+0 بگندیم
معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری
اون دوققوزنجو یوزایل‌لیگین اورتا‌لاریندان، خوصوصیله، میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین جهالت قارانلیغیندا گونش کیمی پارلاماسیندان سونرا آذربایجاندا تاریخی بیر دالغا – آیدین‌لیق (معاریف‌لنمه) حرکاتی باشلادی.
خالقین موطلق حیصه‌سی‌نین ساوادسیز و حوقوقسوز اولدوغو، دین، شریعت احکام‌‌لاری ایله ایستیثمار ائدیلدیگی بیر چاغدا اونو غفلت یوخوسوندان اویاندیرماغا، موترقّی فیکیرلرله بسله‌مگه چالیشماق اولدوقجا گرکلی، آنجاق ائله بیر او قدر ده تهلوکه‌لی حرکت ایدی.
مورتجع دونیاگؤروشه ساواش آچان اینسان‌لار بونون بدلینی حیات‌لاری ایله اؤده‌یه‌بیله‌جکلریندن خبرسیز دئییلدیلر. آنجاق باشقا یول دا یوخ ایدی: منسوب اولدوقلاری توپلومون گؤزلرینی آچماق، اونلاری مؤوهومات، نادان‌لیق باتاق‌لیغیندان دارتیب چیخارماق قاچیلمازا چئوریلمیشدی.
بو گون همین اینسان‌لاری سایغی ایله خاطیرلایارکن آیدینلانما حرکاتیمیزین نه قدر دهشتلی، قورخونج یول‌لاردان کئچدیگینی اونوتماماق، اونوتدورماماق بورجوموزدور.
" معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری " یازیسی بو معنوی بورجلولوق دویغوسوندان یارانیب.
بیر ده گؤرک آلماق، درس چیخارماق احتییاجیندان – آخی میلتی سیلکله‌ییب غفلت یوخوسوندان اویاتماغا چالیشان‌لارین حیات یولو ائله ایندی ده هامار دئییل. رافیق تاغی اؤرنگینده یاشادیغیمیز کیمی…
سئیید عظیم شیروانی: اؤلوب، یوخسا اؤلدورولوب؟
سئیید عظیم شیروانی، روحانی عاییله‌سینده آنادان اولموشدو. آتاسینی ائرکن یاشدا ایتیردیگیندن باباسی موللا حسین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیوموشدو. اوندان عرب و فارس دیل‌لرینی اؤیرنمیش، شاماخیدا اورتا روحانی تحصیلی آلدیقدان سونرا باباسی اؤنجه عراقا، اوّل نجف و باغدادا، سونرا ایسه سوریه‌نین شام شهرینه آپاریر؛ ائله عراقدا روحانی تحصیلینی آلارکن دونیوی علم‌لره ده بؤیوک ماراق گؤسترمگه باشلاییر.
شاماخی‌یا قاییتدیقدان سونرا سئیید عظیم یئنی اوصول اوزره مکتب آچیر، عؤمرونون سونونادک ده بورادا موعلیم‌لیک ائدیر. کؤهنه موللاخانا‌لاردان فرقلی او‌لاراق او، بو مکتبده اوشاق‌لارا هم ده تاریخ، جوغرافیا، حساب و س. فنلری اؤیره دیردی.
ائله باشقا بیر گؤرکملی شاعیریمیز میرزه علی اکبر صابر، تانینمیش یازیچی و پداقوق سطان مجید غنی‌زاده، دؤورونون بیر سیرا باشقا ایره‌لی‌گؤروشلو، معاریفچی اینسان‌لاری محض سئیید عظیمین مکتبینده اوخویوب، حیاتا و دونیایا داها آچیق گؤزله باخماغی اؤیره نیبلر.
سئیید عظیم معاریفچی و تنقیدی-ساتیریک شعیرلریله گئریچی‌لیگی، مؤوهوماتی، نادان‌لیغی قامچیلاییردی، بو سببدن ده روحانیلرین کسکین موقاویمتی ایله اوزلشیردی، " اکینچی " ده یازماغا باشلادیقدان سونرا ایسه گئریچی دایره‌لرده اونو سئومه‌ین‌لرین، اونا دوشمنجه‌سینه موناسیبت بسله‌ین‌لرین سایی داها دا آرتدی.
