عباس پناهی ماکویی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

یاشاییشی 
عباس حاجی علی اکبراوغلو پناهی ماکویی(ماکولو) 1900-جو ایلده ماکو شهرینده ضیالی عاییله‌سینده دوغولموشدور. ایلک تحصیلینی خوی شهر مدرسه‌سینده، سونرا موعاصیر تیپلی "خئیریه" مکتبینده آلمیشدیر. آتاسی حاجی علی اکبردؤورونون موترقّی آداملاریندان بیری اولموش، بدیعی ادبیات و تاریخ ساحه‌سینده اولان اثرلری موطالیعه ائدن شخص کیمی تا‌نینمیش، 1905-1911-جی ایللرده ایراندا باش وئرن ستارخان حرکاتیندا اؤنجوللردن اولماقلا غربی آذربایجا‌نین خوی، سالماس، ماکو شهرلرینده‌کی دموکراتیک حرکاتدا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. 

آتاسی‌‌نین زنگین دونیاگؤروشو، موترقّی ضیالی اولماسی، ادبیاتا، شعره رغبت بسله‌مه‌سی طبیعیدیر کی، عباسا تاثیرسیز اؤتوشمه‌میش، اونو ادبیات یولوندا چالیشماغا سؤوق ائتمیشدیر. هله مکتبده اوخویارکن – اون بئش یاشیندان آنا دیلینده بیر سیرا ساتیریک شعرلر یازماغا باشلاییر. 1923-جو ایلده تیفلیسده عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچید پروبلِمی موذاکیره ائدیلن مجلیسده او اؤزونون "یئنی تورک الیفباسی" آدلی شعرینی اوخویور. اونون شعری ایشتیراکچیلارین، خوصوصیله ده مجلیسین صدری بؤیوک آغا طالیبلی‌‌نین خوشونا گلیر. 
تیفلیسده نشر اولونان "یئنی فیکیر" قزئتی‌‌نین رداکتورو رضاقولو نجفووون تکلیفی ایله اؤز ایستعدادینی نثر ساحه‌سینده ده یوخلایان عباسین ایلک قلم تجروبه‌سی اوغورلو اولور. اونون "پریشان" آدلانان، سونرالار "سیرلی چوبان" آدی آلتیندا 1948، 1950-جی ایللرده چاپ اولونان ایلک نثر اثری "یئنی فیکیر" قزئتی‌‌نین کئچیردیگی موسابیقه‌ده ایکینجی یئری توتور. بوندان سونرا عباسین بدیعی یارادیجیلیغا هو‌سی داها دا آرتیر. بیر-بیری‌‌نین آردینجا ایرانداکی ایجتیماعی-سیاسی پروسسلری آچیقلایان چوخلو حکایه‌لر، پووستلر، رومانلار، فلئیتونلار یازیر. 1950-جی ایلده اونون باکیدا موختلیف ایللرده یازدیغی "تبریز گئجه‌لری" آدلی حکایه‌لر کیتابی چاپدان چیخیر. 
کیتابداکی یئر آلان "سیرلی چوبان" حکایه‌سینده مؤلیف دموکراتیک-اینقیلابی حرکاتدان اؤنجه ماکو ماحالیندا باش وئرن بیر حادیثه‌نی قلمه آلمیش، کندلیلرین عذابلی حیاتینی، قبیله باشچیلاری آراسینداکی شخصی عداوتلرین نسیللره کئچمکله بؤیوک بدبختلیکلره سبب اولدوغونو یوکسک اوستالیقلا تصویر ائتمیشدیر. 
کیتابدا یئر آلان، سونرالار گئنیشلندیریله‌رک رومان شکلینه سالینان "گیزلی زیندان" پووِستینده یازیچی بؤیوک موستبید رضا شاه و اونون نسلی‌نین ظولمکارلیغینی و حیله‌گر صیفتلرینی ایفشا ائتمیش، ایستیبدادا قارشی موباریزه آپاران کاظیم آغا، طلعت خالا، ملیحه کیمی بدیعی اوبرازلار یاراتمیشدیر. 
کیتابداکی حکایه‌لرده ("اینتیقام دسته‌سی" ،"تبریز گئجه‌لری" ،"قیرمیزی آشیقلار") یازیچی اینگیلیس-آمریکا سیلاحی زورونا ایران سلطنتی صاحیبلری‌‌نین آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی آزادلیق حرکاتینا دیوان توتمالارینی، ایرا‌نین حاکیم دایره‌لرینه قارشی دموکراتلارین آپاردیغی موباریزه‌نی یوکسک بدیعی بویالارلا وئرمگه چالیشمیشدیر. 
1928-جی ایلده آتاسی حاجی علی اکبر این آغیر خسته‌لیگی ایله علاقه دار ایرانا قاییدان عباس موعین حیاتی چتینلیکلرله اوز-اوزه قالیر، بو سببدن ده اونون ادبی یارادیجیلیغیندا بیر مودّت فاصیله یارانیر. بو دؤورده او، سیاسی فعالیتله مشغول اولور. 1936-جی ایلده محض سیاسی گؤروشلرینه گؤره حبس اولونور و زنجانا سورگون ائدیلیر. 1941-جی ایلدن اعتیباراً ایسه یازیچی‌نین ادبی فعالیتینده یئنی مرحله باشلانیر. "آذربایجان" قزئتی‌نین فعال امکداشلاریندان بیری کیمی یازیچی او دؤورون حادیثه‌لرینی عکس ائتدیرن چوخلو فلئیتونلار، تنقیدی مقاله‌لر یازیر. 1945-جی ایلده یارانان، لیدری سید جعفر پیشه‌وری اولان آذربایجان دموکراتیک فیرقه‌سینه عوضو اولور. عباس پناهی فیرقه‌‌نین 1945-1946-جی ایللرده کئچیریلن هر ایکی قورولتاییندا ایشتیراک ائدیر، پارتی‌نین رهبر اورقانلارینا سئچیلیر. میلّی حؤکومتده سیاسی ایداره‌‌نین ریسی اولان عباس بو دؤورده داها چوخ ایجتیماعی-سیاسی خادیم کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. 1946-جی ایلین دسامبریندا میلّی حؤکومت دئوریلدیکدن سونرا باکی‌یا گلن یازیچی بوندان سونرا بوتون عؤمرونو قوزئتی آذربایجانلا باغلاییر. 1950-جی ایللردن باشلایاراق پناهی یارادیجیلیغی‌نین ان پارلاق دؤورلری باشلانیر و او، بیر-بیری‌نین آردینجا گؤزل صنعت نومونه‌لری یارادیر. 

