​

محمدامین بوغرانین یاشاییشی و دوغو تورکیستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌لر

محمدامین بوغرا ( 1901 خوْتن- 1965 تورکیه)، اویغور سیاستچی و یازیچیسی، دوغو تورکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین قوروجوسو و ایلک جومهور باشقانی‌ ایدی.

گیریش

   محمد امین بوغرا، 1901-جی ایلده دوغو تورکیستا‌نین خوتن شهرینده سایقین بیرعاییله‌ده دونیایا گلدی. بؤلگه‌‌نین ساییلمیش دین عالیملریندن اولان آتاسی پیرعابدین حاجینی کیچیک یاشدایکن ایتیردی. دؤرد قارداش و ایکی باجیسییلا بیرلیکده آناسی سکینه بانو خانیمین تربیه‌سی آلتیندا بؤیودو. سکینه بانو خانیم ایسه، 1863-جو ایلده خوتن بؤلگه‌سینده موستقیل خوتن خانلیغینی قورموش اولان عبدالرحمان پاشا‌نین 2. گؤبکدن نوه‌سیدیر. 9 یاشیندا خوتن‌ده ایلک تحصیلینی آلارکن 10 یاشیندا آناسینی ایتیردی و عمیسی‌نین حیمایه‌سینه گیردی. 22 یاشیندا ایسه قاراقاش ناحیه‌سینده‌کی او دؤورون مشهور مدرسه‌لرینده یوکسک دین تحصیلینی عرب و فارس دیللرینده تاماملادی. 1922-1930 ایللری آراسیندا خوتن و قاراقاش ناحیه‌لرینده تفسیر و حدیث مؤوضولاریندا موعلّیم اولاراق وظیفه یئرینه یئتیردی. 
   محمدامین بوغرا یوکسک علمی و ناطیق‌لیک قابیلیتیندن اؤتری قیسا زاماندا بؤلگه‌ده اون قازاندی. اویغور تورکلری طرفیندن حؤرمتلی و نوفوزلو دین آداملارینا وئریلن حضرتیم عونوانییلا خاطیرلاندی. گونوموزه قدر محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا محمد امین حضرتیم اولاراق یاد ائدیلیر. گنج یاشدایکن عربجه و فارسجا دیللرینده شعرلر یازماغا باشلامیشدی. او دؤورلرده دوغو تورکیستاندا یئنی- یئنی اینکیشافا باشلایان تحصیلده موعاصیرلشمه فعالیتلرینه آکتیو اولاراق قاتیلدی. حتّی اؤزو ده تورکیه‌دن گلن موعلّیملردن بیر مودّت موعاصیر علم تربیه‌سی آلمیشدی. 
   محمد امین بوغرا، گنج موعلّیم و طلبه‌لری تشکیلاتلاندیریب وطنینی ایشغال ائدن چین حاکیمیتی‌نین دهشت وئریجی ظولم و باسقیلارینا قارشی چاره‌لر آختاردی. چین ایشغالچیلاری‌نین ظولمو حددن آشماقدا ایدی. اویغور تورکلری ان ساده اینسان حاقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیلر. اصلینده چوخ ضرر چکمیش وضعیتده اولان اکینچیلر و اصنافلار آغیر وئرگیلردن باشقا چین اوردوسونا و بیگلره (چینلی بوروکراتلارا) "آلوانگ سئلیک" آدییلا خراجلیق اؤده‌مک مجبوریتینده ایدیلر. بو حاقسیزلیغا قارشی یوکسلن سسلر درحال قانلی بیر شکیلده سوسدورولوردو. 
   بونلاری محمد امین بوغرا، بیر خاطیره‌سینده بئله دیله گتیریردی:

"ساغیمی و سولومو تانییاجاق بیر ایدراکا صاحیب اولدوغومدان بری چینلی ایداره‌چیلرین خالقیما ائتدیکلری ظولم، حاقسیزلیق و خور گؤرمه‌لرینی گؤروب اورگیم سیزلاییردی. تجروبه و مادّی گوج باخیمیندان محروم و بو مؤوضودا منی اؤیرده‌جک آدامین اولماییشی منی داها دا اوزوردو. چین ظولمونه قارشی نیفرت حیسّی، میلّتیمین و یوردومون حالینا اولان ناراحاتلیقلاری گئتدیکجه آرتیردی. بو حیسیاتین تاثیرییله میلّتیمین تاریخینی اؤیرنمک، دونیا میلّتلرینی اسکی و یئنی تاریخی حیاتلارینی اؤیره‌نیب آراشدیرما‌نین اؤنمینی قاوراماغا باشلادیم. تأسوف کی، موحیطیمده منی بو مؤوضولاردا یئتیشدیره‌جک کیمسه یوخ ایدی. آنجاق اؤز اؤزومو یئتیشدیرمک مجبوریتینده ایدیم." 
بونون اوچون موحیطینده‌کی چوخ محدود ایمکانلاردان باشقا خوتن‌دن داواملی هیندیستانا گئدیب-گلن تاجیرلر و حاجیلارلا عمیسی‌نین ائوینده صؤحبت ییغینجاقلاری تشکیل ائدیب بیلگی ییغیردی. آیریجا بونلار کانالییلا خاریجیندن تورکجه، فارسجا و عربجه قزئت، درگی و کیتابلار گتیردیب آراشدیریردی. بونونلا دا کیفایتلنمه‌دن، 1929-جو ایلده محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستا‌نین اؤنملی شهرلرینی گزیب او یئرلرده‌کی چین حؤکومتی‌نین عسگری گوجونو و بؤلگه خالقی‌نین پسیکولوژیک دورومو کیمی استراتئژی دوروملاری آراشدیردی. 
   1930.جو ایلین سونلارینا دوغرو خوتن‌ده محمد امین بوغرا اؤندرلیگینده میلّی اینقیلاب تشکیلاتی قورولدو. تشکیلاتین آماجی، عوضو ییغماق، پول و سیلاح تداروک گؤرمک ایدی. قیسا بیر مودّت ایچینده اوتوزو آشان عوضوه و اللی‌یه قدر کؤهنه توفنگه صاحیب اولدولار. 1931-جی ایلین بیرینجی آییندا ثابت داملا عبد الباقی هیندیستان، تورکیه و حیجاز گزینتیسیندن چوخ اؤنملی بیلگی و تجروبه‌لرله دؤنموشدو. اؤزو ده آدی چکیلن گیزلی تشکیلاتا قاتیلدی. 
   محمد امین بوغرا اؤندرلیگینده‌کی موجاهیدلر، تخمیناً بیر ایل داوام ائدن گیزلی فعالیتلردن سونرا 20 فوریه 1932 تاریخینده قاراقاش ناحیه‌سینده گئچیجی خوتن حؤکومتی‌نین تشکیلی قرارلاشدیردی. حؤکومت رئیسی قاراقاش قاضیسی محمد نیاز عالم، ثابت داملا عبد الباقی باش ناظیر و محمد امین بوغرا باش کوماندیر اولاراق سئچیلمیشلر. 
   سیلاحلی قیامین اوّلدن تعیین اولونان تاریخی چینلیلر طرفیندن فرق ائدیلینجه قیام 22 فوریه 1933 گونو تله‌سیک توپلانان 60 موجاهیدین ایشتیراکییلا قارقاشدان باشلاندی. او گون قاراقاش فتح اولوندو. قیسا بیر مودّت ایچینده محمد امین بوغرا اؤندرلیگینده موجاهیدلر، باتیدا کاشغارین یئنی حیصار ناحیه‌سیندن، دوغوده چین‌ین دوُن‌هوُآنگ ایالت سرحدینه قدر اولان بؤلگه‌نی چین ایشغالیندان قورتاریب آزادلیغا قوووشدوردولار. 
   12 نوامبر 1934 تاریخینده کاشغاردا قورولان دوغو تورکیستان ایسلام جومهورییتی‌نین تأسیسینده بؤیوک رولو اولدو. یئنی قورولان جومهورییته ایقتیصادی و عسگری ساحه‌لرده یاردیمچی اولدو.
دؤنگنلرین و روس کوکلاسی میلیتاریست شینگ‌شی‌سای-ین هوجوملارینا مغلوب اولان محمد امین بوغرا، 1934-جو ایلده هیندیستانا هیجرت ائتدی. بو واخت هیندیستان و افغانیستا‌نین دوغو تورکیستانا سرحدی اولان پامیر و واهان بؤلگه‌لرینده سیلاحلی ییغیشما و یوردا دؤنوش فعالیتلریه گیریشدی. بونونلا دوغو تورکیستا‌نین افغانیستان و کشمیر سرحدلرینه یاخین اولان داغلیق بؤلگه‌لرده‌کی پارتیزان دؤیوشو تاکتیکی ایله بیر قیسیم تورپاغا صاحیب اولدوقدان سونرا دونیا ایجتیماعیتین دیقّتینی چکمک و یئنیدن دوغو تورکیستان موستقیل‌لیک موباریزه‌سینی باشلاتماق اوچون چالیشدی… 
   باتی تورکیستانی ایشغال ائدن روسلار و هیندیستاندا آلوولانماقدا اولان موستقیل‌لیک حرکاتیندا چوخ ناراحات اولان اینگیلیسلر سرحد بؤلگه‌لرینده‌کی بو میلّی موستقیل‌لیک حرکاتی قیغیلجیملاریندان یعنی محمد امین بوغرا‌نین سیلاحلی بیر موستقیل‌لیک حرکاتیندان چوخ ناراحات ایدیلر. بو ایکی امپئریالیست دؤولت بو فعالیتلری‌نین دایاندیریلماسی اوچون باسقی ائدیردیلر. محمد امین بوغرا بؤلگه‌ده‌کی آکتیو فعالیتلری دایاندیردی و افغانیستانا سیغینماق مجبوریتینده قالدی.