1879-جو ایلده سئیید عظیمین " ایپه-ساپا یاتمازلیغیندان " جانا دویموش حؤکومت نوماینده‌لری ایله روحانیلرین ایش‌بیرلیگی سایه‌سینده او، موعلیم‌لیکدن کنارلاشدیریلیر.
لاکین بعضی معاریف‌پرور اینسان‌لارین سعی‌لری سایه‌سینده سئیید عظیمی موعلیم‌لیگه قایتارماق مومکون اولور.
سئیید عظیمین اؤلومو حاقیندا یازارکن بیر قایدا او‌لاراق، " 1888-جی ایل ژوئن‌ین 1-ده شاماخیدا وفات ائدیب " جومله‌سی ایله کیفایت‌له‌نیرلر.
حالبوکی اونون 53 یاشیندا، اوسته‌لیک، غفیل اؤلومو ایله باغلی ایدیعا‌لاردان بیری سوء قصد نتیجه‌سینده دونیاسینی دَییشمه‌سی ایله باغلی‌دیر.
بؤیوک معاریفچی‌نین مسجید قاپیسیندا یارادیلان صونعی باساباسدا پیچاقلاناراق اؤلدوگو دئییلیر. لاکین ندنسه بیزده بو ایدیعانی آراشدیرماغا آز قالا هئچ کیم هوسلی دئییل. نییه؟ بو سوالین جاوابی دا ان آزی همین ایدیعانین دوغرو اولوب-اولمادیغی قدر ماراقلی‌دیر.
حسن بیگ زردابی‌یه آتیلان گولـله
1858-جی ایلده تیفلیس گیمنازیاسینا داخیل اولان حسن بیگ زردابی اوچ ایل سونرا بورانی گوموش مدال‌لا باشا ووروب، ائله همین ایل حسن بیگ موسکو بیلیم یوردونون فیزیک-ریاضیات فاکولته‌سی‌نین طبیعت شؤعبه‌سینده اوخوماغا باشلاییر، 1865-جی ایلده بورانی طبیعت علم‌لری آدایی عالیم‌لیک درجه‌سی ایله بیتیریر. بونونلا دا او، روسیه یوکسک تحصیل آلان ایلک آذربایجانلی کیمی تاریخه دوشور.
حسن بیگه موسکودا قالیب علمی و پئداقوژی فعالیت‌له مشغول اولماق تکلیف ائدیلیر، آنجاق او راضی‌لاشمیر: مملکتینه دؤنوب اؤز خالقی‌نین نادان‌لیق و جهالتدن قورتولماسی اوغروندا موباریزه آپارماغا قرار وئریر.
1865-1866-جی ایل‌لرده بورچالی قزاسیندا تیفلیس تورپاق پالاتاسیندا (مرز پالاتاسیندا) محکمه عوضوو وظیفه‌سینده چالیشماغا باشلاییر.
1867-جی ایلده اینضیباطی و محکمه مؤسیسه‌سی‌نین قورولوشوندا دَییشیک‌لیک ائدیلیر؛ بو دَییشیک‌لیکدن سونرا حسن بیگ یئنی قورولموش ایالت ایداره‌سینه خیدمته دوزه‌لیر؛ 1868-جی ایلده قوبادا باریشیق محکمه‌سی‌نین کاتیبی وظیفه‌سینه تعیین اولونور.
همین تعییناتلا دا حسن بیگ اوچون عصبی و گرگین گونلر باشلاییر: عاوام خالقین حؤکومت نوماینده‌لری، وارلی طبقه‌لر، دین خادیم‌لری طرفیندن نئجه آلدادیلدیغینی، ازیلدیگینی گؤزلری ایله گؤرور و دهشته گلیر!
حسن بیگ ساوادسیز و مظلوم جاماعاتین حاقلارینی قوروماغا قرار وئریر، اونلارا تمنّاسیز، هئچ بیر مادّی قارشی‌لیق طلب ائتمه‌دن حوقوقی یاردیم گؤسترمگه باشلاییر.
شوبهه‌سیز، اونون بو داورانیشی هم مأمور‌لارین، هم ده بیگ‌لرین و روحانیلرین خوشونا گلمیر. نییه ده گلسین؟ حسن بیگ یوخسول و حوقوقسوز کوتله‌نی قورودوقجا، حؤکومت آدام‌لاری‌نین، وارلی‌لارین، دین خادیم‌لری‌نین ظولمونو سینه‌یه چکمه‌ین‌لرین، اونلارین اوزونه آغ اولماغا باشلایان‌لارین، حاقینی طلب ائدن‌لرین ده سایی آرتیردی.
