صابیر ادبی مکتبی‌‌نین داوامچیسی: میرزه علی مؤعجوز 
ساوالان فرجوو
     بؤیوک ساتیریک شاعیر میرزه علی اکبرصابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی داوامچیلاریندان بیری ده میرزه علی مؤعجوزدور. او، جنوبی آذربایجاندا بو ادبی اوسلوبو داوام ائتدیرن دئموکراتیک روحلو، ساده آنا دیلینده یازان خالق شاعیری اولوب... 
     میرزه علی مؤعجوز 1873-جو ایلده جنوبی آذربایجا‌نین شبیستر قصبه‌سینده تاجیر عاییله‌سینده دونیایا گلیب. آتاسی حاجی‌ آغا ایشی ایله علاقه دار تئز-تئز تورکییه‌یه گئدرمیش. ایستانبولون قاینار حیاتی اونو اؤزونه باغلاییر. او، اوشاقلارینی ایستانبولا آپارماق قرارینا گلیر. ایکی اوغلونو - حوسئین و حسنی ایستانبولا آپاریر، اونلارا لازیمی شراییط یارادیر. کیچیک اوغلو میرزه علینی ایسه یا‌نیندا ساخلاییر. اونو قصبه‌ده‌کی موللا مکتبینه قویور. بئله‌لیکله او، ایلک تحصیلینی شبیسترده آلیر. آنجاق میرزه اون آلتی یاشیندا ایکن آتاسی وفات ائدیر. شبیسترده تک قالماسین دئیه قارداشلاری اونو ایستانبولا آپاریر.
مؤعجوز 16 ایل ایستانبولدا یاشاییر. ایستانبول موحیطی اونا چوخ تاثیر ائدیر. او، وط‌نی‌نین اینکیشافدان نه قدر گئری قالدیغینی باشا دوشور. قارداشلاری ایله برابر تیجارتده چالیشماقلا یاناشی، چوخلو موطالیعه ائدیر. شرق ادبیاتینی، دؤورون ایجتیماعی-سیاسی مطبوعاتینی هوسله اوخویور. نهایت، شبیستره قاییدیر. وط‌‌نی‌نین موعاصیر حیاتدان چوخ گئری قالماسی ایله باریشا بیلمیر. الیندن ایسه بیر ایش گلمه‌دیگینی گؤرور. غضبینی شئعیر ایله ایفاده ائدیر. واختی‌نین چوخ حیصه‌سینی مشهور عالیم و موتفکّیر شئیخ ماحمود شبیستری‌نین مقبره‌سینده خیدمتده کئچیریر. شبیسترلیلرین جهالتدن قورتولماسی و مدنی حیاتا قاتیلماسی اوچون سعی گؤستریر. شئعیرلرینده مؤوهوماتچی عونصورلری تنقید آتشینه توتور، قادین آزادلیغینی تبلیغ ائدیر.
     اؤتن عصرین اوّللریندن باشلایاراق سورعتله اینکیشاف ائدن آذربایجان ادبیاتینی، خوصوصیله "موللا نصرالدین"ای و صابیر شئعیرلرینی گئنیش موطالیعه ائدن میرزه علی مؤعجوز شبیستر کیمی اونودولموش بیر گوشه‌ده یاشاسا دا، روحدان دوشمور. دایمی اولاراق صابیر جسارتی و ساییقلیغی ایله یازیر، یارادیر. اونون بیر سیرا شئعیرلری چاپ اولونمازدان اول آغیزدان-آغیزا گزیب، خالق کوتله‌سی آراسیندا گئنیش یاییلیب. 
     اونو دا قئید ائدک کی، ییرمینجی عصرین اوّللرینده روسییادا باش وئرن اینقیلاب (1905) ایراندا دا اینقیلابی حرکاتا تاثیر گؤستریب. بو پروسئسلر م.ع.مؤعجوز کیمی صنعتکارلارین یارادیجیلیغینا دا تاثیرسیز اؤتوشمه‌ییب. او، آنا دیلینده شئعیرلر یازیب، ایران ایرتیجاسینی، کوتله‌‌نین گئریلیگینی، آغیر گوزرا‌نینی، ساوادسیزلیغینی، قادینلارین دؤزولمز شراییطینی کسکین شکیلده تنقید ائدیب.
