+0 بگندیم
خطیب تبریزی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی
یاشاییشی
داهی آذربایجان عالیمی، ادبیاتشوناس، دیلچی، شاعیر و شرح اوستاسی، عرب عالیملری‌نین "ادبیات، صرف و نحو علملری‌نین باشچیسی" ،"مودریک شئیخ، عرب علملری‌نین رهبری، ادبیاتشوناسلیغین بایراقداری، حیکمت قایناغی" ،"بوتون ادبیاتشوناسلارین رهبری" آدلاندیردیغی، هابئله آکادمیک حمید آراسلی طرفیندن "11.عصرده آذربایجان تورکلری‌نین یئتیردیگی ان بؤیوک شخصیّت"- دئیه یوکسک قییمتلندیریلن یحیی بن علی خطیب تبریزی 1030-جو ایلده تبریز شهرینده دوغولموشدور. اونون اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیک ایللری باره‌ده هئچ نه معلوم دئییلدیر. سالنامه‌چیلر خطیبین ترجومه‌یی-حالینی اونون سوریه‌ده‌کی مُعَرةُ النعمان شهرینه گلمه‌سیندن سونرا تصویر ائدیرلر.
ابوالعلاء معری عرب ادبیاتی‌نین ان مشهور سیمالاریندان بیری، عرب دیلچی‌لیگی و دیل بیلیمی‌نین نهنگ بیلیجیسی ایدی. سونرالار خطیب تبریزی اونون حاقیندا دئیه‌جکدی کی،" عربلرین دیلینده ابوالعلاء معری معلوم اولمایان بیرجه سؤز ده یوخدور. بو سؤزلر اونا مخصوصدور: "بشر جینسی ایکی قیسمه بؤلونور: بیر قیسمینده عاغیل وار، دین یوخدور، او بیری قیسمینده دین وار، عاغیل یوخدور." عالیمین گؤزلری کور اولسا دا، او، اولاغان اوستو یادداش صاحیبی ایدی. خطیب تبریزی اونون ایری متنلری یاددا ساخلاماق باجاریغیندان بحث ائدرکن بئله بیر حکایه دانیشیر: "مُعَرةُ النعمان، مرّه مسجیدینده من اونون قارشیسیندا اوتوروب، اونا (ابوالعلاء) کیتاب اوخویوردوم. او (خطیب تبریزی) دئدی: "من ایکی ایل اونون یا‌نیندا قالدیم. بو مودّت عرضینده اؤز وطنیمدن هئچ کسی گؤرمه‌میشدیم. بیردن ناماز قیلماق اوچون ایچری گیرنلرین آراسیندا بیر قونشومو گؤردوم. سئوینجدن حالیم دَییشدی. ابوالعلاء سوروشدو: "سنه نه اولدو؟" من دئدیم کی، ایکی ایلدیر اؤز اؤلکه‌مدن هئچ کیمله راستلاشمامیشام. ایندی بیر قونشومو گؤردوم. او دئدی: "گئت بیر آز اونونلا صؤحبت ائله." من سوروشدوم: "بلکه درسیمی بیتیریم، سونرا؟" او دئدی: "دور، من سنی گؤزله‌یه‌رم." من آیاغا قالخیب، قونشوملا گؤروشدوم، اونونلا آذربایجان تورکجه‌سینده خئیلی صؤحبت ائتدیم. سونرا یئریمه دؤندوم. ابوالعلاء سوروشدو: "سیز هانسی دیلده دانیشیردینیز؟" من جاواب وئردیم کی، بیز آذربایجان اهالیسی‌نین دیلینده دانیشیردیق. او دئدی: "من (بو) دیلی بیلمیرم. آنجاق سیزین بوتون دانیشدیقلارینیزی تکرار ائده بیلرم." سونرا او، بیزیم صؤحبتیمیزی سؤزبه‌سؤز تکرار ائتدی. قونشوم تعجوبله سؤیله‌دی: "او، آنلامادیغی شئیلری نئجه ازبرله‌ییب؟"
سالنامه‌چیلر ابوالعلاء یا‌نیندا تحصیلینی بیتیردیکدن سونرا خطیبین موختلیف شرق اؤلکه‌لرینده دؤورون ان مشهور عالیملری‌نین یا‌نیندا دا بیلیگینی آرتیردیغینی یازیرلار. پروفسور م. محمودوو گؤستریر کی، سیاحته چیخمازدان قاباق خطیب بیر مودّت اؤز وطنی تبریزده یاشاییب. بو، موعلیمی‌نین اؤلوموندن سونرا (1057-جی ایلده)، یاخود بیر قدر اوّل اولمالی ایدی. خطیب تبریزده چوخ قالمیر. اوخوماق هو‌سی اونو یئنه ده سوریه‌یه چکیب آپاریر. او، بورادا تا‌نینمیش عرب عالیملری علی رقی‌دن، عبدالواحد بن علی بن برهان» و عبدالقاهر جرجانی ابن دهان‌دان ، سلیم رازی‌دن ایلاهیات، لئکسیکوقرافیا و پوئتیکا درسلری آلیر. 1064-جو ایلده خطیب دمشقه گلیر و بورادا اونون تا‌نینمیش تاریخچی خطیب باغدادی (1002-1071) ایله دوستلوغو باشلاییر.