نتیجه ده حسن به یه قارشی قارالاما کامپانیا‌لاری باشلاییر، حاقیندا هر گون یئنی بیر بؤهتان، ایفتیرا ایره‌لی سورولور. آنجاق او، سارسیلمیر. گئری چکیلمیر. بئله ده بیرجه یول قالیردی: حسن بیگی یئرلی-دیبلی آرادان گؤتورمک!
سوء قصد پلانی درحال ایشه دوشور.
1868-جی ایلین مارتی. آخشام ساعات‌لاری.
حسن بیگ زردابی ائوینده اوتوردوغو واخت پنجره دن آتش آچیلماغا باشلاییر. بعضی قایناق‌لاردا بیر، بعضی قایناق‌لاردا بیر نئچه گولـله آتیلدیغیندان بحث اولونور. ایلک گولـله حسن بیگین دوز باشی اوستوندن کئچیر و دیوارا دییر. سوء قصدین سیفاریشچیسی و ایجراچیسی طبیعی کی، نامعلوم قالیر. لاکین بیر شئی دقیق‌دیر: او گولـله‌لری کیم آتدیرمیش، کیم آتمیش، اصلینده هئچ بیر اؤنمی ده یوخدور. چونکی مقصد بللی‌دیر: عاوام، حوقوقسوز توپلومون مودافیعه‌سینه قالخمیش، اونون بئینینی معاریف ایشیغی ایله آیدینلاتماغی قارشیسینا مقصد قویموش بیر اینسانی اؤلدورمک، بئله‌لیکله، بیر یاندان مأمور‌لارین، بیگ‌لرین و روحانیلرین " ال-آیاغینا دولاشان " بیریندن جان قورتارماق، او بیری یاندان دا بوندان سونرا عئینی خیالا دوشن‌لره گؤزداغی وئرمک، اونلاری بری باشدان بئله نیت‌لردن چکیندیرمک!
آنجاق بو سوء قصد ده حسن بیگی قورخوتمور. او، داها بیر ایل اؤز وظیفه‌سینی یئرینه یئتیریر. 1869-جو ایلده، " اؤز راضی‌لیغی ایله " ایشدن آزاد اولونور. ائله همین واخت حسن بیگ قرار وئریر کی، عاوام خالقی جهالتدن و حوقوقسوزلوقدان قورتارماق اوچون داها بؤیوک فداکارلیق‌لارا، داها جیدی چالیشما‌لارا احتیاج وار.
6 ایل سونرا معاریفچی‌لیک حرکتی ایله یولا چیخان " اکینچی " قزئتی‌نین روشئیم‌لری ده محض همین گونلرده یارانماغا باشلاییر.
علی‌قولو غمگسارین موعمّالی قتلی
"علی‌قولو غمگسار، فیکیر آچیق‌لیغی و دینی مؤوهوماتا قارشی شیدّتلی تنقید و چیخیش‌لاری ایله حتّی صابری ده قاباقلامیشدی" – بونو میرزه جلیل یازیردی.
"موللا نصرالدین" درگیسی‌نین ایلک سایلاریندان اونون صحیفه‌لرینده موختلیف ایمضا‌لارلا چیخیش ائدن علی‌قولو غمگسارین ترجومه‌یی-حالیندا دا بیر چوخ معاریفچی‌لریمیزین حیات تاریخچه‌سینده راستلادیغیمیز اؤنملی دئتالی گؤروروک: او دا کیچیک یاشلاریندان موللا مکتبی‌نین باشینی بوراخمیش، دونیوی علم‌لره هوس گؤسترمیشدی، بو سبب ده زامانی‌نین گؤرکملی موعلیم‌لریندن میرزه محمدتاغی صدقی‌نین یئنیجه آچدیغی اوصولی-جدید مکتبینه داخیل اولموشدو.
ایلک شعیرلریندن گئریچی‌لیگه، روحانی‌‌‌لیگه، حوقوقسوزلوغا و ساوادسیزلیغا قارشی ساواش آچان غمگسار حیاتی بویونجا دین خادیم‌لری‌نین و حؤکومت نوماینده‌لری‌نین تعقیب‌لری، تضیق‌لری، تهدیدلری ایله اوزلشیب.