     آراشدیرمالاردا م.ع.مؤعجوزون ساتیریک شاعیر کیمی یارادیجیلیغی یوکسک قییمتلندیریلیب. اونون "موللا نصرالدین"له علاقه‌لرینه گئنیش یئر وئریلیب. صابیرله مؤعجوزون اوسلوب و مؤوضو یاخینلیغی موقاییسه ائدیلیب و ماراقلی نتیجه‌لره گلینیب. او، "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی نوماینده‌سی کیمی "موللا نصرالدین" ژورنالیندان علاوه"زنبور" ،"بهلول" ،"ایقبال" ،"ترقّی" ژورنال و قزئتلرینده ده چیخیش ائدیب. صابیردن سونرا ان ایستعدادلی ساتیریکلردن بیری کیمی سجییّه‌لندیریلیب. او، میرزه جلیلین، صابیرین، عومومن، "موللا نصرالدین"چیلرین آمالینی، مفکوره‌سینی جنوبی آذربایجاندا هر جور عذاب-اذییته رغمن، سئوه-سئوه، سئودیره-سئودیره تبلیغ ائدیب. یاخین شرقده، او جومله‌دن، ایراندا باش وئرن ایجتیماعی-سییاسی حادیثه‌لر، یئنی تحصیل و تربییه، سوسیال عدالت‌سیزلیک، جهالت و مؤوهومات کیمی موهوم مسله‌لر اونون شئعیرلری‌نین اساس مؤوضوسو اولوب. ساده دیل، رنگارنگ اوسلوب اؤزللیکلری ایله سئچیلن بو شئعیرلر ایندی ده تاثیرلی و آکتوالدیر.
     شاعیر 1933-جو ایلده گؤزله‌نیلمه‌دن شبیستری ترک ائده‌رک شاهرودا کؤچور. منبعلرده گؤستریلیر کی، اونون شبیستری ترک ائتمه‌سی‌نین چوخ آغریلی سببلری اولوب. او، دوستو م.محمدعلی‌یه عونوانلادیغی بیر شئعیرینده مورتجئع قووّه‌لرین تضییقی ایله (اونو "دینسیز و ایمانسیز" اعلان ائتمیشدیلر) دوغما شهری ترک ائتدیگینی بیلدیریر.
     اصلینده او، ایستانبولدان شبیستره قاییدان گوندن "بوغدایا ساری، قیرا قارا" دئدیگی اوچون همیشه "کلله‌سی کوت" ،"فیکری داریسقال" ایرتیجاعچیلارین سؤیوش و هده-قورخولارینا معروض قالمیشدی: "مؤعجوزون نبضین آلیب سؤیله‌دی دوکتور: ائی وای، اعتیقادین پوزولوب، ترک ائدیب ایمان سنی" ؛"مؤعجوز، دئمه‌دیم من سنه بیهوده دانیشما؟" ؛"اؤلدوره مؤعجوزو آللاه، اؤزو دیوانا چکه".
     1921-جی ایلده نجفده دینی تحصیل آلیب شبیستره قاییدان حاجی میرزه کاظیم آغا شبیستری‌نین فتواسی ایله شاعیر داها چوخ تعقیب و تحقیرلره معروض قالیر. یارادیجیلیغی لاغا قویولور، شرف و لیاقتی‌نین آلچالدیلماسینا جهد ائدیلیر. 1925-جی ایلده "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، ایش حتّی او یئره گلیب چاتیر کی، حاجی میرزه کاظیم آغا مؤعجوزون تکجه شبیستردن یوخ، عومومیتله، ایراندان قووولماسینی طلب ائدیب. 1930-1933-جو ایللرده ایرتیجاعچیلارین مؤعجیزه هوجوملاری داها دا گوجله‌نیر و سرتلشیر. حاجی میرزه کاظیم آغا‌نین تضییقلری‌نین سون حدده چاتماسی نتیجه‌سینده فیزیکی جهتدن ضعیفله‌ین شاعیر معنوی جهتدن ده سارسیلیر و چیخیش یولونو شبیستردن کؤچمکده گؤرور. باجاناغی خطیب‌زاده‌نین دعوتی ایله شاهرودا گئدیر.
