محمد سعید اوردوبادی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

شنبه 4 خرداد 1398

�

محمد سعید اوردوبادی

محمد سعید اوردوبادی (24 مارت 1872، اوردوباد شهری - 1 مای 1950، باکی، فخری خیاباندا دفن اولونموشدور) — گؤرکملی آذربایجانلی ناثیر، شاعیر، دراماتورق، ژورنالیست، پوبلیسیست و ترجومه‌چی. آذربایجا‌نین امکدار اینجه‌صنعت خادیمی (1938). "قیلینج و قلم" (1946-1948)، "دومانلی تبریز" (1933-1948)، "گیزلی باکی" (1940)، "دؤیوشن شهر" (1938) کیمی تاریخی رومانلاری‌نین مؤ‌لیفیدیر.
آذربایجان جومهوریتی ناظیرلر کابینئتی‌نین 7 مای 2019-جو ایل تاریخلی، 211 نؤمره‌لی قراری ایله محمد سعید اوردوبادی آذربایجان جومهوریتینده اثرلری دؤولت واریداتی اعلان ائدیلن مؤلیفلرین سییاهیسینا داخیل ائدیلمیشدیر[1].

یاشاییشی

شاعیر فقیر اوردوبادی‌نین اوغلودور. فقیرین عاییله‌سی همیشه چتینلیکله دولانمیشدیر. سونرالار گؤزلری توتولموش شاعیرین عؤمرونون سون گونلری خوصوصیله آغیر ائحتیاج ایچریسینده کئچمیشدیر. آتاسی‌نین اؤلوموندن سونرا 7 یاشلی محمدی و باجیسینی بیر مودّت عمیلری ساخلامیش، لاکین اونون دا ایمکانی اولمادیغیندان آز سونرا اوردوبادی ایش آختارمالی اولموشدور. او اؤزونون ایلک امک فعالیتی حاقیندا بئله یازیر:

"من کاراپئت بابایئوین فابریکینه گیردیگیم واخت اون دؤرد یاشیم وار ایدی. بیر ایل ایپک مؤوسومونو آیدا مانات یاریم ماعاشلا ایشله‌دیم. من بو مؤوسومون آلتی آیینی چالیشیب، آلتی آیینی اوخودوم".

اوردوبادی ایلک تحصیلینی موللا یا‌نیندا، سونرا ایسه میرزه باخشی آدلی بیر موعلّیمین مکتبینده آلمیشدیر. شئعیر و ادبیات ماراقلیسی اولان میرزه باخشی اوردوبادی‌نین ایستعدادینی و اوخوماغا بؤیوک هو‌سی اولدوغونو گؤره‌رک اونا داها آرتیق دیقّت وئریر، حتّی اوندان تحصیل حاقی دا آلمیر. لاکین اصیل تحصیلینی اوردوبادی دؤورونون قاباقجیل معاریفپرورلریندن اولان شاعیر محمد تاغی صیدقی‌نین آچمیش اولدوغو یئنی تیپلی مکتبده - اوصولی-جدید مکتبینده آلیر. اؤز دؤورونه گؤره گئنیش معلومات و درین بیلیک صاحیبی اولان صیدقی اوردوبادی‌نین موعاصیر دونیوی عئلملرین اساسلارینا یییه‌لنمه‌سینده، بین الخالق ادبی حادیثه‌لر، عئلم و مدنیت یئنیلیکلری ایله تانیش اولماسیندا، اونون دئموکراتیزم و معاریفچیلیک روحوندا تربیّه آلماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر.

مکتبدن کنار واختلارینی اوردوبادی مدرسه‌یه گئده‌رک عرب و فارس دیللرینی، صرف-نحو و منطیقی اؤیرنمگه صرف ائدیردی.