او، 1919-جو ایل مارس آیی‌نین 4-ده آخشام تیفلیس‌ده قالدیغی ائوین قاپیسی آغزیندا خائینجه‌سینه قتله یئتیریلیر. بو خبر ساده خالق آراسیندا دا، آذربایجانین اوچاغکی موترقّی چئوره‌لرینده ده شوک یارادیر، بؤیوک حوزنله قارشیلانیر.
دفنی ایزدیحاملی اولور. چیخیش ائدنلر قاتیل‌لرین تاپیلماسینی و جزالاندیریلماسینی ایسته‌ییرلر. آنجاق نه فایدا؟…
بس گؤره‌سن بو قتلی کیم(لر) سیفاریش و ایجرا ائتمیشدی؟
وئرسیا‌لار موختلیف‌دیر. قافقازا سوخولان اینگیلیس موستملکه‌چی‌لرینه قارشی اولدوغو و سون سرت ساتیرا‌لاریندان بیری بو حاقدا اولدوغو اوچون منشویک‌لر طرفیندن اؤلدورولموش اولا بیله‌جگینی ایدیعا ائدنلر ده وار، ایل‌لر اوزونو قامچیلادیغی روحانیلرین، بیگ‌لرین سیفاریشی ایله ایزلنه‌رک قتله یئتیریلدیگینی دوشونن‌لر ده…
میرزه جلیلین اؤلومله ساواشی
آذربایجانین گؤرکملی یازیچیسی جلیل محمدقولوزاده (میرزه جلیل) بیر نئچه دفعه اؤلوم تهلوکه‌سی یاشاییب.
بونلاردان بیری اونون ناشیری اولدوغو "موللا نصرالدین" درگیسی‌نین 20 ژانویه 1908-جی ایل تاریخلی ساییندا ایشیق اوزو گؤرن بیر کاریکاتور ایله باغلی ایدی. همین کاریکاتوردا نجف موجتهیدلری هدف آلینمیشدی. بو سببدن ده روحانیلرین خوصوصی غضبی ایله قارشیلاندی.
میرزه جلیله قارشی تحقیرلر و تهدیدلر نجف موجتهیدلری‌نین اونون حاقیندا اؤلوم فتواسی ایمضالاماسی ایله نتیجه‌لندی. فتوادا بؤیوک یازیچینی اؤلدورن شخصه جنّت وعد اولونوردو.
بیر نوسخه سی ده میرزه جلیلین اؤزونه گؤندریلن فتوا نه اونو، نه "موللا نصرالدین "-چی‌لری قورخوتمادی.
درگی‌نین همین ایلین فوریه‌سینده چاپ ائدیلن ایلک ساییندا بو دفعه باکی موللا‌لاری هدف سئچیلمیشدی: تمثیلی موللا حاجی جاواد مسجیدی‌نین مینبرینده اَیلشیب، ساغ الینده قورآن، سول الینده ایسه موردار اولدوغو اوچون بارماق‌لاری‌نین اوجو ایله " موللا نصرالدین " ژورنالی توتوب و آغلایا-آغلایا اونو بوراخانا لعنت اوخویور، جزالاندیرماغا چاغیریردی.
همین کاریکاتوردان سونرا باکی دیندار‌لاری‌نین ایمضاسی ایله قافقاز جانیشینینه عریضه عونوان‌لاندی: اورادا "موللا نصرالدین"-ین قاپادیلماسی، دینه ساتاشان ملعونون ایسه حاق-حسابا چکیلمه‌سی طلب اولونوردو.
ائله همین گونلرده باکیدان تیفلیسه اوچ نفر گؤندریلمیشدی. اونلارا میرزه جلیلی اؤلدورمک تاپشیریلمیشدی.
قاتیل‌لردن اؤنجه تیفلیسه بو باره ده خبردارلیق یئتیشدی. گؤرکملی یازیچی‌نین باکیداکی خئییرخواه‌لاری مسله‌دن آگاه اولان کیمی اونا ایسماریش یوللامیشدیلار.
چوخ کئچمه‌دن تیفلیس‌ین ایروانسکی مئیدانی یاخینلیغیندا، سولولاک کوچه‌سینده اوزرینده اوچ تاپانچا اولان، یاپینجییا بورونموش بیر نفر شوبهه‌لی شخص کیمی ساخلانیلمیش، معلوم اولموشدو کی، باکیدان گؤندریلن اوچ نفردن بیری محض اودور.