   افغانیستاندا 1942-جی ایله قدر دوغو تورکیستان تاریخی اوزرینه علمی آراشدیرما ایشلرینده چالیشدی و تاریخی اثری "شرقی تورکیستان تاریخی "نی یازدی. آیریجا عربجه، فارسجا و اویغورجا شعرلر مجموعه‌سی "قصاید وطنیه"نی یازدی. بو اثنادا کابیل‌ده‌کی تورکیه بؤیوک ائلچیلیگینده اولان ممدوح شؤوکت اسندال ایله تانیش اولدو. او شخصدن بؤیوک معنوی یاردیملار آلدی. 
   محمد امین بوغرا، بو دؤورده هئچ بیر زامان بیر کونجده اینزیوایا چکیلمه‌میشدیر، عکسینه موباریزه‌سینی قلمی ایله باشاریلی بیر صورتده داوام ائتدیرمیشدیر. دؤرد ایللیک آغیر چالیشمالاردان سونرا بنزرسیز اثری، "شرقی تورکیستان تاریخی" میلّتینه بیر هدیه اولاراق بوراخمیشدیر. بو اثر دوغو تورکیستا‌نین حقیقی تاریخینی اؤیرنمک باخیمیندان چوخ اؤنملیدیر. چین حؤکومتی بو کیتابین دوغو تورکیستاندا یاییلماسینی بؤیوک تهلوکه اولاراق کاراکتئریزه ائدیب، بو کیتابین گیریشینه مانعه تؤرتمکده‌دیر. قلمه آلینماسیندان اللی بئش ایل کئچمه‌سینه باخمایاراق، محمد امین بوغرا‌نین اثرینی اوّل چین میلّیتچی حؤکومتی و سونرا چین کومونیست حؤکومتلری اؤز ایقتیدارلاری اوچون بیر تهلوکه اولاراق دگرلندیرمکده‌دیرلر. نئجه کی ژوئن 1991 تاریخینده چین کومونیست پارتیسی‌نین ایدئولوژیک تحصیل مسئولو اولان چیان بوُچون بیر مقاله‌سینده بئله دئییردی: 
"سین‌کیانگ‌دا (دوغو تورکیستان) آیدین و گنج کسیمده تورک میلّیتچی‌لیگی‌نین بؤیومه‌سینده محمد امین بوغرا ‌نین 1930 ایللرینده‌کی دوغو تورکیستان تاریخی آدلی کیتابی اساس ایدئولوژی رول اویناماقدادیر. سین‌کیانگ‌دا تورک میلّیتچیلیگی‌نین گون کئچدیکجه یاییلماسیندا بؤیوک تهلوکه ایفاده ائتمکده‌دیر. سین‌کیانگداکی پارو ایداره‌چیلری بو تهلوکه‌‌نین اؤنمینی و جیدیلیگینی قاوراماق مجبوریتینده‌دیرلر". 
   محمد امین بوغرا، موستقیل‌لیک موباریزه‌سینی داها تاثیرلی بیر شکیلده داوام ائتدیره بیلمک اوچون افغانیستاندان 1942-جی ایلده هیندیستانا گلدی. 
بو سفر، چین‌ین هیندیستانداکی کونوسولو چین حؤکومتی‌نین محمد امین بوغراین هیندیستاندا قالماسینی اویغون حساب ائتمه‌دیگینی بیلدیریر و چینه گئتمه‌سینده ایصرار ائدیر. محمد امین بوغرا چینه گئتمگی ردّ ائدیب پیشاوره دؤنر دؤنمز حبس اولونوب آلتی آی گؤز حبسینه آلیندی. آنجاق چینه گئتمک شرطییله 8 ژانویه 1943ده سربست بوراخیلمیشدیر. 