بیر مودّت سونرا میصیره یولا دوشن خطیب تبریزی اورادا سارای عالیمی طاهر ابن باباشازدان عرب صرف-نحوینی اؤیره‌نیر. 1066-جی ایل سپتامبرین 22-ده شرقین مدنی حیاتیندا علامتدار بیر حادیثه باش وئریر. باغداددا تورک-سلجوق حاکیملری‌نین وسایتی حسابینا مشهور وزیر نظام‌الملک‌ون شرفینه "نظامیّه" آدلاندیریلان و سونرالار بوتون شرقده شؤهرت تاپان مدرسه آچیلیر. بو مدرسه اوّلکیلردن یالنیز حجمی و گئنیشلیگی، تجهیزاتی، بوتون شرق اؤلکه‌لریندن دعوت اولونموش عالیم و موعلیملری احاطه ائدن چالیشانلاری ایله دئییل، هم ده اؤز اینضیباطی قورولوشو اعتیباریله فرقلنه‌رک، بیزه معلوم اولان ایلک دؤولت بیلیم‌یوردونو خاطیرلادیر. بورادا موعلّیم و طلبه‌لر تامامیله دؤولتین تامیناتیندا ایدیلر. تدریس برنامه‌لری دا اورتودوکسال موسلمانچیلیغین مؤوقعلرینی مؤحکملندیرمک مقصدی داشیسا دا، بورادا تاریخ، ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک، نجوم، ریاضیات و بیر چوخ باشقا دونیوی علملر ده تدریس اولونوردو. مدرسه موختلیف علملرین اینکیشافیندا موهوم رول اوینامیشدی. خطیب تبریزی "نظامیه" مدرسه‌سی‌نین آچیلیش گونوندن عؤمرونون سونونا قدر، تخمیناً 40 ایل بورادا دیلچی‌لیگی تدریس ائدیر و مدرسه‌ده‌کی مشهور کیتابخانا‌نین تشکیلاتچیسی و رهبری اولموشدو.
1109-جو ایلین ژانویه‌نین 3-ده، بازار گونو بؤیوک عالیمین اورگی دایاندی. خطیب تبریزی باغدادین "باب ابرز" قبریستانلیغیندا دفن اولونموشدور.
یارادیجیلیغی
خطیب تبریزی‌نین یارادیجیلیغیندا اساس فعالیت ساحه‌سی ادبیاتشوناسلیق ایدی. بو مؤوضویا ییرمی‌یه یاخین ریساله حصر ائتمیشدی. بوندان باشقا خطیب تبریزی قورانا دؤردجیلدلیک شرحلرین، ادبی اثرلرین و صرف و نحو ، هابئله عرب شعر نظریه‌سینه دایر بیر سیرا ریساله‌لرین مؤلیفیدیر. محمدعلی تربیت اونون عرب ادبییاتینا حصر اولونان اثرلری‌نین اهمیتینی قییمتلندیره‌رک، خطیب تبریزینی عرب دیلی‌نین "آناسی" آدلاندیریر. پروفسور م. محمودوو عالیمین اثرلرینی مضمونونا گؤره دؤرد قیسمه بؤلمگی لازیم بیلیر: پوئتیک اثرلره شرحلر، دیلچیلیک ریساله‌لری، ایلاهیاتا دایر تدقیقلر و پوئتیک پروبلملره حصر اولونانلار.
