+0 بگندیم
خلیل رضا اولوتورک
خلیل رضا اولوتورک (21 اوکتیابر 1932، پیرَ‌ببه، سالیان رایونو (کند ایندی نئفت‌چالا رایونونا داخیلدیر)، آذربایجان س‌س‌ر – 22 اییون 1994، باکی، آذربایجان) — آذربایجانلی شاعیر، تنقیدچی، ادبیاتشوناس، ترجومه‌چی، 1954-جو ایلدن آذربایجان یازیچیلار بیرلیگی‌نین عوضوو، فیلولوژی عئلملری دوکتورو (1969)، آذربایجا‌نین امکدار اینجه‌صنعت خادیمی (1986)، م.ف.آخوندوو آدینا ادبی موکافات لاورئاتی (1991)، آذربایجا‌نین خالق شاعیری (1992)[۱] . "ایستیقلال" اوردئنی ایله تلطیف اولونوب.
یاشاییشی
خلیل رضا اولوتورک 1932-جی ایل 21 اوکتیابر سالیا‌نین پیرَ‌ببه کندینده آنادان اولموشدور. 2 سایلی شهر اورتا مکتبینده تحصیل آلمیشدیر. سالیان شهر کیتابخاناسی‌نین ادبیات درنگی‌نین عوضوو اولموشدور. ایلک مطبوع شئعیری "کیتاب" 1948-جی ایلده "آذربایجان پیونئری" قزئتینده ایشیق اوزو گؤرموشدور. 1948-جی ایلده آذربایجان دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین فیلولوژی فاکولته‌سی‌نین ژورنالیستیکا شؤعبه‌سینه داخیل اولوب. اونیوئرسیتئتده ادبیاتشوناس-عالیم جعفر خندا‌نین، سونرالار شاعیر بختیار واهابزاده‌‌نین رهبرلیک ائتدیگی ادبی درنکده، آذربایجان یازیچیلار ایتتیفاقیندا خالق یازیچیسی میرزه ابراهیمووون باشچیلیغی ایله کئچیریلن "گنجلر گونو" مشغله‌لرینده فعال ایشتیراک ائتمیشدیر.
1954-جو ایلده آذربایجان دؤولت اونیوئرسیتئتینی بیتیرن خلیل رضا امک فعالیتینه "آذربایجان قادینی" ژورنالی رئداکسیاسیندا باشلامیشدیر. او بورادا ادبی ایشچی وظیفه‌سینده چالیشدیغی ایکی ایلده (1955-1957) دؤوری مطبوعاتدا چاپ ائتدیردیگی مقاله و شئعیرلرله ادبی ایجتیماعیتین دیقّتینی جلب ائتمیشدیر. 1954-جو ایلده خلیل رضا س‌س‌ری یازیچیلار ایتتیفاقی‌نین عوضوو سئچیلیر. اونون ایلک شئعیرلر توپلوسو – "باهار گلیر" (1957) کیتابی دا نشر اولونور. 1957-جی ایلین آوقوست آییندا آذربایجان یازیچیلار ایتتیفاقی خلیل رضانی موسکوا، م.قورکی آدینا دونیا ادبیات اینستیتوتو نزدینده اولان ایکی ایللیک عالی ادبیات کورسلارینا گؤندرمه‌سی ده گنج شاعیرین گله‌جگینه ایناملا باغلی ایدی. خلیل رضا اینستیتوتدا روس ادبیاتی‌نین گؤرکملی صنعتکاری پاوئل آنتوکولسکی‌نین رهبرلیک ائتدیگی بؤلمه‌ده پوئزیا‌نین نظری اساسلارینی اؤیرنمکله یاناشی، دونیا خالقلاری‌نین مدنی ایرثی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. موسکودا تحصیل ایللرینده گؤرکملی روس شاعیری سامویل مارشاکین ائوینده و یاسنایا پولیانادا داهی لئو تولستویون خاطیره موزه‌سینده اولماسی، لئنینگرادا ائرمیتاژ خزینه‌سینه کوللئکتیو سفری، ناظیم حیکمت و میخایل شولوخوولا گؤروشلری گنج شاعیرین خاطیره‌سینده درین ایزلر بوراخمیشدیر.