   1945.جی ایله قدر محمد امین بوغرا، چین‌ین مرکزی اولان نان‌ژینگ‌ده ایشغالچی چین حؤکمرانلار ایله اوز-اوزه موباریزه فعالیتلرینده اولدو. سیاسی و ایجتیماعی تشکیلاتلاردا دوغو تورکیستا‌نین میلّی موستقیل‌لیک دعواسینی ایضاح ائتدی. اویغور تورکلری‌نین موستقیل‌لیک دعواسییلا و تاریخی گئرچکلری ایضاح ائتمک اوچون چین مطبوعاتیندا مقاله‌لر یازدی. چوخ عکس-صدا اویاندیران مقاله‌لردن بیری ایسه، 13 اوکتوبر 1944 تاریخینده نان‌ژینگ‌ده چینجه اولاراق یایملانان حؤکومت قزئتی ده گونگ‌باوُ-دا نشر اولونان " سین‌کیانگ" دئییل "دوغو تورکیستان و دوغو تورکیستانلیلار تورک" باشلیغی آلتیندا، چینلی مشهور تاریخچی لی-دون فانگین دوغو تورکیستا‌نین چین‌ین بیر پارچاسی اولدوغونا دایر یازدیغی مقاله‌لره ردّیه اولاراق نشر ائتدیگی مقاله‌لریدیر. محمد امین بوغرا‌نین علمی و تامامیله چین تاریخی منبعلره اساسلانان دلیللرله وئردیگی ردّیه قارشیسیندا لی‌دون‌فانگ سوسماق مجبوریتینده قالدی و اودوزمانی قبول ائتدی. بو و بنزری ایشلری، چین مجلیسینده دوغو تورکیستان لهینه بیر لوبی‌نین مئیدانا گلمه‌سینه زمین یاراتدی. 
   1943.ده چین آنایاساسی یارادیلماسی اوچون قورولان کومیسیونا یولداشلارییلا بیرلیکده دوغو تورکیستان مسله‌سینی احتیوا ائدن بیر لایحه تقدیم ائتدی. بو لایحه‌نین اؤنملی مادّه‌لریندن بیری ایسه آنایاسادا یازیلان سین‌کیانگ آدی‌نین "دوغو تورکیستان" اولاراق دییشدیریلمه‌سی و دوغو تورکیستان میلّتی‌نین تورک اولدوغو کیمی مؤوضولارین آنایاسادا آچیقجا ایفاده ائتمه‌سی ایسته‌نمکده ایدی. 
   محمد امین بوغرا‌نین یوخاریدا بحث ائدیلن فعالیتلری نتیجه‌سینده چین مرکز حؤکومتی بعضی مؤوضولاردا گئری آددیم آتماغا مجبور اولدو. 1944-جو ایلین سونو محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستانا گلدی. دوغو تورکیستاندا وضعیت هئچ ده اورک آچیجی دئییلدی. مرکزی حؤکومت دوغو تورکیستانداکی باسقینی گئتدیکجه آرتیریردی. بو وضعیت قارشیسیندا محمد امین بوغرا، اوّل خالقی، اؤزللیکله گنجلری میلّی اویانیشا یؤنلندیرمگه چالیشدی. چین‌دن دؤنن موباریزه یولداشی عیسی یوسف آلپتکین ایله بیرگه "آلتای" درگیسینده و "ارک" قزئتینده مقاله‌لر یازدی. میلّتی بو مؤوضودا شوعورلاندیرما ایشلرینی داها بؤیوک ساحه‌یه یایدی. بو ایشلری قیسا بیر مودّتده ثمره وئرمگه باشلادی. محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا بیر سیاسی پارتی قورما‌نین زامانی گلدیگی قناعتینه وارمیش ایدی. بونون اوچون دوغو تورکیستان میلّیتچی پارتی قورما ایشلری‌نین ایلک مرحله‌سینی تاماملادی. بو سفر چین حؤکومتی و روس کونسوللوغوندان بؤیوک تپکی و مانعه‌لرله قارشیلاشدی. حتّی چین گیزلی سئرویسین طرفیندن تعقیب ائدیلمگه باشلاندی. خوتن‌ده سئچکیلری ایزله‌مگه چیخدیغی بیر گزینتی اثناسیندا محمد امین بوغرایا چین پولیسی طرفیندن پلانلانان بیر سوءقصد اورتایا چیخاریلدی. کئریه ناحیه‌سینده محمد امین بوغرانی قارشیلاماغا گلن بیر خالق قالابالیق ییغینجاغینا چین عسگرلری‌نین آتش آچماسی‌نین نتیجه‌سینده 7 آدام حیاتینی ایتیردی. 
   محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا قورولان ایالت حؤکومتینده آوادانلیق ناظیرلیغینا تعیین ائدیلدی. عئینی زاماندا اورومچی بیلیم یوردوندا فخری دوکتور و پروفسورلوق عونوانی ایله چالیشماغا باشلاییب علمی کونفرانسلار تشکیل ائتدی. 29 دسامبر 1948 تاریخینده ایالت حؤکومتینه موعاوین رئیسی اولاراق تعیین ائدیلدی. 
   12 نوامبر 1949 تاریخینده دوغو تورکیستان، کومینیستلر طرفیندن ایشغال ائدیلینجه عیسی یوسف آلپتکین ایله بیرلیکده عاییله‌سی و بیر قیسیم موباریزه یولداشلارینی گؤتوره‌رک 2. دفعه هیندیستانا هیجرت ائتدی. 
   محمد امین بوغرا 1951 ایلینده تورکیه‌یه گلدی. تورکیه‌یه گلدیکدن سونرا دا دوغو تورکیستان مسئله‌سی اوچون آکتیو شکیلده سیاسی و ایجتیماعی فعالیتلر ایچینده اولدو. ایستانبولدا قالدیغی 1951-1954 ایللرینده تورکیستان آدلی بیر درگی نشر ائتمیشدیر. ایلک سایی آپرئل 1953ده چیخان بو درگی‌نین سون سایی 6 سپتامبر 1953 تاریخیدیر. درگی سانکی تورکیستا‌نین هر ایکی قانادی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی اورقانی گؤرونوشونده‌دیر. تورک دونیاسینا خطاب ائدن علمی بیر نشردیر. 1953 پاییزیندا کئچیردیگی قلب خسته‌لیگی سببیندن محمد امین بوغرا‌نین اوزون بیر مودّت یاتاغا دوشمه‌سی اوزوندن درگی‌نین نشری دایانمیشدیر. 
   1953.ده آنکارایا داشینان محمد امین بوغرا آرتیق تورکیه جومهوریتی وطنداشیدیر. داها راحات بیر ایش موحیطینه قوووشموشدور. 1956دا آنکارادا تورکیستا‌نین سسی آدیندا آیلیق بیر درگی نشر ائتدیگینی گؤروروک. دوغو تورکیستان سؤزچوسو اولدوغو آغیرلیق باسیر. درگی، بؤیوک قیسیمی ایندی سعودیه عربیستانیدا مسکون موهاجیرلر طرفیندن تأمین ائدیلن هدیه‌لرله بسلنمکده‌دیر. محمد امین بوغرا عئینی تاریخده "The Voice of Turkistan" آدیندا اوچ آیلیق بیر اینگیلیسجه درگینی ده نشره سوخموشدور. سون سایی 1957 قیش ساییدیر. هر ایکی درگی، داها سونرا پولسوزلوقدان گؤزله‌نیلمز بیر شکیلده نشر حیاتیندان چکیلمیشدیر. بو طالع‌سیز اینکیشاف، تایوان‌داکی میلّیتچی چین رهبرلیگی‌نین داغیدیجی فعالیتی نتیجه‌سی سعودیه رهبرلیگی‌نین محمد امین بوغرا و عیسی یوسف آلپتکین لرین سیاسی فعالیتلرینه سعودیه عربیستانیداکی موهاجیرلریمیزین پول دستکده اولدوقلار یؤنونده تدبیر گؤرولمه‌سیندن قایناقلانیردی. بو قاداغا‌نین سکسنینجی  ایللرده قالخدیغینی ممنوعنیتله موشاهیده ائدیریک. 