دؤردصینیفلی شهر مکتبینی بیتیردیکدن سونرا داها اوخوماغا ایمکانی اولمایان اوردوبادی بیلیگینی شخصی موطالیعه یولو ایله آرتیرماقدا داوام ائتمیش، عئینی زاماندا فابریک و زاوودلاردا چالیشاراق عاییله‌سینی دولاندیرمیشدیر. اوّللر سیاسی شوعورو آیدین اولمادیغیندان او ایستیثماری و اونون سببلرینی هله درک ائتمیرسه ده، گئتدیکجه ایستیثمارچی قورولوشون بوتون آغیرلیقلارینی اؤز اوزرینده حیس ائده‌رک اعتیراض سسینی قالدیرماغا باشلاییر. بو باره‌ده خاطیره‌لرینده یازیر:

"...ساغلام بدنیم وار ایدی، یورغونلوق نه اولدوغونو بیلمیردیم. هر کسدن اوّل ایشه گلیب، هر کسدن ده سونرا گئدیردیم. زاوود صاحیبی کاراپئت بابایئو ده "ساغ اول" دئیه هئی فعالیتیمی تعریفله‌ییردی. من ده بوندان خوشلانیردیم، چونکی ایستیثمارین و ایستیثمارچی‌نین نه اولدوغونو بیلمیردیم... من 1901-جی ایلدن رضایئوین زاوودوندا چالیشیردیم... رضایئو چوخ بؤیوک ایستیثمارچی ایدی. ایشی ایللیک اولدوغوندان بوتون اذیتلره دؤزمگه مجبور اولوردوق...
بو باره‌ده من بیر شئعیر ده یازمیشدیم:
قورخوروق کولکدن، قورخوروق یئلدن،روزوموز آسیلمیش اینجه بیر تئلدن.
ایشه چاغیریرلار اولدوز باتمامیش،
ایشدن بوراخمازلار شهر یاتمامیش.

صاحیبکارلارین ظولم و حاقسیزلیقلارینی فهله‌لره باشا سالیب اعتیراض چیخیشلاری تشکیل ائتدیگیندن اوردوبادی تئز-تئز ایشدن قووولور و یئنی ایش یئری آختارماغا مجبور اولوردو. بو وضعیت 1907-جی ایلده جولفایا کؤچدوگو زامانا قدر داوام ائدیر. جولفایا کؤچمه‌سینه ایسه اونون ادبی فعالیتی سبب اولور.

یارادیجیلیغی

پوئزییا

اوردوبادی ادبی یارادیجیلیغا 14-15 یاشلاریندان باشلامیشدیر. موعلّیملری میرزه باخشی و صیدقی اوندا شئعیر، یارادیجیلیغا اولان مئییل و هو‌سی داها دا گوجلندیرمیشدی. بو باره‌ده او اؤز خاطیره‌لرینده دئییر:

"من شئعیر دئمک و یازیچی اولماغا هئچ ده هوسلنمیردیم. آتامین یازدیغی شئعیرلرین پالچیق ایچریسینه آتیلماسی هئچ ده یادیمدان چیخمیردی. بیر چوخ زامانلار آنام دا بونا مانع اولوردو. چونکی آتامین شئعیر صنعتیندن نه کیمی فلاکتلر چکدیگی اونون گؤزونون قاباغیندا ایدی. لاکین مکتب و شئعیرلشمه ایشی اؤزوم ده حیس ائتمه‌دیگیم بیر صورتده منی شئعیر یازماغا اؤیرتدی".

عاشیقانه پارچالاردان عیبارت اولان ایلک شئعیرلرینی اوردوبادی آذربایجان و فارس دیللرینده یازمیشدیر. بو ایلک شئعیرلره نومونه کیمی آشاغیداکی پارچانی گؤسترمک اولار:

عزیزیم، هیجری-غمین عاشیقه موصیبت اولور،
او سرو قامتینی گؤرمه‌سم قیامت اولور.
صفای-ای-گولشنه چیخما، خزانه گؤرسنمه،
او گول جامالی قیزیل گول گؤروب خجالت اولور.