بیرینجی قیسمه عایید اثرلری آراسیندا مشهور عرب شاعیری ابو تمّامین (796-843) "حماسه" ("قهرمانلیق") آدلی توپلوسونا شرحی دیقّتی داها چوخ چکیر. همین توپلونون یارانما تاریخی ماراقلیدیر. خوراساندان عراقا گلرکن ابو تمّام همدان‌دا اؤز دوستو ابوالوفا سالامین یا‌نیندا دوشور. واختینی بوش کئچیرمه‌مک اوچون ابو تمّام "حماسه" آدی آلتیندا عرب شاعیرلری‌نین پوئزیا آنتولوژسینی ترتیب ائدیر. آنتولوژیسی موختلیف ژانرلاری احاطه ائدن 10 فصیلدن عیبارتدیر. اثرین "حماسه" آدلانماسینا سبب اونون حماسه -- ایگیدلیک، قهرمانلیق ژانری ایله باشلاماسیدیر. او، اثری حماس،مرثیه،ادب، تشبیب (محبت شعرلری)، هجو، الضیاف (قوناقلار)، الصفات (وصفلر)، السیر (سیاحت) و مذمة النساء (قادینلارین مذمتی)حیصه‌لرینه بؤلور. بو توپلودا عرب شعری‌نین مؤوجود اولدوغو اوچ یوز ایل عرضینده یاشاییب-یاراتمیش آلتی یوزدن چوخ شاعیرین اثری تمثیل اولونوب. آنتولوژی‌نین یازیلماسی ایله دیللرده ازبر اولماسی بیر اولور. توپلو او قدر مشهورلاشیر کی، ابو تمّامین اؤز یارادیجیلیغی بیر طرفده قالیر. خطیب تبریزی محض بو معنادا دئییر کی، "ابو تمّام اؤزونو "حماسه"ده بیر شاعیر کیمی بوتون یارادیجیلیغینداکیندان داها یاخشی نوماییش ائتدیریر". سونرادان عئینی شئی خطیبین اؤز باشینا دا گلیر. اونون شرحلری اؤز ییغجاملیغی و ایفاده آیدینلیغی ایله "حماسه"نین اؤزوندن ده آرتیق شؤهرت قازانیر. خطیب تبریزی بو مؤوضویا داها ایکی دفعه موراجیعت ائدیر. بیرینجی قیسا شرحلرده آیری-آیری شعرلرین، ایکینجی‌سینده بئیتلرین ایضاحی وئریلمیشدیسه، سونونجو اثر داها کامیل و سانباللی ایدی. بیزه یالنیز مؤلیفینه ابدی شؤهرت گتیرمیش ایکینجی شرح چاتمیشدیر. همین اثر آوروپادا 1850-جی ایلده دؤرد ایری جیلدده لاتینجا، 1828، 1873 و 1938-جی ایللرده عرب دیلینده نشر اولونموشدور. چوخ ماراقلیدیر کی، هله ابوالعلاء معری‌نین یا‌نینا گئدرکن یولدا خطیب موصولا دؤنه‌رک، بیر نفر یئرلی عالیمین یا‌نیندا ابو تمّامین کیتابی‌نین اوزونو کؤچورموشدو. 1082-1083-جو ایلده خطیب تبریزی عرب عالیملری آراسیندا ایلک دفعه اؤز موعلیمی ابوالعلاء معری‌نین "دیوان سقط الزند" ("چاخماقداشی‌نین ایلک قیغیلجیملاری") اثرینه شرح یازیر.