1959-جو ایلده خلیل رضا باکی‌یا قاییتدیقدان سونرا آذربایجان دؤولت پئداقوژی اینستیتوتونون آسپیرانتوراسیندا تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. او، 1963-جو ایلده "موحاریبه‌دن سونراکی آذربایجان سووئت ادبیاتیندا پوئما ژانری (1945-1950)" مؤوضوسوندا یازدیغی دیسسئرتاسیانی اوغورلا مودافیعه ائتمیش، فیلولوژی عئلملری نامیزه‌دی عئلمی درجه‌سینه لاییق گؤرولموشدور. اونو اینستیتوتدا موعلّیم کیمی ساخلامیشلار. طلبه آودیتوریاسینا موعلیم کیمی داخیل اولدوغو گوندن خلیل رضا درس پروقرامی چرچیوه‌سی ایله محدودلاشمامیش، وطنپرورلیک روحلو موهازیره‌لرینده قدیم میلّی بشری دَیرلریمیزدن و دوغما دیلیمیزدن اورک یانغیسی ایله صؤحبت آچمیشدیر.
خلیل رضا آذربایجان دیلی‌نین صافلیغی، اجنبی دیلین تاثیرینه معروض قالماماسی اوچون اؤزونه‌مخصوس موباریزه یولو دا سئچمیشدی. هارادا اولورسا-اولسون دوغما دیلینده تمیز دانیشمایان موصاحیبیندن ائشیتدیگی هر یابانچی کلمه اوچون 5 قپیک جریمه طلب ائدر، "دانیشیغیندان ممنون قالدیغی سویداشلارینی بیر مانات مبلغینده موکافاتلاندیراردی". بئله‌لیکله، او، موعاصیرلری‌نین دیقّتینی آنا دیلی‌نین صافلیغینی قوروماغا جلب ائتمگه، دیگر طرفدن روسلاشدیرما سیاستینه قارشی موباریزه آپارماغا چالیشاردی. البته، بوتون بونلار دؤولتین حاکیم دایره‌لری‌نین نظر-دیقّتیندن یایینیمر، چوخ چکمیر کی، اونون ایجتیماعی-پئداقوژی فعالیتی محدودلاشدیریلیر. "بیلیک" جمعیتی یولو ایله آذربایجان رایونلارینا گؤندریلمه‌سی قاداغان اولونور. شاعیر صابر رستمخانلی یازیر:
"خلیل رضانی باشا دوشمه‌ینلر چوخ ایدی. اونون جسارتلی وطنداشلیق شئعیرلرینی دینله‌مکدن بئله قورخانلارین سایی مین-مین ایدی. او، کورسویه قالخاندا دوروب سالونو ترک ائدیردیلر. خلیلین آنتی‌سووئت، آنتی‌ایمپئریا چیخیشلارینا دلیلیک کیمی باخانلار، اونون سسینی کسمگه چالیشان، یوکسک کورسولره یولونو باغلایان، اونو کیچیلتمک ایسته‌ینلر خلیل رضا ایستعدادی‌نین آللاه وئرگیسی اولدوغونو، شاعیرین آللاه حؤکمو ایله دانیشدیغینی درک ائده بیلمیردیلر"[۲].
خلیل رضا آذربایجان دؤولت پئداقوژی اینستیتوتوندان اوزاقلاشدیریلیر. اونو آذربایجان میلّی عئلملر آکادئمیاسی‌نین نظامی آدینا ادبیات اینستیتوتونا دعوت ائدیرلر. بورادا خلیل رضا بوتون قووّه‌سینی علمی-تدقیقات ایشینه و بدیعی یارادیجیلیغا حصر ائدیر. آذربایجان-اؤزبک ادبی علاقه‌لری، مقصود شیخ‌زاده‌نین حیات و یارادیجیلیغی حاقیندا مونوقرافیک اثرلر اوزرینده چالیشیر. بونا باخمایاراق، خلیل رضا یئنه ده "شوبهه‌لی شخص" کیمی تعقیب اولونور، اونون ایمکانلارینی محدودلاشدیریر، "تهلوکه‌لی ایجتیماعی موباریزه" یولوندان چکیندیرمگه چالیشیرلار.خلیل رضا اولوتورکون آتاسی رضا اولوتورکدور.
یارادیجیلیغی
خلیل رضا 1950-جی ایللرده "خلیل خلیلوو" ایمضاسی ایله خئیلی سایدا سووئت دؤورونو ترنّوم ائدن پوئمالار یازیب[۳].