1903-چو ایلده "شرق روس" قزئتینده اوردوبادی‌نین قزئتین نشره باشلانماسینی آلقیشلایان شئعیری چاپ اولونور. بو، شاعیرین مطبوعاتدا چیخان ایلک اثری ایدی. شئعیری‌نین درج اولونماسی اونو آردیجیل اولاراق دؤوری مطبوعاتدا چیخیش ائتمگه هوسلندیریر. خوصوصیله 1905-جی ایل اینقیلابیندان سونرا مطبوعات صحیفه‌لرینده اونون ایمضاسینا تئز-تئز راست گلمک اولور. اینقیلابدان روحلانان شاعیرین یارادیجیلیغیندا یئنی دؤور باشلاییر. او، آزادلیغا، موطلقیت اوصولی-ایداره‌سی ایله موباریزه‌یه چاغیران اثرلر یازیر. جهالت و نادانلیق علئیهینه یازدیغی "ادبیات" آدلی ایلک مطبوع شئعیری تبیلیسیده چیخان "شرق روس" قزئتی‌نین 13 اییول 1903-جو ایل تاریخلی 31-جی ساییندا درج اولونموشدور. 1906-جی ایلده تبیلیسیده "غفلت" ،1907-جی ایلده ایسه "وطن و حؤرّیت" آدلی شئعیر کیتابلاری چاپ ائدیلمیشدیر. 1906-جی ایلین آپرئلیندن نشره باشلایان "ملا نصرالدین" ژورنالی گله‌جک ادیبین یارادیجیلیق اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. اوردوبادی‌نین "پولیتیکا عالمیندن" آدلی فئلیئتونو ژورنالین 2 اییون 1906-جی ایل تاریخلی 9-جو ساییندا چاپ ائدیلمیش، بئله‌لیکله، او، ژورنالین اساس امکداشلاریندان بیری اولموشدور. او، باکیدا چیخان "ایرشاد" ،"صدا" ،"صدای حقّ" ،"ترقّی" ،"تازه حیات" و س. قزئتلرده، "طوطی" ،"بابای امیر" ژورناللاریندا دا یاخیندان ایشتیراک ائدیردی.

1906-جی ایلده شاعیرین "غفلت" ،1907-جی ایلده ایسه "وطن و حورّیت" آدلی شئعیر کیتابچالاری چاپدان چیخیر. هر ایکی کیتابدا مؤلیفین معاریفچی فیکیرلری اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

ملا نصرالدین

اوردوبادی‌نین ایستر ادبی یارادیجیلیغیندا، ایسترسه ده موحرّیرلیک فعالیتینده "ملا نصرالدین" ژورنالی‌نین بؤیوک موثبت رولو اولموشدور. 25 ایل اؤز یازیلاری ایله ژورنالدا امکداشلیق ائتمیش یازیچی‌نین ایلک یارادیچیلیغی‌نین رئالیزم و دئموکراتیزم ایستیقامتینده اینکیشاف ائتمه‌سینده، دونیاگؤروشونده‌کی بعضی ضیدیتلردن آزاد اولماسیندا ژورنالین کؤمگی چوخ بؤیوک ایدی.

1905-جی ایل اینقیلابیندان سونرا اوردوبادی‌نین حیاتیندا ادبی یارادیجیلیغی موهوم رول اویناماغا باشلاییر. "اثرلریم آرتدیقجا، خوصوصاً "ملا نصرالدین" مجموعه‌سینده‌کی ایشتیراکینی سیخلاشدیقجا دوشمنلریم ده آرتیردی" - دئیه اوردوبادی جولفایا کؤچمه‌سی‌نین سببینی بئله ایضاح ائدیر. وضعیت دوغرودان دا، بئله ایدی. دینی، مؤوهوماتی، آیری-آیری موللا، سئیید و باشقا جهالتپرستلری تنقید ائتدیگیندن قاتی مؤوهومات یوواسی اولان او زامانکی اوردوباددا یاشاماق شاعیر اوچون چوخ چتینلشمیشدی. بونا گؤره ده او، جولفایا کؤچمگه مجبور اولموشدو.