بئله‌جه، باکی روحانی‌‌لری‌نین نیتی باش توتمادی.
بوناجان ایسه آرتیق میرزه جلیل اؤزونو قوروماق مقصدیله سیلاحلا گزمگه باشلامیشدی. اونون اوزرینده 371966 نؤمره‌لی کیچیک تاپانچا واردی.
بؤیوک معاریفچی‌نین حیات یولداشی حمیده خانیم سونرا‌لار خاطیره‌لرینده همین سیلاحی موزه‌یه وئردیگینی یازمیشدی.
یئری گلمیشکن، میرزه جلیل داها بیر اؤلوم تهلوکه‌سی ایله محض حمیده خانیملا عاییله قورارکن اوزلشیب.
ائولی‌لیک باره ده ائشیدن قاراباغ بیگ‌لری جین آتینا مینمیشدیلر. پلانا گؤره، آغدام بازاریندا میرزه جلیلین اولدوغو فایتونون قارشیسی کسیلمه‌لی و او تحقیرآمیز شکیلده اؤلدورولمه‌لی ایدی. بو پلان حمیده خانیمین عمیسی اوغلو ایبیش بیگین سعیی نتیجه‌سینده باش توتمور.
" بو، همین او ایبیش بیگ ایدی کی، دؤولت قوللوقچو‌لاری‌نین اوزونه آغ اولدوغو اوچون 12 ایل سیبیرده سورگونده اولموشدو " – حمیده خانیم خاطیره‌لرینده یازیر.
قاراباغ بیگ‌لری‌نین میرزه جلیله نیفرتی‌نین کؤکونده ده هم اونون دینه موناسیبتی، هم ده میلّتین قانینا زلی کیمی داراشان بیگ‌لره قارشی کسکین تنقیدلری، اؤلدوروجو لاغلاغی‌لاری دایانیردی.
میرزه جلیلین اؤلومله ساواشی بونونلا دا بیتمیر: "موللا نصرالدین" درگیسینده ایشیق اوزو گؤرن "ائرمنی و موسلمان اؤورت‌لری" آدلی مقاله‌ده (19 مه 1907) بؤیوک سس-کویه سبب اولموش، یئرلی روحانیلرین تحریکی ایله باکی‌نین موسلمان اهالیسی آیاغا قالخمیشدی. ایش او یئره چاتمیشدی کی، گؤرکملی یازیچینی اؤلدورمگه آچیق چاغیریش‌لار ائدیلیردی. یالنیز باشقا بیر گؤرکملی معاریف‌پرور، ایلک " موللا نصرالدینچی"-لردن عُمر فایق نعمان‌زاده‌نین غضبلنمیش کوتله‌نین آیاغینا گئتمه‌سی، اونون قارشیسیندا چیخیش ائتمه‌سی نتیجه سینده آرا نیسبتاً ساکیت‌لشمیشدی.
اوزئییر حاجی‌بیلی‌نی ده اؤلدورمک ایسته‌ییبلرمیش…
آذربایجانین بؤیوک بسته‌کاری و معاریفچیسی اوزئییر حاجی‌بیلی‌یه قارشی دا سوء قصد پلانی قورولوب.
بونا سبب ایسه ایلک قادین اوپرا موغننیمیز شوکت محمدووا اولوب. داها دوغروسو، اونون اوزئییر بیگین یازدیغی " ار و آرواد " اوپراسیندا چیخیش ائتمه‌سی…
شوکت خانیم 1897-جی ایلده تیفلیس‌ده کاسیب پینه‌چی عاییله‌سینده آنادان اولموشدو.
آتاسی شوکتین موسیقی‌یه قارشی اولان ایستگینی حیسّ ائدیب، میلیونچو حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئوین کؤمک‌لیگی ایله 1910-جو ایلده اونو باکی‌یا گؤندریر.
ش.محمدووا 1911-جی ایلده زین‌العابدین تاغی‌یئو و حیات یولداشی سونا خانیمین کؤمگی ایله ایتالیانین میلان شهرینده موسیقی مکتبینه داخیل اولور.
لاکین بیر مودت سونرا مادّی چتین‌لیک‌لر شوکت خانیمیمن تحصیلینی داوام ائتدیرمه‌سینه چتین‌لیک یارادیر. او، گئری قاییتمالی اولور.