آرتیق آهیل یاشلاریندا او اؤزونون سون اثری اولان "الوافی فی العروض والقوافی " ("عروض و قافیه حاقیندا علمین یئکونو") اوزرینده ایشه باشلاییر. بو اثر عرب پوئتیکا نظریه‌سینه حصر اولونور و تئزلیکله بؤیوک شؤهرت قازانیر. شرقین بیر چوخ عالیملری پوئتیکا نظریه‌سینه دایر آراشدیرمالاریندا بو کیتابا ایستیناد ائدیرلر. کیتابین متنینی داها یادداقالان ائتمک اوچون شاعیر احمد فولجی (اؤل. 1425) اونون مضمونونو نظمه چکیب.
اوروپا عالیملری بو کیتابا 19. عصردن اعتیباراً ماراق گؤسترمگه باشلاییرلار. موعاصیر دؤورده بیر نئچه دونیا کیتابخانالاریندان همین ریساله‌‌نین اونلارلا نوسخه‌سی تاپیلمیش، اثرین تنقیدی متنی حاضیرلانمیشدیر. همین اثری ایلک دفعه تدقیق ائتمیش آذربایجان عالیمی قالئی آللاهوئردی‌یئو یازیر: "الوافی فی العروض والقوافی" اثری ادبیات نظریه‌سی، پوئتیکا، ریتوریکا(بلاغت) و اوسلوبیات حاقدا بوتؤو بیر تعلیمدیر".
خطیب تبریزی‌نین الیازمالاری بیر چوخ تا‌نینمیش موزه و کیتابخانالاردا ساخلانیر. بونلاردان ان قییمتلیسی ایسه شاعیرین اؤزو طرفیندن اوزو کؤچورولموش و تونیس میلّی کیتابخاناسیندا ساخلانان شرحین الیازماسیدیر. همین شرح شاعیر مُفَضَّل ضَبّی نین "مفضلیات" آدلی آنتولوژی‌سینا یازیلمیشدیر.
خطیب تبریزی‌نین شعرلریندن اؤرنک
دیجله اوستونده شرابیندا بؤیوک زؤوق و صفا،
فرات اوستونده‌کی آخشام مئیی ده بامباشقا!
بو سولار اوسته اوزوم شهدینه مئیل ائتدیم من،
بو سولار پارلاق اولوب خزنه‌لرین دورروندن.
گؤیلر ایله بو یئرین قارشی دوروبدور قمری،
مست ائدیب اونلاری عشق ایله محبت اثری.
لبلریندن مئی ایچیب، من ده شراب وئردیم اونا،
یاخشی باخ، سؤیله‌دیم ائی مه، بو کؤنول وورغونونا
آشینادیر، دئدی قلبی او منه قارداشدیر،
سیررلر دویماق اوچون سئوگیلی بیر سیرداشدیر.
یورولار سئیر ایله اینسان، من ایسه دورماقدان،
بیل کی، تنگه گتیریبدیر بو اطالت جانیمی.
هر کیمی گؤرموشم، ائی وای، بو گون باغداددا،
نانجیب، ذاتی قیریق ظولمت ائدیب دؤرد یانیمی.
شعریمین یوخ ائله ایمکانی سنی مدح ائله یه،
نه بیلیم، بلکه ده یوزدن بیرینی سؤیله‌ییرم.
سن منی عفو ائله قارشیندا بئله تقصیر اوچون،
من سنین فرمانینا بؤیله عمل ائیله‌ییرم.
اثرلری
- «شرح دیوان الحماسة لأبی تمّام»
- «تهذیب إصلاح المنطق لابن السکیت»
- «تهذیب الألفاظ لابن السکیت»
- «شرح سقط الزند للمعری»
- «شرح اختیارات المفضل الضبی»
- «الوافی فی العروض والقوافی»
- «شرح القصائد العشر»
- «الملخص فی إعراب القرآن»
- «شرح المشکل من دیوان أبی تمّام»
- «شرح شعر المتنبی»
- «شرح اللمع لابن جنی»
- «شرح المقصورة الدریدیة» وهو شرح لمقصورة ابن درید
- «شرح بانت سعاد»
کؤچورن: عباس ائلچین