   محمد امین بوغرا، عئینی ایللرده دوغو تورکیستا‌نین دوننی بو گونو باشلیغییلا بیر کیتابچا (1952 ایستانبول) و بیر چوخ جوزوه نشر ائتمیشدیر.  
   محمد امین بوغرا‌نین ان اؤنملی اثری "شرقی تورکیستان تاریخی" اونون وصیتینه اویغون اولاراق یئنیدن دوزنلنمیش و 1984ده یوردداشلاری‌نین پول قاتقیلارییلا آنکارادا باسیلمیشدیر. 
   محمد امین بوغرا، تورکیه‌یه گلدیگی سیرادا سویوق دؤیوش یاخشیجا قیزیشمیشدی. کوره‌ده چین و آمریکا قاپیشمیشدی. تورکیه کوره‌یه عسگر گؤندره‌رک یئنی یارانان بلوکلاشمادا غرب صفینده یئرینی آلمیشدی. محمد امین بوغرا، بو موحیطی بئله قییمتلندیرمیشدیر: 
   "بیر یاندان دوغو تورکیستا‌نین موستقیل‌لیک حاقینی، سؤزده ده اولسا، تسلیم ائتمه‌سی اوچون تایوان حؤکومتی باسقی آلتیندا توتولارکن، دیگر یاندان کومونیست چین محکومو دوغو تورکیستان و کومونیست روسیه محکومو باتی تورکیستان، قافقاز و ایدیل اورال خالقلاری، سویوق دؤیوشده موشترک دوشمنلرینه قارشی گوج بیرلیگی ائتمه‌لی ایدیلر. چین و روس امپریالیزمی‌نین دونیانی آلداتماسینا تاماشاچی قالینمامالی ایدی. ایره‌لیده کومونیست رئژیملر چؤکدوگونده اسیر تورکلره ده سؤز صاحیبی اولا بیلمه‌لی ایدیلر." 
   محمد امین بوغرا، تورکیه‌ده مسکون باتی تورکیستانلی، قافقازلی، ایدیل-اورال و آذربایجانلی لیدئرلرله بو آماجلار دوغرولتوسوندا امکداشلیق ائتدی. تورک بیرلیگی، تورک اورتاق جبهه‌سی کیمی آدلار آلتیندا تشکیلاتلاناراق، سویوق ساواشدا سووئت روسیه و کومونیست چینه قارشی تورک منشالی موهاجیرلره ده بیر جبهه آچیلماسی اوچون چالیشدی. 
   بئلجه اینکیشاف ائدن امکداشلیق سایه‌سینده بیر یاندان آسیا و آفریقادا کونفرانسلارا قاتیلدی، دَییشیک اؤلکه‌لرده تماسلار اولدو. چین و سووئت رئژیملری‌نین یاییلماجی، سؤمورگه‌چی خوصوصیتینی گؤزلر اؤنونه سرمگه چالیشدی. 
   محمد امین بوغرا، یالنیز دعوا آدامی دئییل بیر ده ادبی یؤنو ده واردیر. بونو اونون 1983 و 1984 ایللرینده فاطما بوغرا خانیم طرفیندن نشر ائدیلن " وطن قایغیسی" آدلی شعر کیتابییلا، کوتلوک تورکان اوپئراسی آدلی صحنه اثرینه دایاناراق سؤیله‌ییریک. 
   حیاتی بویونجا دوغو تورکیستا‌نین تورک تورپاغی اولدوغونو مودافیعه ائدن، او تورپاقلاردا یاشایان خالقلارین بیر اولدوغونو چینلیلره آنلاتماق اوچون موباریزه وئرن بوغرا‌نین گئرچک بیر وطنپرور اولماقلا بیرلیکده قاتی بیر تورک میلّیتچیسی اولدوغونو شعرلریندن ده آنلاماق مومکوندور. اونسوز دا وطنپرورلیک ایله میلّیتچیلیک بیر-بیرینه سیخ-سیخ باغلی و بیربیرینی تاماملایان آنلاییشلاردیر. وطنینی سئومه‌ین میلّتینی سئومز، میلّتینی سئومه‌ین وط‌نینی سئومز. 