ایران اینقیلابی

جولفا موحیطی اوردوبادی‌نین حیاتینا بیر سیرا یئنیلیکلر گتیریر. او، ایران اینقیلابینا کؤمک ائدن تشکیلاتین عوضولری ایله تانیش اولور و اینقیلابدا ایشتیراک ائدیر، سوسیال-دئموکرات تشکیلاتی "هومّت"این جولفا تشکیلاتینا داخیل اولور. ایران اینقیلابیندا ایشتیراکی ادیبه بیر چوخ اثرلر یازماق اوچون مؤوضو وئریر. خاطیره‌لرینده ادیب یازیر:

"بیز ایران اینقیلابینا چوخ اهمیت وئریردیک. من اینقیلابین گئدیشی ایله چوخ یاخشی تانیش ایدیم. بو اینقیلابدان باشقا، بیر نتیجه گؤزله‌میردیم. من بو اینقیلابدان آنجاق تورپاق مسله‌سی‌نین حلّ اولونماسی، معاریفین ایره‌لی گئتمه‌سی، بیر ده قادینلارین آچیق گزمه‌سینی گؤزله‌ییردیم. بو تاثیر آلتیندا اولاراق ایکی اثر یازدیم: بیریسی "نیسوانی ایسلام" ،دیگری ایسه "بدبخت میلیونچو، یاخود رضاقولو فیرنگی مآب".

سورگون

ادبی و اینقیلابی فعالیتی گئنیشلندیکجه حؤکومت دایره‌لری‌نین اوردوبادی‌یه قارشی شوبهه‌لری ده آرتیردی. نهایت 1914-جو ایلین یانواریندا ادیب حبسه آلیناراق ساریتسین شهرینه سورگون ائدیلیر. سورگون ایللری ادیب اوچون اولدوقجا آغیر کئچمیشدیر. قیشین ان شیدّتلی سویوقلاریندا یاتابلا اوزاق یول گئتمه‌سی، حبسخانادان-حبسخانایا آپاریلماسی، آجلیق، دؤزولمز سورگون حیاتی اونون صحتینی پوزموشدو. بونا باخمایاراق، ایمکان تاپان کیمی اوردوبادی وطنده‌کی دوستلاری ایله علاقه یاراداراق یازدیغی یئنی اثرلرینی چاپ ائتدیرمگه مووفّق اولوردو.

1914-جو ایلده باکیدا ادیبین "بدبخت میلیونچو" و "اندَ‌لیسین سون گونلری، یاخود قرئنادا‌نین تسلیمی" اثرلری چاپدان چیخیر، داها سونرا "بابای امیر" ،"طوطی" ،"قارداش کؤمگی" و س. ژورنال و قزئتلرین صحیفه‌لرینده شئعیر و فئلیئتونلاری درج اولونور.

بولشئویک مطبوعاتی

سورگوندن اوردوبادی 1917-جی ایل فئورال اینقیلابی نتیجه‌سینده آزاد اولور. تئزلیکله بولشئویک تشکیلاتلاری ایله علاقه‌یه گیره‌رک او، اینقیلابی فعالیتینی داوام ائتدیریر. 1918-جی ایلده کومونیست پارتیاسی سیرالارینا داخیل اولان یازیچی هشترخاندا چالیشان آذربایجان بولشئویکلری‌نین دعوتی ایله هشترخانا گله‌رک اورادا "هومّت" قزئتینده امکداشلیق ائدیر. "هومّت" صحیفه‌لرینده اوردوبادی‌نین شئعیر و مقاله‌لری، "بولشئویزم و عالمی-ایسلام" آدلی ایری پوبلیسیستیک اثری درج اولونور. 1920-جی ایلده اوردوبادی 11. اوردونون سیراسیندا داغیستانا گلیر، اورادا مطبعه‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سینده، پولیقرافیا بازاسی‌نین یارادیلماسیندا فعال ایشتیراک ائدیر، "قیرمیزی داغیستان" قزئتینی نشر ائتدیریر، سونرا ایسه آذربایجانا گلیر.

