردن آنلامادی. روس‌لارین، اوروپا مدنیت‌پرورلیگی آرخاسیندا یئرلی روس‌لاشدیرما سیاستی‌نین گیزلتدیگینی سونرا آنلادیلار. عئینی ایل‌لرده یارادیلان "شاعیر احوالی و شعیر موبالیغه‌سی خوصوصوندا" اثرینده فرقت یارادیجی‌لیق و بدیعی ادبیات خوصوصوندا دانیشیب، پوئزیادا  رئال اوبراز مسله‌سینی قالدیردی.

قزئته‌چی‌لیک چالیشمالاری

فرقت حاقلی اولاراق اؤزبک قزئته‌چی‌لیگین‌ قورجولاریندان بیری ساییلیر. فرقتین قزئته‌چی‌لیک چالیشماسی 1890.جی ایلده باشلامیشدیر. "تورکیستان ویلایتی‌‌نین قزئتی"-ینده رسمی اولاراق ایشه باشلادی و قزئتین حاضیرلانماسیندا بیر باشا ایشتراک ائتدی. بیر ایلدن چوخ  ستارخان کیمی قاباقجیل ضیالی‌لارلا امکداش‌لیق ائدیب قزئت صحیفه‌لرینده اؤز مقاله‌لرینی درج ائتدی. مثلاّ، 1891.جی ایل 1. یاریسیندا، "خوقند‌لی شاعیر ذاکرجان فرقتین احوالاتی"  ژورنالیستیک اثرینی یازدی و عئینی قزئتده چاپ ائتدی. 1891 -جی ایلین مئی آییندا سمرقنده گئتدی، آثاری‌عتیقه‌لر ایله تانیش اولدو، قزئته خبرلر گؤندردی و سونرا بوخارانی زیارت ائتدی. ژوئیه‌ده خاریجی بیر سیاحته چیخدی. اونون خاریجه سفری ایله باغلی فرقلی گؤزلنتی‌لر وار. بعضی بیلگی‌لره گؤره، قصدن یورددان چیخاریلیب. بئله‌لیکله، 1891-جی ایلین ژوئیه‌سینده مرو-آشقاباد-باکی-باتومی یولو ایله ایستانبولا گئتدی. دوست‌لارینا یازدیغی مکتوب‌لاردا، اؤنجه‌دن بیلن کیمی، وطنیندن عؤمورلوک آیریلاجاق بیر آدامین احوالینی تصویر ائتدی. مثلا، ایستانبولدان یازدیغی  " سباغه خطاب "  شعیرینده وطنپرورلیک، دوست حسرتی، سورگون عذاب‌لاری و تنهالیق موتیولری اؤن پلانا چیخیر.

شاعیرین سیاحتی

فرقت ایستانبولدان بولغاریستانا و یونانا کئچدی. بالکان‌لاردا بیر چوخ شهرلری گزدی. 1892.جی ایلین مارس آیندا ایستانبولدان آغ‌‌دنیزین او تایینا گئچه‌رک عربیستانا- مکّه، جدّه، مدینه شهرلرینه گئتدی. مکّه‌‌ده‌کی حجّ زیارتی موناسیبتی ایله "حجّ‌نامه" اثرینی یازدی. سونرا بمبی‌یه گلدی، هیندیستانین بیر سیرا ایالت‌لرینی دولاندی. اونون بو دؤنمده یازدیغی نثر و نظم مکتوب‌لاریندا دوشکون‌لوک، آنا وطن حسرتی و ایضطیراب عکس اولونموشدو. "ادشگن‌من (من ایتمیشم)" ردیفلی همده "کشمیرده" ، "بولبول" دئیه آدلاندیردیغی لیریک شعیرلر دیزی‌سی بو یؤندن اؤزونه مخصوص هیجران‌نامه‌دیر. 1893.جی ایلین مارس آییندا فرقت و کشمیر و تبّت اوزه‌ریندن شرقی تورکیستانا گئده‌رک یارکندده  یئرلشدی. عاییله قوردو. طیبدن خبری اولان شاعیر شفالی بیتکی‌لری ساتان بیر دوکان آچیب یاردیجی‌لیق و خطاط‌لیق ایشی ایله مشغول اولدو. فرقت همیشه وطن قاییتما اومیدی ایله یاشاییردی. اؤنجه باشلاتدیغی "سیاحت‌نامه" اثری اوستونده‌کی ایشینی یارکندده دوام ائتدیردی. آنجاق بو اثر هله تاپیلمامیشدیر. اورادان تاشکنده پوبلیستیک اثرلر، چئیشدلی مؤوضولاردا خط-مقاله‌لر، فرغانه و تاشکندده‌کی دوست-تانیش‌لارینا مکتوب‌لار یوللاییردی. فرقت ایلک اولاراق فلیئتون ژانرینی اؤزبک مطبوعاتی تاریخینه  داخیل ائتدی. ("هیند نیرنگ‌بازی یاردکندده"، 1905)

19.عصرین سونلاریندا، 20.جی عصرین باشلاریندا آهنگلی سؤزلری، چکیجی نثری وقزئته‌چی‌لیگی ایله میلّی ادبیاتیمیزین گلیشمه‌سینه بؤیوک تؤحفه‌لر وئرن فرقت، آناوطندن اوزاقدا وفات ائتمیشدیر. جسدی یارکندده‌کی دانگدار مزارلیغیندا دفن ائدیلدی. 1990.جی ایلده شاعیرین مزاری اوزه‌رینه مقبره تیکیلدی.