اثرلری

• شرقی تورکیستان تاریخی کابیل 1940؛ کشمیر 1942 (کیتابی یوکله)
• قلم کوره‌شی، نانجینگ 1945
• دوغو تورکیستان تاریخی: تاریخی، جوغرافی و شیمدیکی دورومو، ایستانبول 1952
• ترکستان الشرقیه ماضیا و حاضرا ، قاهیره 1952
• الاسلام و الخطر الشیوعی ، قاهیره 195333
• دوغو تورکیستان قیزیل چین موختاریتینی ردّ ائدر ، آنکارا 1955
• نداء إلى عالم الإسلام ،قاهره 1958
• تورک یوردلاریندا عرب فوتوحاتی ، آنکارا 1958
• تبت و دوغو تورکیستان حاقّیندا بیلینمه‌ین سیاسی قونولار، آنکارا 1959
• تاشکنت کونفئرانسی‌نین ایچ یوزو و کومونیست مملکتلرده‌کی یازارلارین دورومو، آنکارا 1960
• دهلی کونفئرانسی و تبت، آنکارا 1960
• الشراع الاستثمار بین روسیه و الصین لإجل ترکستان الشرقیه، آنکارا 1963
• وطن قایغیسی، آنکارا 1990
• قوتلوق و تورکان اوپئرئتی، اورومچی 1948