1920-جی ایلین ماییندا باکییا گلن ادیب بؤیوک بیر سئوینج و "ائنئرژی ایله ادبی-ایجتیماعی ایشه قوشولاراق معاریف و مدنیتین موختلیف ساحه‌لرینده چالیشیر. خوصوصاً مطبوعات ساحه‌سینده اونون بؤیوک فعالیت گؤستردیگینی قئید ائتمک لازیمدیر. "اخبار" ،"کومونیست" ،"معاریف ایشچیسی" ،"یئنی یول" ،"ملا نصرالدین" ،"شرق قادینی" کیمی قزئت و ژورناللارین نشرینده اوردوبادی‌نین امگی چوخ ایدی. او زامانلار یئنیجه تشکیل اولونموش "تنقید-تبلیغ" تئاتریندا دا اوردوبادی فعال چالیشیردی. او، تئاتر اوچون گونون موهوم مسله‌لرینه دایر کوپلئتلر، کیچیک تبلیغی پیئسلر یازیردی.

عومومیتله 20-جی ایللر اوردوبادی فعالیتی‌نین ان قاینار، دولغون ایللریدیر. بو ایللرده او، دینی، مؤوهوماتی تنقید ائدن اونلارلا اثر — شئعیر، فئلیئتون، مقاله و کیتاب یازیر. "محرملیک و رؤوضه‌خوانلیق" (1924)، "قوربان بایرامی بیدعتی" (1925)، "کربلا حادیثه‌لری‌نین منشأیی" (1925)، "محرملیک و مدوی اینقیلاب" (1929) کیمی آتئیستیک مؤوضودا یازدیغی بیر سیرا اثرلری مؤوهوماتلا موباریزه‌ده موهوم رول اویناییر.

20-جی ایللرده اوردوبادی‌نین لیریک و ساتیریک شئعیرلردن، ترجومه و پوئمالاردان عیبارت بیر نئچه شئعیر کیتابی دا نشر ائدیلمیشدیر، "شئعیرلر" ،"لئنینه" ،"آنالیق" ،"کؤهنه آداملار" "منیم شئعیرلریم" و باشقا کیتابلاری‌نین نشری اوردوبادی‌نین شئعیر و بدیعی ترجومه ساحه‌سینده ده آردیجیل چالیشدیغینی گؤستریر.

بو دؤورده ادبیاتین دئمک اولار کی، بوتون ژانرلاریندا یازیب یارادان صنعتکار، مؤوضوسو موعاصیر حیاتدان آلینمیش بیر نئچه درام اثری ده قلمه آلیر. اونون مووفّقیتله تاماشایا قویولان "سابوتاژنیکلر" ،"دینچیلر" ،"اوکتیابر اینقیلابی" وا باشقا پیئسلری بو دؤورون محصولودور.

یارادیجیلیغی‌نین محصولدار دؤورو

بؤیوک وطن موحاریبه‌سی ایللرینده قوجالیغینا و صحتی‌نین پوزولماسینا باخمایاراق وطنپرور یازیچی، اؤز قلم یولداشلاری ایله بیرلیکده یورولمادان چالیشیر، رادیو و مطبوعاتدا فاشیزم علئیهینه اثرلری ایله چیخیش ائدیر، سووئت آداملاری‌نین رشادت، وطنپرورلیک کیمی یوکسک کئیفیتلرینی آلقیشلایان یئنی-یئنی اثرلر یازیر. "گنج چئکیستلر" ،"کیچیک شهر" ،"سئرژانت ایوانوو آدینا کؤرپه‌لر ائوی" کیمی رومان و حئکایه‌لر، "مارال" ،"اینتیظار چکنلر" پیئسلری همین دؤورده یازیلمیشدیر. "اون ایکی عصر آذربایجان ادبیاتی و اونون کلاسسیک شرق ادبیاتینا تاثیری" اثری جیدی تدقیقاتین محصولودور. بوتون بونلارلا برابر، او، آذربایجان ادبیاتیندا تاریخی رومان ژانری‌نین بانیسی کیمی شؤهرت تاپمیشدیر. او، 20-جی ایللردن اول یازماغا باشلادیغی دؤرد جیلدلیک "دومانلی تبریز" (1933-1948) رومان-ائپوپئیاسی ایله آذربایجان ادبییاتیندا بو ژانرین اساسینی قویموشدور. نظامی گنجوی دؤوروندن بحث ائدن "قیلینج و قلم" (1946-1948) روما‌نیندا[۲]ادیب داهی شاعیرین اوبرازینی، او دؤورون ایجتیماعی-سیاسی منظره‌سینی یاراتمیشدیر. اونون "دؤیوشن شهر" (1938)، "گیزلی باکی" (1940) تاریخی رومانلاری دا وار.

