نیمتاج خانیم سلماسی (نیمتاج خاکپور) (1989-1906)—  آذربایجان شاعیره‌سی. "کاوه" شعری ایله آد قازانمیشدیر.

یاشاییشی

  نیمتاج خانیم سلماسی 1906-جی ایلده آذربایجانینسلماس بؤلگه‌سی‌نین لکیستان ماحالی نین سولطان احمد کندینده آنادان اولموشدو. آتاسی مسعود دیوان لقبلی مسعود خان، لکیستانین سرکرده‌لریندن ایدی. باباسی حاجی وزیر لکیستانی سلماسین مشهور شخصیت‌لریندن ساییلیردی. آناسی  " آغا خانیم "  لقبلی نرگیز خانیم ایدی.     

  1919-جو ایلده کورد شکاک عشیرتی نین باشچیسی اسماییل آغا سیمیتقو دسته‌لری اورمیه‌ده توپلاشدیغی زامان سلماس اهالیسی اؤزونو مودافیعه  ائتمگه حاضیرلاشیب. همین واخت سلماسین لکیستان ماحالی نین اهالیسی چوخ چتین‌لیک لر 15 مین گولله الده ائدیب اؤز سیلاحلی‌لارینا تعلیم وئریردیلر. دیگر طرفدن سیمیتقو اونلاری گولله‌لری تحویل وئرمگه چاغیریب و بیلدیریب کی، اگر تسلیم اولماسانیز قادین و اوشاق‌لارین قتل‌عام ائدیله‌جگی قاچیلمازدیر. نهایت 1919-جو ایل دسامبرین 19-دا لکیستان اهالیسی ایله تالانچی سیمیتقو قوشونو آراسیندا ساواش باشلادی. لکیستانلی کیشی و قادین‌لار هامیسی ساواشا قوشولدو و بؤیوک قهرمان‌لیق گؤستردیلر. لاکین اونلاردا یالنیز 340 عدد سیلاح اولدوغو اوچون سولطان احمدده باش وئرن ساواش 2 ساعاتدان چوخ چکمه‌دی و کوردلر هر طرفدن کنده گیره‌رک لکیستانلی‌لاری قتل‌عام ائدیب، هر شئیی تالاییب آپاردیلار. کیشی‌لرین چوخو اؤلدورولدو، قادین و اوشاق‌لار ایسه اسیر دوشدو. کوردلرین الیندن قاچان‌لار قارا قیشلاق کندینه گلیب اورادا یئنیدن مودافیعه‌یه حاضیرلاشدیلار. سیمیتقو سولطان احمدی تالان ائتدیکدن سونرا قارا قیشلاقا هوجوما کئچدی و طرف‌لر آراسیندا یئنیدن قانلی ساواش باشلادی. سیمیتقو قوشونونون سایی و سیلاح-سورساتی لکیستان اهالیسیندن قات-قات چوخ ایدی. بو ساواشدا لکیستانلی‌لارا صادق خان، مسعود خان و ابراهیم خان آدلی 3 قارداش سرکرده‌لیک ائدیردی. آذربایجانلی‌لار بو غئیری-برابر ساواشدا 11 ساعاتدان آرتیق موقاویمت گؤستره بیلمه‌دیلر، بونونلا دا قارا قیشلاق کندی ایشغال ائدیلدی. غئیری-برابر ساواشدا لکیستان قوشونونون سرکرده سی مسعود دیوان ناراحات‌لیغیندان اینتیحار ائتدی و بوتون منطقه  سیمیتقو طرفیندن ایشغال اولوندو.    

آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی

 ترانه محرمووا 

   " بوتون آذربایجان ادبیاتینی تصدیق ائدن تکجه بیر آد وارسا، او دا فریدون بیگ کؤچرلی‌دیر کی، اوچ جیلدلیک  " آذربایجان ادبیاتی تاریخی "‌نی مئیدانا گتیریب " . ی.و.چمنزمینلی‌نین همکاری حاقیندا یازدیغی بو فیکیرلر گؤرکملی ادبیاتشوناس و معاریف خادیمی‌نین ادبیات، مدنیت و اینجه صنعت تاریخیمیزده توتدوغو یئری سجیه‌لندیریر. تصادوفی دئییل کی، فریدون بیگ کؤچرلی‌نین آدی ادبیات تاریخچیسی، نظریه‌چیسی، تنقیدچیسی، ترجومه‌چیسی، مطبوعات و تئاتر قوروجوسو، پداقوق، معاریفچی و بؤیوک وطنداش کیمی تاریخیمیزده ابدی‌لشیب. فریدون بیگ کؤچرلی‌نین، قیرخ ایله یاخین بیر دؤورو احاطه ائدن علمی یارادیجی‌لیغی، ادبیاتشوناس‌لیغین هانسی قووّتلی و ضعیف جهت‌لره مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرماق اوچون قییمتلی‌دیر.  " بیر میلتین ادبیاتی، دئمک اولار کی، اونون معیشتی‌نین آیینه‌سی‌دیر. هر بیر میلتین دولاناجاغینی ، اؤوضاعی-معیشتینی، درجه‌یی-ترقیسینی، مرتبه‌یی-کمالینی، قودرت و جلالینی اونون ادبیاتیندان بیلمک اولار "  یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس.

جعفرزاده عزیزه محمد قیزی (29 دسامبر 1921، باکی، آذربایجان شوروی – 4 سپتامبر 2003، باکی) — یازیچی، ادبیاتشوناس، ایجتیماعی خادیم، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور، 1946-جی ایلدن آذربایجان یازیچی‌لار بیرلیگی‌نین عوضوو. 

یاشاییشی

  1921-جی ایل دسامبرین 29-دا باکی شهرینده آنادان اولموشدور. ایلک تحصیلینی 25 سایلی مکتبده آلمیش، سونرا تئاتر تکنیکی مکتبینده و ایکی‌ ایللیک موعلیم‌لر اینستیتوتوندا اوخوموش، 1942-1944-جو ایللرده آغسو رایونونداکی چاپارلی کندینده موعلیم ایشله‌میشدیر. 1946-1947-جی ایللرده اِکستِرن یولو ایله آذربایجان دؤولت بیلیم‌یوردونون فیلولوژی فاکولته‌سینی بیتیرمیشدیر. 1944-1946-جی ایللرده جعفر جبارلی آدینا  " آذربایجان‌فیلم "  کینواستودیوسو سناریو شؤعبه‌سی نین رئیسی، 1947-1949-جو ایللرده تئاتر تکنیکی مکتبی نین مودیری، 1950-1955-جی ایللرده پداقوژی اینستیتوتدا دوچنت، کافِدرا مودیری، 1956-جی ایلده کامچاتکا پداقوژی اینستیتوتوندا دوچنت، 1957-1974-جو ایللرده آذربایجان علم‌لر اکادمی‌سی‌ نین ا‌ل‌یازمالار اینستیتوتوندا باش علمی ایشچی، شؤعبه  مودیری، 1974-جو ایلدن ایسه باکی دؤولت بیلم‌یوردونون پروفسورو وظیفه‌لرینده چالیشمیشدیر[۱]. عزیزه جعفرزاده 19. عصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی‌نین بیلیجیسی کیمی تانینیردی و بو ساحه‌ده 1950-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان ادبیاتیندا معاریفچی-ضیالی صورت‌لری "  مؤوضوسوندا نامیزدلیک، 1970-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان پوئزیاسیندا خالق شعیری اوسلوبو "  مؤوضوسوندا دوکتورلوق تِزلرینی مودافیعه  ائتمیشدیر. 

​

معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری 

   اون دوققوزنجو یوزایل‌لیگین اورتا‌لاریندان، خوصوصیله، میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین جهالت قارانلیغیندا گونش کیمی پارلاماسیندان سونرا آذربایجاندا تاریخی بیر دالغا – آیدین‌لیق (معاریف‌لنمه) حرکاتی باشلادی.  