شاعیر شبیستردن چیخاندا اونو پرستیشکارلاریندان 20 نفر موشاییعت ائدیر. تبریزه چاتان شاعیر بیر نئچه گون دوستو ح.م.ناخچیوا‌نی‌نین ائوینده قوناق قالیر. اورادا قیسا ترجومئیی-حالینی یازیر. ح.ناخچیوانی ایسه اونون بیزه معلوم اولان سون فوتوشکلینی چکیر. او، شاهرودا کؤچمه‌سینی تصویر ائدن "ائتدیم ویداع جنابووی چون لئیلی-تاریده" میصراعسی ایله باشلایان مکتوبدا شاهروددا قارشیلانماسی، موشاهیده‌لری، دوشونجه‌لری، کئچیردیگی حیسّلر، شاهرودون طبیعتی، اهالیسی و عادت-عنعنه‌لری حاقیندا دولغون و اطرافلی معلومات وئریر.
اونون شاهروددا یازدیغی هم مطبوع، هم ده غئیری-مطبوع شئعیرلری‌نین هامیسیندا ("ائتدیم ویداع جنابووی چون لئیلی-تاریده" ،"شاهروددان مکتوب" ،"علی جان" ،"فراقی-دوستان" ،"محمدعلی‌یه مکتوب") داها چوخ لیریک اووقات حاکیمدیر. بیز اونون یارادیجیلیغینا دیقّت یئتیررکن عنعنه‌وی اولان عئیبجر ساتیریک اوبرازلارلا قارشیلاشمیریق. بو اثرلرده یوردوندان دیدرگین دوشن، دوستلاری‌نین آیریلیغینا دؤزه بیلمه‌ین، طبیعتین فوسونکار گؤزللیکلریندن قلبی شادلانمایان، دونیا‌نین وفاسیزلیغیندان شیکایتلنن شاعیرین روحو حاکیمدیر. م.ع.مؤعجوز بورادا چوخ یاشامیر و 1934-جو ایل سئنتیابرین 3-ده فاجیعه‌وی شکیلده دونیاسینی دَییشیر.

کؤچورن: عباس ائلچین

صابیر ادبی مکتبی‌‌نین داوامچیسی: میرزه علی مؤعجوز 
ساوالان فرجوو
     بؤیوک ساتیریک شاعیر میرزه علی اکبرصابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی داوامچیلاریندان بیری ده میرزه علی مؤعجوزدور. او، جنوبی آذربایجاندا بو ادبی اوسلوبو داوام ائتدیرن دئموکراتیک روحلو، ساده آنا دیلینده یازان خالق شاعیری اولوب... 
     میرزه علی مؤعجوز 1873-جو ایلده جنوبی آذربایجا‌نین شبیستر قصبه‌سینده تاجیر عاییله‌سینده دونیایا گلیب. آتاسی حاجی‌ آغا ایشی ایله علاقه دار تئز-تئز تورکییه‌یه گئدرمیش. ایستانبولون قاینار حیاتی اونو اؤزونه باغلاییر. او، اوشاقلارینی ایستانبولا آپارماق قرارینا گلیر. ایکی اوغلونو - حوسئین و حسنی ایستانبولا آپاریر، اونلارا لازیمی شراییط یارادیر. کیچیک اوغلو میرزه علینی ایسه یا‌نیندا ساخلاییر. اونو قصبه‌ده‌کی موللا مکتبینه قویور. بئله‌لیکله او، ایلک تحصیلینی شبیسترده آلیر. آنجاق میرزه اون آلتی یاشیندا ایکن آتاسی وفات ائدیر. شبیسترده تک قالماسین دئیه قارداشلاری اونو ایستانبولا آپاریر.