1984-جو ایلده شاعیرین "عؤموردن اوزون گئجه‌لر" آدلی کیتابی و س‌س‌ری خالقلاری‌نین دیللریندن ترجومه ائدیلمیش پوئتیک اثرلردن عیبارت "قارداشلیق چلنگی" توپلوسو ایجتیماعیت طرفیندن آذربایجان س‌س‌ر دؤولت موکافاتینا تقدیم اولونسا دا، حاکیم دایره‌لرین اعتیناسیزلیغی ایله قارشیلاندی. بو سویوق موناسیبت اونو سارسیتمادی. شاعیرین ان بؤیوک وظیفه‌سینی یازیب یاراتماقدا گؤرن خلیل رضا یورولمادان وار قووّه‌سی ایله چالیشیر؛ یئنی شئعیرلری، عئلمی آراشدیرمالاری ایله تسللی تاپیر. 1985-جی ایلده "مقصود شیخ‌زاده‌نین بدیعی یارادیجیلیغی و آذربایجان-اؤزبک ادبی علاقه لری‌نین آکتوال پروبلئملری" مؤوضوسوندا دوکتورلوق دیسسئرتاسیاسی مودافیعه ائدیر. 1986-جی ایلده آذربایجان ادبیاتی‌نین اینکیشافینداکی خیدمتلرینه گؤره اونا امکدار اینجه‌صنعت خادیمی فخری آدی وئریلیر.
خلیل رضا‌نین آزادلیق سسی
1980-جی ایللرین آخیرلاریندا خالق آزادلیق حرکاتی گئنیشلندیگی زامان خلیل رضا‌نین گور سسی آذربایجا‌نین بوتون رئگیونلاریندا ائشیدیلیردی. او، بوتون وارلیغی ایله خالق حرکاتینا قوشولموشدو، هر یئرده روس شووینیست سیاستینی، داغلیق قاراباغ تورپاغینا تجاووز ائدن ائرمنی داشناکلارینی اودلو-آلوولو چیخیشلاری ایله ایفشا ائدیردی.
بیز تورکوستان ائللری‌ییک،
غئیرت، قودرت سئللری‌ییک.
داشناکلاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکیمیزی عزیزله‌یک.
عقربلردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان -
ائرمنیسیز آذربایجان!
سون گونلرینی یاشایان سووئت ایمپئریاسی عؤمرونو اوزاتماق اوچون 1990-جی ایلین یانواریندا آذربایجا‌نین پایتاختی باکیدا دینج اهالی‌یه وحشیجه‌سینه دیوان توتدو. بو قتل‌عام، سوی‌قیریم سیاستی قورباچووون و اونون ال‌آلتیلاری‌نین ایراده‌سی ایله ایجرا ائدیلیردی. بوتون دونیا‌نین آچیق فیکیرلی آداملاری بو آکسیانی، بشر تاریخینده میثلی گؤرونمه‌میش قتل عامی لعنتله قارشیلادیلار. سووئت اوردوسو ترکیبینده زیرئهلی تانکلارلا، حربی گمیلر و موعاصیر سیلاح نؤولری ایله یاراقلانیب خوصوصی تاپشیریقلا باکینی گوللـه‌باران ائدنلرین تؤرتدیگی جینایتلر خلیل رضانی سارسیتمیشدی. او، بوتون قووّه‌سی ایله گئجه-گوندوز دینجلیک بیلمه‌دن، اورگینی مشعله چئویریب خالقی دوشمنلره قارشی موباریزه‌یه سسله‌ییردی: خاریجی اؤلکه ژورنالیستلرینه وئردیگی موصاحیبه‌لرده 20 یانوار حادیثه‌لرینی، قورباچووون و اونون ال‌آلتیلاری‌نین قانلی عمللرینی دونیا ایجتیماعیتینه چاتدیرماغا چالیشیردی.
1990-جی ایل یانوارین 26-دا خلیل رضا س‌س‌ری دؤولت تهلوکه‌سیزلیک کومیته‌سی‌نین امکداشلاری طرفیندن حبس ائدیلیب موسکوا– لئفوْرتوْووْ حبسخاناسینا گؤندریلیر. آرامسیز سورغو-سوال، آغیر ایتّیهام شاعیرین ایراده‌سینی قیرا بیلمیر، او، زینداندا دا موباریزه‌سینی داوام ائتدیریر. 8 آی 13 گون اؤز موحیطیندن تجرید اولونموش شاعیر اودلو-آلوولو قلبی‌نین ایشیغیندا "لئفوْرتوْووْ گونده‌لیگینی، 200-دن چوخ، شئعیر، پوئما و مکتوبونو قلمه آلیر. بو اثرلر موباریز شاعیرین ایجتیماعی-سیاسی دونیاگؤروشونو عکس ائتدیرمکله یاناشی، اؤز ثیقلتی، بدیعی دَیری، مضمونو جهتدن میلّی پوئتیک فیکری زنگینلشدیرن میثیلسیز آبیده‌دیر. " لئفوْرتوْووْ گونده‌لیگی" شاعیرین قبول ائتدیگی اولوتورک تخلوصونون وثیقه‌سیدیر.