یارادیجیلیغی
گونئی آذربایجان یازیچیلاری آراسیندا تاریخی رومانلارین مؤلیفی کیمی مشهور اولان یازیچی بیر-بیری‌نین آردینجا "موباریزلر" ،"ستارخان" ،"گیزلی زیندان" ،"خیابانی" ،"حیدر عم اوغلو" ،"خواجه‌لر" کیمی تاریخی رومانلارینی یازیر. "ستارخان" رومانی یازیچی‌نین ایلک ایری حجملی اثری اولماقلا، آذربایجان خالقی‌نین موباریز اوغلو، بؤیوک تاریخی شخصیت، باجاریقلی سرکرده، تجروبه‌لی دیپلومات اولان ستارخا‌نین حیات و قهرمانلیغینا حصر اولونموشدور. روماندا ستارخا‌نین یاخین سیلاحداشلاری، آذربایجان مفکوره‌سی اوغروندا آلوولو موباریز اولان باقرخان، علی سهلانلی، حاجی علی داواچی، میرزه ابراهیم آغا، محمود، قاسم، صابر، باغبان حسین کیمی اوبرازلارلا یاناشی، محمدعلی میرزه، آتابک عین الدوله، شجاع نیظام، میر هاشم، حاجی صمصام و باشقالاری کیمی مورتجع اوبرازلار دا یارادیلمیش و اونلارین کاراکتری، ماهیتی اوستالیقلا تصویر ائدیلمیشدیر. "ستارخان" روما‌نی‌نین باش قهرمانی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌یه قالخمیش آذربایجان خالقیدیر. بو موباریزه‌ده بوتؤو آذربایجان ایشتیراک ائدیر. یازیچی خالقین گوجونو اونون وحدتینده گؤرور و بو، آنا خط کیمی بوتون اثر بویو اؤن پلانا چکیلیر. عباس ماکولونون "گیزلی زیندان" رومانی بیر نؤوع "ستارخان"این داوامیدیر. بورادا بیر چوخ اوبرازلار اولدوغو کیمی (مثلاً، محمود و صنوبر) ساخلانیلمیش، دموکراتیک حرکاتین ایشتیراکچیلاری‌نین آپاردیقلاری موباریزه پارلاق بدیعی بویالارلا تصویر ائدیلمیشدیر. عباس پناهی‌نین بوتون اثرلرینی (ایستر حکایه اولسون، ایستر پووست، ایسترسه ده تاریخی رومان) هیجانسیز اوخوماق اولمور. اونون اثرلری سانکی بیر موفتیشه بنزه‌ییر، باشلاندیسا، نیین حسابینا اولورسا-اولسون، تئز باشا چاتدیرماغا چالیشیرسان. چونکی یارادیلان اوبرازلارین، تصویرلرین تاثیری آلتیندان چیخماق چتین اولور، حادیثه‌لره بیگانه قالا بیلمیر. "گیزلی زیندان" روما‌نیندا تاریخی حادیثه‌لره صادیق قالان یازیچی بعضاً باش وئرمیش حادیثه‌لرین ایلینی، گونونو بئله دقیقلیکله گؤستریر کی، بو دا، البته، بئله مؤوضودا یازان صنعتکار یازیچی اوچون باشلیجا مزیتلردن بیریدیر. 
"ستارخان" ،"خیابانی" ،"حیدر عم اوغلو" ،"خواجه‌لر" اثرلرینده ایراندا موختلیف دؤورلرده باش وئرن میلّی-آزادلیق حرکاتلارینا، سارای چکیشمه‌لرین، خالقین موطلقیته قارشی موباریزه‌سینه حصر اولونان چوخلو زنگین تاریخی فاکتلار واردیر کی، بونلاردان دا سونراکی علمی-تدقیقات ایشلرینده و بو مؤوضودا یازیلان تاریخی رومانلاردا ایستیناد منبعیی کیمی ایستیفاده اولونا بیلر. پناهی ماکولو اکثر اثرلرینی نیکبین نوتلارلا قورتاریر، اساس دیقّتینی آذربایجا‌نین گله‌جگینه، خالقین وحدتینه یؤنلده‌رک