تانینمیش تئاتر و کینو آکتیورو میرزآغا علی‌یئو اوزئییر بیگ حاقیندا قلمه آلدیغی بیر مقاله‌ده (1948-جی ایل) یازیر: " 1912-جی ایل آوریلین 3-ده اوزئییر حاجیبیلی منیمله برابر آرتیست‌لریمیزدن بیر نئچه‌سینی ائوینه دعوت ائدیب، ایتالیانین میلان کونسرواتوریاسیندا تحصیل آلان آذربایجانلی قیزی شوکت خانیم محمدووانین باکی‌یا گلدیگینی بیلدیردی و شوکت خانیمین ایتالیایا قاییدیب تحصیلینی داوام ائتدیرمه‌سی اوچون اونا کؤمک ائتمگیمیزی خواهیش ائله‌دی.
اوزئییر حاجی‌بیلی‌نین تکلیفینی هامی‌لیقلا قبول ائدیلیب، شوکت خانیم محمدووانین نفعینه «ار و آرواد» موسیقیلی کومدیسینی اویناماغی قطع ائتدیک. آوریلین 13-ده آخشام تاغی‌یئو تئاتریندا «ار و آرواد» موسیقیلی کومدیسی‌نین تاماشاسی قورتاردیقدان سونرا «کونسرت» شؤعبه‌سی باشلاندی.
شوکت خانیم محمدووا صحنه‌یه چیخیب بیر نئچه هاوا اوخودو. بو بیر چوخلاری‌نین خوشونا گلمه‌دی. خوصوصیله «میلّت-میلّت» دئییب بار-بار باغیران آغا‌لار آیاغا قالخیب تئاتری ترک ائتمگه باشلادیلار..
من بو حالی گؤردوکده تئز صحنه آرخاسیندان اوزئییرین یانینا گلیب خبر وئردیم و نه ائتمه‌لی اولدوغوموزو اوندان سوروشدوم. اوزئییر حاجیبیلی عینادلی بیر طرزده: «قوی گئدن گئتسین، بیزه قالان‌لار لازیمدیر» – دئدی " …
لاکین مسله بونونلا بیتمیر: شوکت خانیمین صحنه‌یه اؤرتوکسوز چیخماسینا غضب‌لنن روحانی‌‌لر و قوچو‌لار هم گنج موغننی‌نین، هم ده اونو بو شکیلده صحنه‌یه چیخاران اوزئییر بیگین اؤلدورولمه‌سینه قرار وئریرلر.
دی گل، آچیق‌گؤروشلو اینسان‌لارین موداخیله‌سی نتیجه سینده قتل فرمانی سؤزده قالیر.
اوزئییر بیگ بو حادیثه‌دن سونرا 36، شوکت خانیم ایسه 70 ایل یاشاییر.
قاسم بیگ ذاکردن نه ایسته‌ییردیلر؟
قاسم بیگ ذاکر، آذربایجان تنقیدی رئالیزمی‌نین یارادیجی‌لاریندان ساییلیر. دؤورونون آچیق‌گؤروشلو اینسان‌لاریندان بیری ایدی. حیاتی جهالته قارشی موباریزه‌ده کئچیب. یارادیجی‌لیغی بویونجا جمعیتده‌کی عدالت‌سیزلیک‌لرین سرت ساتیرا آتشینه توتوب. بونون جزاسینی ایسه‌بیر عؤمور چکمه‌لی اولوب.
قاسم بیگ ذاکر، 1784-جو ایلده قاراباغ ماحالی‌نین شوشا شهرینده تانینمیش بیگ عاییله‌سینده آنادان اولان قاسم بیگ معاریفچی ساتیرامیزین بانیسی‌دیر.
خالقین آیدین شکیلده باشا دوشه‌جگی دیلده شعیرلر یازان، بو شعیرلری ایله سونرا‌لار باشدا میرزه فتحعلی آخوندزاده اولماقلا، بؤیوک معاریفچی‌لریمیزی حئیرت‌لندیرن، اونلارین رغبتینی قازانان قاسم بیگین هدفینده سویغونچو، تالانچی، غدار آغا‌لار، بیگ‌لر، جاماعاتی آلدادیب دینی فاناتیزم، خورافات باتاق‌لیغینا سوروکله‌یه‌رک اؤز قازانجینی گودن روحانی‌‌لر واردی.
بو دا گؤرکملی شاعیریمزه چوخلو دوشمن‌لر قازاندیرمیشدی.