خلیل رضا 1990-جی ایل یانوارین 29-دک – 40 ایللیک ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دؤورونده اؤز اثرلرینی "خلیل خلیلوو" ،"خلیل خلیل‌بیلی" ،"خلیل اودسئور" ،"خلیل رضا" تخلوصلری ایله چاپ ائتدیرمیشدی. "خلیل رضا اولوتورک" تخلوصو ایسه شاعیرین کئچدیگی موباریزه یولونون، ادبی-معنوی آختاریشلاری‌نین منطیقی نتیجه‌سی ایدی. شاعیر عؤمرونون سون ایللرینده، دؤرد ایل بئش آی، 22 گون – 1994-جو ایل اییون آیی‌نین ییرمی ایکیسینه‌دک، دونیاسینی دییشن گونه‌دک یازدیغی شئعیرلرده و نشر ائتدیردیگی کیتابلاردا خلیل رضا اولوتورک ایمضاسینی قویموشدور. شاعیرین وفاتیندان سونرا، اونون عؤمور-گون یولداشی، وفادار فرنگیز خانیم ییرمی عصرین آخیرلاریندان بو گونه‌دک خلیل رضا‌نین شئعیرلرینی، گونده‌لیکلرینی و ترجومه‌لرینی ساهمانا سالیب سانباللی کیتاب حالیندا خلیل رضا اولوتورک ایمضاسی ایله نشر ائتدیرمکده‌دیر. او، خلیل رضا‌نین یاریمچیق ایشلرینی – "ایشیق اوزو گؤرمه‌ین کولّ حالیندا قالمیش اثرلرینی" نشر ائتدیرمکله "اونونلا نفس آلیر" ،اونو یاشادیر، اونو اؤلمزلیگی، ابدیته قوووشدورور.
لئفوْرتوْووْ حبسخاناسیندا شکر خسته‌لیگی اولان خلیل رضا‌نین صحتی پوزولموشدو. 1990-جی ایل اوکتیابرین 9-دا یاتاب قاتاریندا موسکودان باکی‌یا گتیریلن خلیل رضا، بیر آی داوام ائدن محکمه پروسئسیندن سونرا آزادلیغا بوراخیلدی.
1991-جی ایل مایین 6-دا خلیل رضا "تورک میلّتی موکافاتی لاورئاتی" فخری آدینا لاییق گؤرولور. بیر ایلدن سونرا، 1992-جی ایلده اونا آذربایجان جومهوریتی‌نین خالق شاعیری فخری آدی وئریلیر. سلیمان دمیر‌ل‌ین تاپشیریغی ایله جراح پاشا آدینا شفا ائوینده اونون شکرینی و گؤزلرینی موعالیجه ائدیرلر. مای آیی‌نین 19-دا هساکی قلب خسته‌خاناسیندا خلیل رضا‌نین اورگینده جراحیّه عملیاتی آپاریلیر. 1993-جو ایل فئورال آیی‌نین 11-ده باکیا قاییدان خلیل رضا آیاغیندان چیخاریلان شیریمین یئری بیتیشمه‌دیگیندن موعالیجه کومیسسیاسیندا حکیملرین نظارتی آلتیندا ساخلانیلیر. لاکین چوخ چکمیر کی، حکیملرین مصلحتینه گؤره، شاعیری آلمانا گؤندریرلر. 1993-جو ایل آوقوست آیی‌نین 23-ده خلیل رضا فرنگیز خانیملا باکی-ایستانبول-کؤلن طیاره مارشوروتو ایله آلمانا گئدیر، زولئنگئر شهر کلینیکاسیندا موعالیجه‌سینی داوام ائتدیریر. باکی‌یا قاییدان خلیل رضا‌نین بیر مودّتدن سونرا یئنه وضعیتی آغیرلاشیر، اونو کاردیولوگیا اینستیتوتوندا موعالیجه ائدیرلر.
آذربایجان جومهوریتی‌نین پرئزیدئنتی حیدر علی‌یئوین فرانسه‌یه رسمی سفری زامانی خلیل رضا و فرنگیز خانیم دا نوماینده هئیتی‌نین ترکیبینه داخیل ائدیلمیشدی. بو تاریخی سفر خلیل رضا‌نین سون سفری اولدو. فرانسه سفریندن سونرا تئز-تئز اؤن جبهه بؤلگه‌لرینده، مکتب و مدنیت اوجاقلاریندا، گؤروشلرده چیخیشلار ائدیب شئعیرلر اوخوماسی، ناراحات حیات طرزی، یارادیجیلیقلا جیدی مشغول اولماسی اونو حالدان سالیب وضعیتینی آغیرلاشدیردی. سونراکی موعالیجه نتیجه وئرمه‌دی. 1994-جو ایل اییونون 22-ده بدیعی یارادیجیلیغی‌نین بارلی-بهره‌لی چاغیندا شاعیرین وطن عشقی، خالق محبتی ایله چیرپینان اورگی دؤیونمکدن قالدی.