خاطیره‌سی

  فرقین شعیرلری ایلک دفعه  کیتاب شکلینده 1913 -جو ایلده مقیمی‌نین شعیرلری ایله بیرلیکده توپلو حالدا داش باسما اوصولو ایله نشر ائدیلمیش، 1950-1980 -جی ایل‌لرده دفعه‌لرله چاپ اولونموشدور. شاعیرین یاشاییش و یارادیجی‌لیغی ایله باغلی بیر سیرا علمی اثرلر یازیلمیش، ریساله‌لر مودافیعه  اولونموش، اوپرا ، سناریو و س. یارادیلمیشدیر. اؤزبکیستاندا بیر سیرا کند، رایون، مکتب، کوچه، خیابان و پارک‌لار اونون آدینی داشیییر. 

شعیرلریندن اؤرنک

آهیسته- آهیسته

وفا أیلب ییراقدین آشکار آهیسته- آهیسته،

بیر عشقیم أیله‌دینگ، جانا، هزار آهیسته- آهیسته.

نه یخشی مرحمت‌لر أیله‌میشسن نامه‌ده ایظهار؛

"موحبّت رسمی قیلغیل" دئب شاعیر آهیسته- آهیسته.

جدل بیرله کیشی مقصودیغه یئتگن ائمس، آرئ،

بولور وقتی بیلن هر نوع کار آهیسته- آهیسته.

نئچوک طاقت قیله‌ی‌کیم، باره-باره زور ائتیب عشقینگ،

کؤنگولدین آلدی صبر ایله قرار آهیسته-آهیسته.

بئریب تسکین کؤنگولغه: وصلیگه بیر گون یئترمن دئب

اؤزیم‌نی اؤرگه‌ته‌ی هجرینگگه، یار آهیسته-آهیسته.

پریشان اولمه‌یین تا خاطیرینگنی جمع قیل، جانا،

سراب خالیمنی خط بیرلن بیرار آهیسته-آهیسته.

نئچوک آساییش أیله‌ی، ائی کؤنگول آرامی‌کیم،سنسیز

بولوب بارور جهان کؤزیمغه تار آهیسته- آهیسته.

اوْشَل گون بیر کؤریب قالگنده قیلگن ناوکی غمزه‌نگ

هنوز أیلب کئلور کؤکسیم فیگار آهیسته- آهیسته.

ویصالینگ باده‌سیدین قیلمه‌سه‌نگ شاداب فرقتنی،

خبر أیلر انی هجرو خومار آهیسته- آهیسته.

قایناق

• فرقت و مقیمی حقیده مقاله‌لر، ت.، 1958
• عبدالغفوروف آ. ذاکرجان فرقت. ت.، 1977
• رسول خالد، فرقت، تنقیدی بیوقرافیک اوچرک. ت.، 1959
• یوسوپوف ش. فرقت یول‌لری‌ده. ت.: ادبیات و صنعت، 1984
• یوسوپوف ش. خدایارخان و فرقت. ت.: شرق،1997
• یوسوپوف ش. اؤزبک معرفت‌پرورلیک ادبیاتی و فرقت. ت.،1992
• ن. جباروف. "جهان بسطی کوشادی علم بیرله..."، (فرقت حیاتی و ایجادی‌نینگ خاریجده اؤرگنیشی) جهان ادبیاتی، 2001،  8-سان، 122-129 بت‌لر.
• ن. جباروف. فرقت نئگه فرقت؟ یاشلیک، 2001،  5-6 سان. 19-41 بت‌لر.
• ن. جباروف. فرقت میراثی و خیتای منبع‌لری، شرق یولدیزی. 2001، ایککنیچی فصل، 121-127 بت‌لر
• ن. جباروف. فرقت شعیریتیده قرآن-ی کریم آیت‌لری‌نینگ تلقینی. امام البخارایی سبق‌لری، 2000، 2-سان،  138-139 بت‌لر.
• ن. جباروف. فرقت "تنلنمه اثرلر"نینگ شینجانگ نشری خوصوصیده. اؤزبک تیلی و ادبیاتی، 2001،  5-سان، 61-64 بت‌لر.
• ن. جباروف. وطن ایشتیاقین تارترمن. تفکّور، 2002،  1-سان، 48-57 بت‌لر.
• ن. جباروف. تیره‌ماه‌ده بهار آرزوسی. یاشلیک، 2002، 3-سان.
• ن. جباروف. فرقت ایستیلاچی‌نی مقته‌گن‌می‌دی؟ اؤزبکیستان ادبیاتی و صنعتی. 2002-ییل 22-فورال.

کؤچورن: عباس ائلچین