واحید آذربایجان ایدیاسینی تبلیغ ائدیر. تأسوف کی، بؤیوک یازیچی، آلوولو وطنپرور عباس پناهی آذربایجا‌نین بوگونکو موستقیل‌لیگینی گؤرمه‌دی. عباس پناهی‌نین خیدمتلری تکجه یازیچیلیقلا، ایجتیماعی-سیاسی خادیم اولماسی ایله بیتمیر. او، هم ده فیلولوقلار اوچون عوضسیز وسایت اولان سینخرونیک "ادبی معلومات جدو‌لی" ترتیب ائتمیشدیر. همین جدول آذربایجان علملر آکادمیسی‌نین نشریاتی طرفیندن 1962-جی ایلده باکیدا نشر اولونموشدور. پناهی ماکولو آذربایجان، عرب و فارس الیفباسیندا یازیلان تذکیره‌لرین اوخونماسینی آسانلاشدیرماق اوچون اون اساس قایناغی بیر کیریل الیفباسیندا وئرمکله آیری-آیری عالیم، ادیب، شاعیر، صنعت‌شوناسلار اوچون عوضسیز بیر منبع یاراتدی. او اؤز "ادبی معلومات جدو‌لی"نده دؤولتشاه سمرقندی‌نین "تذکرة الشعرا" (1486)، لطفعلی بیگ آذر بکدیلی‌نین "تذکره آتشکده" (17. یوزایللیگین سونو)، امیر احمد رازی‌نین "تذکره هفت اقلیم" (1593)، امیر غلامعلی‌خان بلکرامی‌نین "تذکره خزانه عامره" (1763)، رضاقولو خان هدایت‌ین "مجمع الفصحا" ،محمدعلی تربیت‌ین "دانشمندان آذربایجان" (1937-جی ایلده ایلک دفعه چاپ اولونوب)، ائله‌جه ده شمس الدین سامی بیگ‌ین "قاموس الأعلام" ،میر محسن نوواب‌ین "تذکره نواب" ،محمدآغا مجتهدزاده قره باغی "ریاض العاشقین" و فیرودین بیگ کؤچرلی‌نین "آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریاللاری" (1925-جی ایلده چاپ اولونوب) کیمی منبعلری گؤتوره‌رک پراکنده حالدا آدلاری چکیلن ادیب، شاعیر و عالیملر حاقیندا معلومات ماتریاللارینی واحید بیر پرینسیپده، جدول شکلینده ترتیب ائتمیشدیر. حدسیز بؤیوک اهمیته و عوضسیز قیمته مالیک اولان بو جدولده شاعیر و ناثیرین تام آدی، آتاسی‌نین آدی، اثرلری‌نین دیلی، دوغوم و اؤلوم ایللری، یاشادیغی عصر و بونلارین هانسی منبعلردن آلیندیغی، هانسی اثرلری اولدوغو باره‌ده معلوماتلار اولدوغوندان اونا چوخ قییمتلی منبع کیمی باخماق اولار. 
بؤیوک ایدیالارلا یاشایان، آذربایجا‌نین اوغروندا آلوولو موباریز عباس پناهی (ماکولو) 1971-جی ایل سپتامبر 29-دا وفات ائتمیشدیر. یازیچی‌نین وفاتیندان سونرا – 1972-جی ایلده اونون "ستارخان" رومانی موسکودا 100 مین تیراژلا چاپ اولونموشدور. بو رومان 1983-جو ایلده آذربایجان دیلینده 2 جیلدده ایکینجی دفعه نشر اولونموشدور. "خیابانی" ،"حیدر عم اوغلو" ،"خواجه‌لر" اثرلری ده آیریجا کیتاب شکلینده چاپ اولونموشدور. 

اثرلری
1. "تبریز گئجه‌لری" (باکی، 1950) 
2. "موباریزلر" (باکی، 1952) 
3. "ستارخان" (باکی، 1957) 
4. "ستارخان" (موسکو، 1963) 
5. "گیزلی زیندان" (باکی، 1964) 
6. "خیابانی" 
7. "حیدر عم اوغلو" 
8. "خواجه‌لر" 

قایناق: az.wikipedia.org/wiki/Pənahi_Makulu

کؤچورن: عباس ائلچین