  خالقین موطلق حیصه‌سی‌نین ساوادسیز و حوقوقسوز اولدوغو، دین، شریعت احکام‌‌لاری ایله ایستیثمار ائدیلدیگی بیر چاغدا اونو غفلت یوخوسوندان اویاندیرماغا، موترقّی فیکیرلرله بسله‌مگه چالیشماق اولدوقجا گرکلی، آنجاق ائله بیر او قدر ده تهلوکه‌لی حرکت ایدی.     

  مورتجع دونیاگؤروشه ساواش آچان اینسان‌لار بونون بدلینی حیات‌لاری ایله اؤده‌یه‌بیله‌جکلریندن خبرسیز دئییلدیلر. آنجاق باشقا یول دا یوخ ایدی: منسوب اولدوقلاری توپلومون گؤزلرینی آچماق، اونلاری مؤوهومات، نادان‌لیق باتاق‌لیغیندان دارتیب چیخارماق قاچیلمازا چئوریلمیشدی.    

  بو گون همین اینسان‌لاری سایغی ایله خاطیرلایارکن آیدینلانما حرکاتیمیزین نه قدر دهشتلی، قورخونج یول‌لاردان کئچدیگینی اونوتماماق، اونوتدورماماق بورجوموزدور. 

   " معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری " یازیسی بو معنوی بورجلولوق دویغوسوندان یارانیب. 

  بیر ده گؤرک آلماق، درس چیخارماق احتییاجیندان – آخی میلتی سیلکله‌ییب غفلت یوخوسوندان اویاتماغا چالیشان‌لارین حیات یولو ائله ایندی ده هامار دئییل. رافیق تاغی اؤرنگینده یاشادیغیمیز کیمی…     

گؤرکملی رسام عظیم عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنه‌لریندن بهره‌لنیرلر. عظیم عظیم‌زاده یارادیجی‌لیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبی‌نین و روس رسام‌لیق مکتبی‌نین عنعنه‌لریندن بهره‌لنیب. رساملیغا مشهور  «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلده‌ن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کل‌نیت" و سایر ژورناللارین صحیفه‌لرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسی‌نین اساسینی قویوب.

میلّی دؤولتچیلیک تاریخیمیزین پارلاق سیماسی؛ فتحعلی خان خویسکی

     میلّی ایستیقلال ایدئیالاری ایله یاشاییب-یارادان ضیالیلار خالقین دؤیونن قلبی، دوشونن بئینی، میلّی یادداشین، میلّی روحون داشیییجیسی کیمی تاریخی فونکسیانی همیشه لیاقتله یئرینه یئتیرمیشلر. خالقیمیزین موستقیل‌لیک ایده‌آلی‌‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده، آذربایجا‌نین تاریخی دؤولتچیلیک عنعنه‌لری زمینینده میلّی دؤولت قورولوشونون یارادیلماسیندا بؤیوک خیدمتلر گؤسترمیش شخصیتلردن بیری ده گؤرکملی اجتماعی-سیاسی خادیم، ایستیقلال موجادیله‌میزین پارلاق سیماسی فتحعلی خان خویسکی‌دیر.

هر شئیدن اوّل، خالق اوچون چالیشماق، میلّی موستقیل‌لیگین، دؤولتچیلیگین قورولماسینا خیدمت ائتمک، میلّتین گله‌جک اینکیشافی نامینه یورولمادان، غزمله فعالیت گؤسترمک گؤرکملی شخصیتین حیات آمالینا، مقصدینه چئوریلمیشدی. بو آمال، غایه ایسه اؤزنؤوبه‌سینده، اونون معنوی دونیاسیندان، وطن عشقیندن قایناقلانیردی. تکجه تورک خالقلاری ایچریسینده دئییل، عموماً موسلمان دونیاسیندا ایلک دموکراتیک، پارلامانلی جومهوریت - آذربایجان خالق جومهوریتی‌‌نین تمل داشینی قویانلاردان بیری، میلّی حؤکومتین ایلک قوروجوسو فتحعلی خان خویسکی‌نین چتین، کشمکش‌لی، لاکین شرفلی حیاتی، خالقین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینه حصر ائدیلمیش بوتؤو عؤمور یولو تاریخیمیزین شانلی صحیفه‌سینی تشکیل ائدیر.