مؤعجوز 16 ایل ایستانبولدا یاشاییر. ایستانبول موحیطی اونا چوخ تاثیر ائدیر. او، وط‌نی‌نین اینکیشافدان نه قدر گئری قالدیغینی باشا دوشور. قارداشلاری ایله برابر تیجارتده چالیشماقلا یاناشی، چوخلو موطالیعه ائدیر. شرق ادبیاتینی، دؤورون ایجتیماعی-سیاسی مطبوعاتینی هوسله اوخویور. نهایت، شبیستره قاییدیر. وط‌‌نی‌نین موعاصیر حیاتدان چوخ گئری قالماسی ایله باریشا بیلمیر. الیندن ایسه بیر ایش گلمه‌دیگینی گؤرور. غضبینی شئعیر ایله ایفاده ائدیر. واختی‌نین چوخ حیصه‌سینی مشهور عالیم و موتفکّیر شئیخ ماحمود شبیستری‌نین مقبره‌سینده خیدمتده کئچیریر. شبیسترلیلرین جهالتدن قورتولماسی و مدنی حیاتا قاتیلماسی اوچون سعی گؤستریر. شئعیرلرینده مؤوهوماتچی عونصورلری تنقید آتشینه توتور، قادین آزادلیغینی تبلیغ ائدیر.
     اؤتن عصرین اوّللریندن باشلایاراق سورعتله اینکیشاف ائدن آذربایجان ادبیاتینی، خوصوصیله "موللا نصرالدین"ای و صابیر شئعیرلرینی گئنیش موطالیعه ائدن میرزه علی مؤعجوز شبیستر کیمی اونودولموش بیر گوشه‌ده یاشاسا دا، روحدان دوشمور. دایمی اولاراق صابیر جسارتی و ساییقلیغی ایله یازیر، یارادیر. اونون بیر سیرا شئعیرلری چاپ اولونمازدان اول آغیزدان-آغیزا گزیب، خالق کوتله‌سی آراسیندا گئنیش یاییلیب. 
     اونو دا قئید ائدک کی، ییرمینجی عصرین اوّللرینده روسییادا باش وئرن اینقیلاب (1905) ایراندا دا اینقیلابی حرکاتا تاثیر گؤستریب. بو پروسئسلر م.ع.مؤعجوز کیمی صنعتکارلارین یارادیجیلیغینا دا تاثیرسیز اؤتوشمه‌ییب. او، آنا دیلینده شئعیرلر یازیب، ایران ایرتیجاسینی، کوتله‌‌نین گئریلیگینی، آغیر گوزرا‌نینی، ساوادسیزلیغینی، قادینلارین دؤزولمز شراییطینی کسکین شکیلده تنقید ائدیب.
     آراشدیرمالاردا م.ع.مؤعجوزون ساتیریک شاعیر کیمی یارادیجیلیغی یوکسک قییمتلندیریلیب. اونون "موللا نصرالدین"له علاقه‌لرینه گئنیش یئر وئریلیب. صابیرله مؤعجوزون اوسلوب و مؤوضو یاخینلیغی موقاییسه ائدیلیب و ماراقلی نتیجه‌لره گلینیب. او، "موللا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی نوماینده‌سی کیمی "موللا نصرالدین" ژورنالیندان علاوه"زنبور" ،"بهلول" ،"ایقبال" ،"ترقّی" ژورنال و قزئتلرینده ده چیخیش ائدیب. صابیردن سونرا ان ایستعدادلی ساتیریکلردن بیری کیمی سجییّه‌لندیریلیب. او، میرزه جلیلین، صابیرین، عومومن، "موللا نصرالدین"چیلرین آمالینی، مفکوره‌سینی جنوبی آذربایجاندا هر جور عذاب-اذییته رغمن، سئوه-سئوه، سئودیره-سئودیره تبلیغ ائدیب. یاخین شرقده، او جومله‌دن، ایراندا باش وئرن ایجتیماعی-سییاسی حادیثه‌لر، یئنی تحصیل و تربییه، سوسیال عدالت‌سیزلیک، جهالت و مؤوهومات کیمی موهوم مسله‌لر اونون شئعیرلری‌نین اساس مؤوضوسو اولوب. ساده دیل، رنگارنگ اوسلوب اؤزللیکلری ایله سئچیلن بو شئعیرلر ایندی ده تاثیرلی و آکتوالدیر.
     شاعیر 1933-جو ایلده گؤزله‌نیلمه‌دن شبیستری ترک ائده‌رک شاهرودا کؤچور. منبعلرده گؤستریلیر کی، اونون شبیستری ترک ائتمه‌سی‌نین چوخ آغریلی سببلری اولوب. او، دوستو م.محمدعلی‌یه عونوانلادیغی بیر شئعیرینده مورتجئع قووّه‌لرین تضییقی ایله (اونو "دینسیز و ایمانسیز" اعلان ائتمیشدیلر) دوغما شهری ترک ائتدیگینی بیلدیریر.