همین دوشمن‌لر اوندان قیصاص آلماق، اونو سوسدورماق اوچون وار-یوخونو تالان ائتمیش، مولکونو زورلا الیندن آلمیشدیلار. لاکین قاسم بیگ ذاکره قارشی آجیق‌لاری بونونلا دا سووومامیشدی، اودور کی، اونا قارشی باشقا تهلوکه‌لی پلان‌لار قورماقدا ایدیلر. بورا قاسم بیگی آرادان گؤتورمک ده داخیل ایدی. اونون گونلری اؤلوم قورخوسو آلتیندا کئچیردی.
نهایت، قاسم بیگی حؤکومتدن قاچاق دوشن قارداشی اوغلو بهبود بیگ جاوانشیری ائوینده گیزلتمکده سوچلاماغا باشلادیلار.باسقی‌لار، تعقیب‌لر سون حدّه چاتمیشدی.
بیر مودّت سونرا بهبود بیگین قارداشی روستم بیگ گئجه ایشدن قاییدارکن قاچاق آدی ایله توتولور و حبسخانادا اعدام ائدیلیر. چار حاکیمیت اورقان‌لاری قارداشی‌نین اینتیقامینی آلاجاغیندان قورخدوقلاریندان بهبود بیگین آختاریشینی گوجلندیریرلر. 1849-جو ایلین اوکتوبر آییندا سیلاحلی حؤکومت دسته‌سی ذاکرین یاشادیغی خیندیریستان کندینه هوجوم ائدیر. شاعیر بو دسته‌نین بهبود بیگی آختارماق اوچون گلدیگینی دوشونور و اوغلو نجف‌قولو بیگله قارداشی اوغلو ایسگندر بیگی دسته‌نی قارشیلاماغا گؤندردی. لاکین حؤکومت آدام‌لاری اونلاری بهبود بیگه کؤمک ائتمکده گوناه‌لاندیریب شوشا قالاسینداکی حبسخانایا گؤندریر.. همین گون ذاکرین اؤزونو ده عاییله عوضولری و یاخین قوهوم‌لاری ایله بیرلیکده حبس ائدیب اورا گتیریرلر. کند ایسه غارت اولونور. بیر مودّت سونرا بهبود بیگ ده حبس اولونور و ائله حبسده‌جه گوللله‌نیر.
حبسه آتیلان قاسم بیگ حؤکومت دایره‌لرینه دالبادال مکتوب یازاراق، قانونسوز توتولدوغونو بیلدیریر. آنجاق اونون سسینی ائشیدن اولمور.
شاعیر بیر ایله قدر شوشا حبسخاناسیندا قالدیقدان سونرا هئچ بیر موحاکیمه‌سیز-فیلان باکی‌یا سورگون ائدیلیر.
نجف‌قولو بیگله قارداشی اوغلو ایسگندر بیگی ایسه تیفلیسه گتیریب، اورادان اوّلجه وورونِژه، وورونِژدن ده کالوقایا سورگونه یوللاییر‌لار. شاعیرین عاییله‌سی ایسه شوشادا قالیر.
باکی‌یا گتیریلدیکدن سونرا قاسم بیگ دؤولت ایداره‌لرینده چالیشان دوست‌لارینا – میرزه فتحعلی آخوندزاده یه، اسماعیل بیگ قورتقاشینلی‌یا مکتوب یازیب دردینی آنلادیر.
بیر نئچه آیلیق مشققتدن سونرا آخوندزاده‌نین، اسماعیل بیگین و اونلارین حؤکومت دایره‌لرینده کی خئییرخواه دوست‌لاری‌نین سعیی نتیجه‌سینده قاسم بیگ شوشایا قاییدا بیلیر. آنجاق عؤمرونون سونونادک حؤکومت نوماینده لری‌نین نظارتی آلتیندا یاشاییر.
نه قدر محرومیتلی کئچسه ده، حبس بلکه ده قاسم بیگ اوچون ساغ قالماغین یئگانه یولو ایدی. آزادلیقدا قا‌لاردیسا، نیفرتینی قازاندیغی آدام‌لارین اونو اؤلدورمک پلانینی حیاتا کئچیرمه‌یه‌جگینه کیم تأمینات وئره بیلردی؟..
آراشدیریجی: ائلنور آستان‌بیلی
کؤچورن: عباس ائلچین
