+0 بگندیم
میلّی دؤولتچیلیک تاریخیمیزین پارلاق سیماسی؛ فتحعلی خان خویسکی
میلّی ایستیقلال ایدئیالاری ایله یاشاییب-یارادان ضیالیلار خالقین دؤیونن قلبی، دوشونن بئینی، میلّی یادداشین، میلّی روحون داشیییجیسی کیمی تاریخی فونکسیانی همیشه لیاقتله یئرینه یئتیرمیشلر. خالقیمیزین موستقیل‌لیک ایده‌آلی‌‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده، آذربایجا‌نین تاریخی دؤولتچیلیک عنعنه‌لری زمینینده میلّی دؤولت قورولوشونون یارادیلماسیندا بؤیوک خیدمتلر گؤسترمیش شخصیتلردن بیری ده گؤرکملی اجتماعی-سیاسی خادیم، ایستیقلال موجادیله‌میزین پارلاق سیماسی فتحعلی خان خویسکی‌دیر.
هر شئیدن اوّل، خالق اوچون چالیشماق، میلّی موستقیل‌لیگین، دؤولتچیلیگین قورولماسینا خیدمت ائتمک، میلّتین گله‌جک اینکیشافی نامینه یورولمادان، غزمله فعالیت گؤسترمک گؤرکملی شخصیتین حیات آمالینا، مقصدینه چئوریلمیشدی. بو آمال، غایه ایسه اؤزنؤوبه‌سینده، اونون معنوی دونیاسیندان، وطن عشقیندن قایناقلانیردی. تکجه تورک خالقلاری ایچریسینده دئییل، عموماً موسلمان دونیاسیندا ایلک دموکراتیک، پارلامانلی جومهوریت - آذربایجان خالق جومهوریتینین تمل داشینی قویانلاردان بیری، میلّی حؤکومتین ایلک قوروجوسو فتحعلی خان خویسکی‌نین چتین، کشمکش‌لی، لاکین شرفلی حیاتی، خالقین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینه حصر ائدیلمیش بوتؤو عؤمور یولو تاریخیمیزین شانلی صحیفه‌سینی تشکیل ائدیر.
فتحعلی خان خویسکی اجتماعی منشأ اعتباریله گونئی آذربایجا‌نین خوی شهریندن اولوب، سونرالار قوزئی آذربایجانا –شکی‌یه کؤچ ائتمیش مشهور خویسکی‌لر نسلینه منسوبدور. آتاسی ایسگندر خان روس اوردوسونون ژنرال-لیتنانتی اولموش، باباسی اسماعیل خان خویسکی و اولو باباسی واختیله خوی خانی اولان جعفرقولو خان کئچن عصرین اوللرینده شکی خانلیغینا رهبرلیک ائتمیشلر.ایبتیدایی تحصیلینی شکی شهرینده آلان فتحعلی خان گنجه‌ده کلاسیک گیمنازیا تحصیلی گؤرموش، سونرادان ایسه موسکو بیلم یوردونون حوقوق فاکولته‌سینه داخیل اولموشدور. هله طلبه‌لیک ایللرینده گنجلر حرکاتینا قوشولان خویسکی چار روسیه‌سی‌نین خالقلار آراسیندا آپاردیغی ایکیلی سیاستین، آیری-سئچکیلیگین شاهیدی اولور. بو عدالت‌سیزلیک، سیاسی دیسکریمیناسیا سونرالار اونون میلّی ایستیقلال آمالی‌نین،موجادیله‌سی‌نین روشئییمینه چئوریلیر. او، موسکو بیلم یوردونون تکجه حوقوق‌شوناس کیمی دئییل، عینی زاماندا دونیاگؤروشلو بیرسیاستچی کیمی باشا وورور. اوّلجه گنجه، سونرالار سوخومی، باتومی، کوتای‌سیده عدلیه سیستمینده، یکاترینودار دایرمحکمه‌سینده پروکورور موعاوینی چالیشماقلا یاناشی، اجتماعی-سیاسی فعالیتینی ده داوام ائتدیریر. پئشه فعالیتی دؤورونده اومانیزمی، خئییرخاه‌لیغی، همچنین پرینسیپیال‌لیغی، قطعیتی ایله قافقاز موسلمانلاری‌نین، آذربایجان تورکلری‌نین بؤیوک اعتیمادینی قازانان فتحعلی خان گنجه قوبرنییاسیندان ۲-جی دؤولت دوماسینا نوماینده سئچیلیر.