م.س.اوردوبادی‌نین "حیاتیم و موحیطیم" اثری تکجه ادیبین حیاتی و یارادیجیلیغی حاقیندا دئییل، دؤور حاقیندا گئنیش معلومات وئرن بیر اثر کیمی قییمتلیدیر و م.س.اوردوبادی‌نین گئنیش بیلیک صاحیبی اولدوغونو تصدیق ائدیر.

توپلودا ایکینجی اثر "قانلی سنه‌لر"دیر. 1905-06-جی ایللرده قافقازدا، خوصوصاً آذربایجاندا ائرمنیلرین تؤرتدیگی قانلی حادیثه‌لری م.س.اوردوبادی اؤزونون جانلی موشاهیده‌لری و 245 موخبیر مکتوبو اساسیندا تاریخی فاکتلارا اساسلاناراق قلمه آلمیشدیر.

"قانلی سنه‌لر"دن بللی اولور کی، مؤلیف ایلک اؤنجه باکیدا "ایرشاد" ،"تزه حیات" قزئتلرینده بو حادیثه‌لره دایر یازدیغی مقاله‌لرده غرضسیز معلومات وئرمیشدیر. مؤلیف "من چوخ فخر ائدیرم کی، هر جور فیتنه‌کار مقصدلردن اوزاق، هر نؤوع شخصی غرضدن کنار اولان مکتوبلار آلیب بو مجموعه‌ده درج ائتدیم (آللاه هامیسیندان راضی اولسون). اومیدوارام، بی طرفانه یازیلمیش بو ساده و موکمّل تاریخینه موسلمان و ائرمنیلرین حؤرمتلی یازیچیلاری ایصلاح نظری ایله یاناشیب، صاف اورک، پاک قلب، سالیم ویجدانی ایله قبول ائدیب، اونو باشی‌اوجا ائده‌جکلر. اصلینده من یازیچی دئییلم. فقط، ذره‌نین دونیانی ایشیقلاندیران گونشه اولان نیسبتی قبیلیندن مؤحترم یازیچیلارین آرخاسینجا سورونورم. بونو دا بوتون قافقاز میلّتلری بیلمه‌لیدیر: منیم بو اثری یازماقدان مقصدیم میلّتیمیزی مسئولیتدن قورتارماق، اینسانپرور کیمی تانیتماق، همچنین ائرمنی قونشولاری مسئول توتماق، وحشی و اینسانیتدن اوزاق بیر وارلیق کیمی نیشان وئرمک ده دئییل. بس ندیر؟ منیم مقصدیم موسلمان و ائرمنیلرین ایکی ایل عرضینده تؤرتدیکلری سهو و خطالارینی سؤیله‌مکدیر... بلک، اونلارین و بیزیم بو خطالاردان اؤترو تأسوفه لاییق بیر حالدا گله‌جک قارشیسیندا خجالت چکه‌جگیمیزی دئییب دورماقدیر".

موحاریبه‌دن سونراکی ایللرده اوردوبادی‌ده موعاصیر مؤوضولارا مئیل داها چوخ نظره چارپیر. موحاریبه ایللرینده سووئت آداملاری‌نین اؤن و آرخا جبهه‌ده گؤستردیکلری قهرمانلیقلارا حصر اولونموش "تزه آدام" رومانی و سومقاییت تیکینتیسیندن بحث ائدن "بؤیوک قورولوشدا" آدلی درامی موحاریبه‌دن سونرا قلمه آلدیغی اثرلردندیر.