محمد سعید اوردوبادی

 محمد سعید اوردوبادی (24 مارت 1872، اوردوباد شهری - 1 مای 1950، باکی، فخری خیاباندا دفن اولونموشدور) — گؤرکملی آذربایجانلی ناثیر، شاعیر، دراماتورق، ژورنالیست، پوبلیسیست و ترجومه‌چی. آذربایجا‌نین امکدار اینجه‌صنعت خادیمی (1938). "قیلینج و قلم" (1946-1948)، "دومانلی تبریز" (1933-1948)، "گیزلی باکی" (1940)، "دؤیوشن شهر" (1938) کیمی تاریخی رومانلاری‌نین مؤ‌لیفیدیر. 
آذربایجان جومهوریتی ناظیرلر کابینئتی‌نین 7 مای 2019-جو ایل تاریخلی، 211 نؤمره‌لی قراری ایله محمد سعید اوردوبادی آذربایجان جومهوریتینده اثرلری دؤولت واریداتی اعلان ائدیلن مؤلیفلرین سییاهیسینا داخیل ائدیلمیشدیر[1]. 

خلیل رضا اولوتورک

خلیل رضا اولوتورک (21 اوکتیابر 1932، پیرَ‌ببه، سالیان رایونو (کند ایندی نئفت‌چالا رایونونا داخیلدیر)، آذربایجان س‌س‌ر – 22 اییون 1994، باکی، آذربایجان) — آذربایجانلی شاعیر، تنقیدچی، ادبیاتشوناس، ترجومه‌چی، 1954-جو ایلدن آذربایجان یازیچیلار بیرلیگی‌نین عوضوو، فیلولوژی عئلملری دوکتورو (1969)، آذربایجا‌نین امکدار اینجه‌صنعت خادیمی (1986)، م.ف.آخوندوو آدینا ادبی موکافات لاورئاتی (1991)، آذربایجا‌نین خالق شاعیری (1992)[۱] . "ایستیقلال" اوردئنی ایله تلطیف اولونوب.

میرزه بالا محمدزاده

میرزه بالا محمدزاده– پوبلیسیست، ترجومه‌چی، دراماتورق، ایجتیماعی خادیم. موساوات پارتیاسی‌نین ایکینجی باشقانی

یاشاییشی

میرزه بالا محمدزاده 1898-جی ایل مایین 24-ده آبشئرونون زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. آتاسی عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون عصرین اوّللرینده باکی‌یا کؤچه‌رک، شهرین چمبره‌کند آدلانان حیصه‌سینده مسکونلاشمیشدیر. اوشاقلیغی باکیدا چمبره‌کندده کئچمیشدیر. 7.جی "روس-تاتار" مکتبینی (1914)، 3-جو عالی ایبتیدایی مکتبی بیتیردیکدن سونرا تحصیلینی باکی تئکنیکی صنایع مکتبینده داوام ائتدیرمیشدیر. ادبی یارادیجیلیغا تحصیل ایللرینده باشلامیش، 1912-جی ایلده عیسی بیگ آشوربیگووون "کاسپی" مطبعه سینده "نفی-عئلم و یاخود عئلمین سونو" آدلی کیتابی چاپ اولونموشدور(1912). "محمدیّه" درنگینده قاباقجیل فیکیرلی ضیالیلارلا یاخیندان تانیش اولماسی اونون دونیاگؤروشونون فورمالاشماسینا جیدی تاثیر گؤستریر. بو دؤورده "آذربایجان" ،"گنجلیک صداسی" و س. قزئتلرده آرابیر چیخیش ائدیر. 1915-جی ایلده م.ا.رسول‌زاده‌نین نشر ائتدیردیگی "آچیق سؤز" قزئتینه آرا-سیرا مقاله‌لر یازان میرزه‌بالا محمدزاده، سونرادان همین قزئتین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمیشدیر. عئینی زاماندا، هفته‌لیک "بصیرت" درگیسی‌نین باش رئداکتورو اولموشدور.