فتحعلی خان خویسکی‌نین بیوقرافیاسیندا ۲-جی دؤولت دوماسی‌نین نوماینده‌سی کیمی فعالیتی خصوصی مرحله تشکیل ائدیر. روسیه پارلمانی‌نین ایجلاسلاریندا سیاسی و اقتصادی طلبلرله چیخیش ائدن جسارتلی میلّت وکیلی چار حکومتی‌نین زاقافقازییادا، او جوملدن آذربایجاندا یئریتدیگی موستملکه‌چیلیک سیاستینی کسکین تنقید ائدیر، حکومتدن روسیه‌نین موستملکه‌سینده‌کی خالقلارا میلّی-مدنی موختاریت وئریلمه‌سینی طلب ائدیردی. تورپاقلارین کندلیلره پایلانماسی، موسلمانلارین آزاد و حقوق برابرلیگی حاقلاری‌نین تا‌نینماسی، اونلارین دیلینه و دینینه حؤرمت، ۸ ساعاتلیق ایش گونونه کئچیلمه‌سی، جومعه گونونون موسلمان فهله‌لری اوچون ایستیراحت گونو اعلان ائدیلمه‌سی و س. مسئله‌لر ده فتحعلی خان خویسکی‌نین توخوندوغو پروبلملر سیراسیندا ایدی.
۱۹۱۳-جو ایلد‌ن باشلایاراق باکی شهر محکمه‌سینده آندچی - موکیل وظیفه‌سینی ایجرا ائدن خویسکی‌نین فعال وطنداشلیق مؤوقعیی سوسیال ایستاتوسونو موعیّن‌لشدیرمیشدی. او، باکی موسلمان میلّی شوراسی موقتی ایجراییه کومیته‌سی‌نین عضوو سئچیلمیش،قافقاز موسلمانلاری‌نین باکی قورولتایی‌نین تشکیلات‌چیسی و ایشتیراکچیسی کیمی فعال‌لیق گؤسترمیشدیر.
۱۹۱۷-جی ایل فوریه اینقیلابی، روسیه‌ده چاریزمین دئوریلمه‌سی ایله ایمپریا اسارتینده اولان خالقلارین، او جمله‌دن گونئی قافقازخالقلاری‌نین میلّی اویانیش دؤورو باشلاییر. بئله بیر شرایطده هئچ بیر پارتیا منسوبیتی اولمایان، وطن و میلّت منافعیینی اؤزو اوچون مقدس آمالا چئویر‌ن فتحعلی خان زاقافقازیا سئیمی‌نین عضوو و موستقیل زاقافقازیا فدراتیو جومهوریتی حؤکومتینده ناظر وظیفه‌سینی توتموشدور.
فتحعلی خان خویسکی‌نین آذربایجان تاریخینه تؤحفه‌لریندن، میلّت قارشیسیندا خصوصی خیدمتلریندن بیری ده اوردو قوروجولوغو ساحه‌سینده‌دیر. بو ایللرده محض فتحعلی خان خویسکی زاقافقازیا کومیسسارلیغی‌نین رهبرلیگی قارشیسیندا نظامی آذربایجان اوردوسونون یارادیلماسی حاقیندا مسئله قالدیرمیش و کومیسسارلیغین صدری ی.پ.گئگئچکوْری طرفیندن ایمظالانمیش «زاقافقازییا موسلمان اوردوسو تشکیل ائتمک حاقیندا» قطنامه‌یه اساساً، اوردونون تشکیل اولونماسینا رهبرلیک ائتمیشدیر. اوزاق گؤره‌ن سیاستچی بیلیردی کی،نظامی اوردونون یارادیلماسی میلّی موستقیل‌لیگیه گئدن یول، دؤولتچیلیگین تمل داشیدیر.