1907-جی ایلدن جولفایا کؤچن اوردوبادی بو ایللرده ادبی فعالیتینی داوام ائتدیرمکله یاناشی، جنوبی آذربایجاندا ستارخا‌نین رهبرلیگی آلتیندا باشلایان آزادلیق حرکاتی ایله ده یاخیندان ماراقلانیردی. او، همین ایللرده "ملا نصرالدین" ژورنالیندا، باکیدا نشر اولونان قزئتلرده ایران حیاتینا دایر چوخلو فئلیئتون، شئعیر و دیگر یازیلارلا چیخیش ائتمیشدیر. ادیب همین ایللرده "ایکی جوجوغون آوروپایا سیاحتی" (1908)، "بدبخت میلیونچو، یاخود رضاقولوخان فیرنگی‌مآب" (1914) رومانلارینی چاپ ائتدیرمیشدیر. همین اثرلرده معاریفچیلیک ایدئیالاری تبلیغ اولونور. 1911-جی ایلده باکیدا میلیونچو مورتضی مختارووون مادّی کؤمکلیگی ایله هاشم بیگ وزیرووون "صدا" مطبعه‌سینده نشر ائدیلن "قانلی سنه‌لر" آدلی کیتابیندا مؤلیف رئال فاکتلار و سندلر اساسیندا 1905-1906-جی ایللرده چار حؤکومتی‌نین حیمایه‌سی و ائرمنی داشناکسوتیون پارتیاسی‌نین فیتواسی ایله تؤره‌دیلن میلّی قیرغین فاجیعه‌سینی قلمه آلمیشدیر.[۳]10-جو ایللرده "باغی-شاه، یاخود تئهران فاجیعه‌سی" (1910)، "اند‌لیسین سون گونلری، یاخود قرئنادا‌نین تسلیمی" (1914) پیئسلرینی ده چاپ ائتدیرمیشدیر. 1915-جی ایلین یانواریندا جولفادا حبس اولوناراق، ساریتسینا (ایندیکی وولقوقراد) سورگون ائدیلن ادیب بورادا کومونیستلرله یاخینلاشمیش، 1918-جی ایلده کومونیست پارتیاسی سیرالارینا گیرمیشدیر. او، 1920-جی ایل مایین اوّلینده باکی‌یا گله‌رک، "اخبار" قزئتی رئداکتورونون موعاوینی، بیر قدر سونرا ایسه رئداکتورو اولموشدور. 1925-1928-جی ایللرده "یئنی یول" قزئتی‌نین رئداکتورو، بیر مودّت "ملا نصرالدین" ژورنالی‌نین مودیری وظیفه‌لرینده ایشله‌میشدیر. 1920-جی ایلدن داها محصولدار ایشله‌ین ادیب شئعیر، فئلیئتون، پوبلیسیستیک مقاله‌لر یازمیش، ترجومه‌چیلیکله مشغول اولموش، شئعیر کیتابلاری چاپ ائتدیرمیش، "کوراوغلو" ،"نرگیز" ،"نظامی" اوپئرالاری‌نین، "بئش ماناتلیق گلین" ،"اورک چالانلار" موسیقیلی کومئدییالاری‌نین لیبرئتتوسونو، "دومانلی تبریز" پیئسینی یازمیش، همچنین نظامی گنجوی، فضولی، موللا پناه واقف، میرزه علی اکبرصابر و باشقالاری حاقیندا مقاله‌لر درج ائتدیرمیشدیر.

اثرلری موختلیف دیللره ترجومه ائدیلمیشدیر. آذربایجان س‌س‌ر عالی سووئتی‌نین (1-3-جو چاغیریش) دئپوتاتی سئچیلمیش، لئنین اوردئنی و "شرف نیشانی" اوردئنی ایله تلطیف اولونموشدور. آذربایجاندا بیر سیرا کوچه‌یه، مدنی-معاریف موسیسینه اوردوبادی‌نین آدی وئریلمیش، اوردوباددا و باکیدا ائو-موزه‌سی یارادیلمیش، ناخچیواندا بوستو قویولموشدور.

م. س. اوردوبادی اوزون سورن خسته‌لیکدن سونرا 1 مای 1950-جی ایلده باکیدا وفات ائتمیشدیر.