محمد امین بوغرانین شعرلریندن اؤرنکلر

تۆرک ائلی‌نینگ ارلریمیز 
تۆرکیستاندیر یئرلریمیز 
آقسۇن قان ترلریمیز 
منگگۆ بوْلسۇن تۆرک ائلی 
یۆزمینگ یاشا ای خاقان 
اۇلۇس بیزنینگ جانیمیز 
یۇرت سؤیمک ایمانیمیز 
اۇلۇق تۆرکلۆک یوْلیدا 
فدا بوْلسۇن قانیمیز 
منگگۆ بوْلسۇن تۆرک ائلی 
یۆزمینگ یاشا ای خاقان 

بیر آتانینگ اوْن اوْغلی بیز، 
اوْن اوْغلی‌نینگ یۆز اوْغلی بیز 
آتامیزنینگ اؤز اوْغلی بیز، 
تۆرک اوْغلی بیز تۆرک اوْغلی بیز. 
بیر آژۇنگا تارالساقمۇ، 
کئنگ ایللرگه یاییلساقمۇ، 
آیماق آیماق آتالساقمۇ 
یینه بارچه تۆرک اوْغلی بیز 
باشلانغۇچتا بیر تؤره‌لدۇق، 
اؤتکۆنچلرده بیلله کلدۇق، 
بیلله ییغلاپ بیلله کۆلدۆق، 
آیریلماغان تۆرک اوْغلی بیز. 
بیر اۆلکه‌ده آلته اوْیماق، 
بیری یاغدۇر، بیری قایماق.
بارچه بیر سۆت بیردۇر آیاق، 
نیگیزی بیر تۆرک اوْغلی بیز. 
بیر اۇلۇس بیز هر بیر جایدا، 
تۆزده بوْلساق یاکی تاغدا،
سوْلدا بوْلساق یاکی ساغدا،
اؤزگیریش یوْق تۆرک اوْغلی بیز.
اۇیغۇر، قازاق، قیرغیز، تاجیک، 
اؤزبک، تاتار بۆیۆک بیرلیک. 
بیر بوْلغاچقا قالۇر تیریک، 
آیریلمایلی تۆرک اوْغلی بیز. 

یاشاپ کلدۇق مینگلارچه ییل بیز بۇ توْپراقتا، 
جان بئردۇق بیز، شان آلدۇق بیز اۇشبۇ توْپراقتا. 
یاراتیلدۇق، هم کؤمۆلدۇق بیز شۇ توْپراقتا، 
تا قیامت بیز یاشایمیز هم بۇ توْپراقتا. 
کلیپ تۆشکن کیشیلرنی سانایمیز مهمان، 
قوْنۇپ اؤتکن قافیله‌نی آتایمیز کاروان. 
باسیپ کیرگن کۆچنی دیمیز حقسیز المن، 
اؤی ایگیسی بوْلالماسلار یاخشی یا یامان. 
کلگن کئتر، بیز قالۇرمیز وطن بیزنینگدۇر. 
قارغا قۇزغۇن باغ شاخیگا کئلیپ قوْنسیمۇ، 
سگیزهانلار کئکئکله‌بان اۇچۇپ یۆرسیمۇ، 
ایت مؤشۆکلر سۆنگگۆچلردن اؤتۆپ کیرسیمۇ، 
بۆلبۆل بۇنگا حیران بوْلۇپ قاراپ تۇرسیمۇ، 
باغ بۆلبۆل‌نینگکیدۇر همده وطن بیزنینگدۇر. 

 قایناقلار:

• دوکتور ارکین ائمئت، محمد امین بوغرا و تورکچولوک، تورکیه جومهوریتی دؤولتی‌نین قورولوش و گلیشمه‌سینده خیدمتی کئچن تورک دونیاسی آیدینلاری سمپوزیومو، 23-26 مای 1996، بیلدیرلری، قیصری 1996، ص. 187-192. 
• ایسلام اینسکولوپئدیاسی

کؤچورن: عباس ائلچین