خلیل رضا اولوتورک فخری خیاباندا دفن اولوندو، اونون مزاری اوستونده شاعیرین عظمتلی هئیکلی یوکسلدیلدی.
آذربایجان خالقی‌نین میلّی موباریزه‌سینده خوصوصی خیدمتلرینه گؤره خالق شاعیری خلیل رضا اولوتورک (اؤلوموندن سونرا) "ایستیقلال" اوردئنی ایله تلطیف ائدیلدی.
اثرلری
- باهار گلیر. باکی: اوشاق گنج نشر، 1957، 40 ص.
- سئون گؤزلر. باکی: آذرنشر، 1959، 84 ص.
- محبت داستانی. باکی: اوشاق گنج نشر، 1961، 92 ص.
- منیم گونشیم. باکی: آذرنشر، 1963، 52 ص.
- قوللارینی گئنیش آچ. باکی: آذرنشر، 1965، 115 ص.
- کراسنوْدوْن قارتاللاری. باکی: گنجلیک، 1967، 128 ص.
- یئنی زیروه‌لره. باکی: آذرنشر، 1971، 180 ص
- اوجالیق. باکی: گنجلیک، 1973، 168 ص.
- دوغمالیق. باکی: آذرنشر، 1977، 184 ص.
- مقصود شیخ زاده. باکی: بیلیک جمعیتی، 1978، 67 ص.
- تاپارام سنی. باکی: یازیچی، 1980، 268 ص
- مقصود شیخ زاده‌نین بدیعی یارادیجیلیغی. باکی: عئلم، 1981، 233 ص.
- ماراللار دا دوز یئیرمیش. باکی: گنجلیک، 1981، 155 ص.
- عؤموردن اوزون گئجه‌لر. باکی: گنجلیک، 1982، 152 ص
- هارا گئدیر بو دونیا. باکی: یازیچی، 1983، 280 ص.
- داشدان چیخان بولاق. باکی: گنجلیک، 1986، 190 ص.
- مندن باشلانیر وطنیم. باکی: یازیچی، 1988، 338 ص.
- داوام ائدیر 37. باکی: گنجلیک، 1992، 528 ص.
- آیلا گونش آراسیندا. باکی: یازیچی، 1992، 548 ص.
- قهرمان تبریزیم. باکی: گنجلیک، 1994، 348 ص
- اوزون سورن گنجلیک. باکی: آذرنشر، 1994، 435 ص
- تورکون دونیاسی. باکی: "قورقود" نشریاتی، 1994، 351 ص
- من شرقم. باکی: عئلم، 1994، 766 ص.
- باغیشلا، ائی وطن. باکی: "قورقود" نشریاتی، 1996، 146 ص
- عؤمور کیتابینی یازان شاعیره. باکی: "موترجیم" نشریاتی، 1998، 110ص.
- لئفورتوْووْ زیندا‌نیندا. باکی: "آذربایجان" نشریاتی، 1998، 240 ص.
- خلیل رضا سئچیلمیش اثرلری ایکی جیلدده ،،شرق-غرب،، 2005 خلیل رضا سئچمه‌لر ،،باکی کیتاب کلوبو،، 2015
سسلندیریلمیش اثرلری
لاله‌زار مصطفی‌یئوا - "آزادلیغی ایسته‌میرم ذره-ذره، قرام-قرام"
اتک یازیلار
- ↑ "خ. ر. خلیلووا (خلیل رضا اولوتورک) "آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین خالق شاعیری" فخری آدی‌نین وئریلمه‌سی حاقیندا" آذربایجان رئسپوبلیکاسی پرئزیدئنتی‌نین 24 آپرئل 1992-جی ایل تاریخلی، 699 نؤمره‌لی فرمانی(آزرب).
- ↑ خ.رضا. "عؤمور کیتابی"نی یازان شاعیره. باکی، 1998، ص. 5.(آذرب)
- ↑ "26-لار"این مؤلیفی خلیل رضا اولوتورکدور" - گوندم یاراداجاق ایدیعا. atv.az (آذرب)
کؤچورن:عباس ائلچین