     اصلینده او، ایستانبولدان شبیستره قاییدان گوندن "بوغدایا ساری، قیرا قارا" دئدیگی اوچون همیشه "کلله‌سی کوت" ،"فیکری داریسقال" ایرتیجاعچیلارین سؤیوش و هده-قورخولارینا معروض قالمیشدی: "مؤعجوزون نبضین آلیب سؤیله‌دی دوکتور: ائی وای، اعتیقادین پوزولوب، ترک ائدیب ایمان سنی" ؛"مؤعجوز، دئمه‌دیم من سنه بیهوده دانیشما؟" ؛"اؤلدوره مؤعجوزو آللاه، اؤزو دیوانا چکه".
     1921-جی ایلده نجفده دینی تحصیل آلیب شبیستره قاییدان حاجی میرزه کاظیم آغا شبیستری‌نین فتواسی ایله شاعیر داها چوخ تعقیب و تحقیرلره معروض قالیر. یارادیجیلیغی لاغا قویولور، شرف و لیاقتی‌نین آلچالدیلماسینا جهد ائدیلیر. 1925-جی ایلده "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، ایش حتّی او یئره گلیب چاتیر کی، حاجی میرزه کاظیم آغا مؤعجوزون تکجه شبیستردن یوخ، عومومیتله، ایراندان قووولماسینی طلب ائدیب. 1930-1933-جو ایللرده ایرتیجاعچیلارین مؤعجیزه هوجوملاری داها دا گوجله‌نیر و سرتلشیر. حاجی میرزه کاظیم آغا‌نین تضییقلری‌نین سون حدده چاتماسی نتیجه‌سینده فیزیکی جهتدن ضعیفله‌ین شاعیر معنوی جهتدن ده سارسیلیر و چیخیش یولونو شبیستردن کؤچمکده گؤرور. باجاناغی خطیب‌زاده‌نین دعوتی ایله شاهرودا گئدیر.
شاعیر شبیستردن چیخاندا اونو پرستیشکارلاریندان 20 نفر موشاییعت ائدیر. تبریزه چاتان شاعیر بیر نئچه گون دوستو ح.م.ناخچیوا‌نی‌نین ائوینده قوناق قالیر. اورادا قیسا ترجومئیی-حالینی یازیر. ح.ناخچیوانی ایسه اونون بیزه معلوم اولان سون فوتوشکلینی چکیر. او، شاهرودا کؤچمه‌سینی تصویر ائدن "ائتدیم ویداع جنابووی چون لئیلی-تاریده" میصراعسی ایله باشلایان مکتوبدا شاهروددا قارشیلانماسی، موشاهیده‌لری، دوشونجه‌لری، کئچیردیگی حیسّلر، شاهرودون طبیعتی، اهالیسی و عادت-عنعنه‌لری حاقیندا دولغون و اطرافلی معلومات وئریر.
اونون شاهروددا یازدیغی هم مطبوع، هم ده غئیری-مطبوع شئعیرلری‌نین هامیسیندا ("ائتدیم ویداع جنابووی چون لئیلی-تاریده" ،"شاهروددان مکتوب" ،"علی جان" ،"فراقی-دوستان" ،"محمدعلی‌یه مکتوب") داها چوخ لیریک اووقات حاکیمدیر. بیز اونون یارادیجیلیغینا دیقّت یئتیررکن عنعنه‌وی اولان عئیبجر ساتیریک اوبرازلارلا قارشیلاشمیریق. بو اثرلرده یوردوندان دیدرگین دوشن، دوستلاری‌نین آیریلیغینا دؤزه بیلمه‌ین، طبیعتین فوسونکار گؤزللیکلریندن قلبی شادلانمایان، دونیا‌نین وفاسیزلیغیندان شیکایتلنن شاعیرین روحو حاکیمدیر. م.ع.مؤعجوز بورادا چوخ یاشامیر و 1934-جو ایل سئنتیابرین 3-ده فاجیعه‌وی شکیلده دونیاسینی دَییشیر.

کؤچورن: عباس ائلچین