آذربایجاندا ایبتیدایی و عالی مکتبلرین آچیلماسی یؤنونده تشبوثو و سعیلری فتحعلی خان خویسکی‌نین فعالیتینده پارلاق صحیفه‌لردن بیرینی تشکیل ائدیر. زاقافقازیا‌نین معاریف ناظری اولدوغو زامان فتحعلی خان تیفلیسده یارادیلماسی قرارلاشدیریلان آوروپا تیپلی بیلیم یوردونون باکیدا آچیلماسی تکلیفینی ایر‌لی سورموش، سونرالار بو تشبوث آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده باکیدا تکجه آذربایجا‌نین دئییل، موسلمان شرقی‌نین ایلک بیلیم یوردونون آچیلماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر.
فتحعلی خان خویسکی‌نین سیاسی حیاتی‌نین موهوم بیر دؤورونو آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده‌کی فعالیتی تشکیل ائدیر آذربایجا‌نین ایستیقلالی حاقیندا عقده ایمضا آتان، ایلک و عمومی‌لیکده ایسه اوچ آردیجیل حکومتین تشکیلات‌چیسی فتحعلی خان خویسکی‌نین دؤولتچیلیک فعالیتی تورک دونیاسیندا، عینی زاماندا بوتون موسلمان عالمینده ایلک پارلمانلی جومهوریتین - آذربایجان خالق جومهوریتینین سالنامه‌سینی تشکیل ائدیر.
خویسکی‌نین رهبرلیک ائتدیگی حکومت کابینتلری دؤورونده موستملکه سیاستی‌نین رمزی اولان یئلیزاوئتپول شهری و قوبئرنییاسی‌نین یئنیدن گنجه و گنجه قوبئرنییاسی آدلاندیریلماسی، قاریاگین قزاسی‌نین جبراییل قزاسی آدی ایله عوض ائدیلمه‌سی، چوخ پارتیالی پارلمان سیستمی‌نین یارادیلماسی، آذربایجان جومهوریتینین پول و پوست مارکالاری‌نین بوراخیلماسی، آنا دیلینده مکتب و سمینارلارین آچیلماسی و دیگر موترقّی تدبیرلر حیاتا کئچیریلمیشدیر.
خاریجی ایشلر ناظیری وظیفه‌سینی ایجرا ائدن فتحعلی خان خویسکی‌نین آذربایجان خالق جومهوریتینین بین‌الخالق عالمده و خاریجی دؤولتلر طرفیندن تا‌نینماسیندا دا معین خیدمتلری اولموشدور. خویسکی‌نین بو وظیفه‌ده فعالیتی آذربایجان دؤولتچیلیگی‌نین مودافیعه‌سی باخیمیندان شرفلی تاریخدیر. آذربایجان دؤولتچیلیگی‌نین موقدّراتی ایله باغلی ایستراتژی قرارلارین قبول ائدیلمه‌سینده پرینسیپیال مؤوقع نوماییش ائتدیر‌ن فتحعلی خان عوثمانلی دؤولتی‌نین یئگانه بین‌الخالق موتفیقی اولماسینا باخمایاراق، تورک کوماندانلیغی‌نین آذربایجا‌نین داخیلی ایشلرینه قاریشماسینا قارشی اعتراضینی بیلدیرمیش، دؤولتین موستقیل‌لیگینی قوروماغی پریوریتئت وظیفه حساب ائتمیشدیر. عینیله بو جور باریشماز مؤقعدن چیخیش ائدن فتحعلی خان کسکین شکیلده آغ قواردییالی ژنرال دنیکی‌نین و باکیداکی ائرمنی قولدورلاری‌نین عمللرینه گؤز یومان اینگیلیس ژنرالی تومسونا مراجعت عونوانلامیشدی. خصوصیله، تومسونلا صحبتی اسناسیندا ناخچیوا‌نین ائرمنیستانا وئریلمه‌سی جهدلری‌نین، ائرمنیلرین قاراباغلا باغلی اراضی ایدعالاری‌نین گئرچکلشمه‌سینه یول وئرمه‌یه‌جکلرینی بیان ائتمیشدیر. او، رسفسر-این خاریجی ایشلر اوزره خالق کومیسساری گ.و.چیچری‌نین ایدیعالی نوتالارینا توتارلی جاواب وئره‌رک سووئت روسیه‌سی حکومتینه قطیتلی مؤقع بیلدیرمیشدیر. گؤروندوگو کیمی، فتحعلی خان خویسکی آذربایجا‌نین موستقیل‌لیگی، دؤولتین بؤلونمزلیگی مسئله‌سینده پرینسیپیال‌لیغینی، جسارتینی اورتایا قویاراق وطن سئوگیسیندن قایناقلانان عزمله، قطعیتله موباریزه آپارمیشدیر.
فتحعلی خان خویسکی آذربایجا‌نین موستقیل‌لیگی‌نین پاریس سوله کونفرانسیندا تا‌نینماسی خبرینی پارلماندا خبر وئررکن سئوینج و غورور حیسینی: «اؤزومو آرتیق درجه‌ده خوشبخت حساب ائدیره‌م کی، ایستیقلالیتیمیزی اعلان ائدن زامان حکومت باشیندا من ایدیم. و ایندی ده تصدیقینی سیزه من اعلان ائدیره‌م» - دئیه بیلدیرمیشدی. چوخ تأسف کی، بو سئوینج اوزون سورمه‌دی، روسیه ایمپریالیست مؤوقعیینی گؤستردی، آذربایجان ایشغال اولوندو، خالق جومهوریتی سوقوط ائتدی.
آذربایجان ایستیقلالی‌نین ایشغالیندان سونرا وطنی ترک ائتمک مجبوریتینده قالان فتحعلی خان خویسکی تیفلیس شهرینده ائرمنی تررورچولاری طرفیندن قتله یئتیریلمیش و اورادا موسلمان قبیریستانلیغیندا دفن اولونموشدور.
م.ا.رسول‌زاده یاخین دوستو و مسلکداشی حاقیندا سونرالار یازیردی: «فتحعلی خان آذربایجان تاریخی‌نین تشکّولونده موهوم رول اوینامیش سیمالارداندیر، جومهوریتین بولشویکلر طرفیندن ایستیلاسی زامانی تیفلیسه ایلتیجا ائیله‌میش، بورادا آذربایجان دعاواسینی ایداره ائتمکده ایکن خاین بیر قورشون قیمتدار حیاتینا فاجعه‌لی بیر صورتده خیتام وئرمیشدیر. فتحعلی خا‌نین بو صورتله حیات صحنه‌سیندن چکیلمه‌سی آذربایجان ایستیقلالی‌نین حسرتی ایله داغدار اولان کؤنوللرده سیلینمز بیر تأثیر بوراخمیشدیر».
فتحعلی خان خویسکی شرفلی حیاتی، اجتماعی-سیاسی فعالیتی، میلّی-ایستیقلال موجادیله‌سی ایله آذربایجان خالقی‌نین طالعیی‌نین بیر پارچاسی، محض بو گون ده غورورلا خاطیرلادیغیمیز تاریخی شخصیتلردندیر. اونون میلّی دؤولت قوروجولوغو و موستقیل‌لیگیمیزین قورونماسی ایستیقامتینده دیپلوماتیک سعیلری، گرگین موباریزه‌سی، حؤکومت ایداره‌چیلیگی ساحه‌سینده‌کی تجروبه‌سی، دؤولتچیلک کونسپسیاسی بو گون و هر زامان آذربایجان تاریخی‌نین پارلاق صحیفه‌لری اولاراق یاد ائدیله‌جک.
لیلا رشید
باکی دؤولت اونیورسیتتی‌نین دوکتورانتی
کؤچورن: عباس ائلچین
