+0 بگندیم
مصطفی چوقای (قازاخجا: Mustafa Şoqaý تورکجه:Mustafa Çokay )
(25 دئکابر 1890 — 27 دئکابر 1941) — قازاخایجتیماعی و سیاسی خادیمی، پوبلیسیست،تورکوستا‌نین بیرلیگی اوغروندا موباریز.
قازاخیستا‌نین تا‌نینمیش دؤولت و ایجتیماعی خادیمی. 1918-جی ایلین یانواریندا تورکوستان ویلایتی ("قوقاند ویلایتی") حؤکومتینه باشچیلیق ائدیب. 1918-جی ایلین 21 فئورالیندا بو حؤکومت بولشئویکلر طرفیندن داغیدیلدیقدان سونرا 1921-جی ایلده آوروپایا موهاجیرت ائدیب. ایستانبولدا "یئنی تورکوستان" ژورنالینی نشر ائدیب (1927-1931). "پروْمئتئی" تشکیلاتی‌نین عوضوو کیمی م.ا.رسول‌زاده‌نین موهاجیرتده بولشئویزمه قارشی بیرگه موجادیله ائتدیگی سیلاحداشلاریندان اولوب.[۱]
یاشاییشی
1890-جی ایلین یانوارین 7-ده سیر دریا کنارینداکی قیرغیز چؤللرینده یاشایان ساده بیرقازاخ عاییله‌سینده دوغولان مصطفی اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیگینی آق‌مئسجیتده کئچیریب. ایلک تحصیلینی ده بورادا آلدیغیندان چوخ واخت اونو آق‌مئسجیت دوغوملو ساییرلار. سوی‌کؤکوخارزمشاهلارا باغلی اولان بو بؤیوک اینسان گنجلیگیندن ظولمه و حاقسیزلیغا قارشی موباریزه‌یه آتیلیب، کئشمکئشلی بیر حیات یاشاییب.
اورتا مکتبی داشکندده روس دیلینده بیتیرن مصطفی پئتئربورق اونیوئرسیتئتینده حوقوق فاکولته‌سینه قبول اولونور. پئتئربورقدا سول دونیاگؤروشلو اینقیلابچیلارلا یاخیندان تانیش اولسا دا، اونلارلا فیکیر بیرلیگینه گله بیلمه‌میشدی. مصطفی چوقای آچیق-آیدین گؤروردو کی، کومونیزم قورماق، اینسان آزادلیغینا نایل اولماق ایستگی ایله موباریزه‌یه قوشولانلار روس شوْوینیزمیندن اوزاغا گئده بیلمیرلر. بو سببدن ده او، روسیه ایمپئرییاسینی یئنی فورمادا یاشاتماق ایسته‌دیکلرینی گؤردوگونه گؤره اونلاردان اوزاقلاشیر. او، ایلک نؤوبه‌ده خالقینی روس موستملکه‌چیلری‌نین اسارتیندن خیلاص اولماسینا اوستونلوک وئریر.
1913-جی ایلده تورکیستان و قازاخستاندا روسلارین علئیهینه قییام باشلاییر.[۲]
مصطفی چوقایین پئتئربورقدا اوخودوغو ایللر آوروپا و روسیه‌نین بالکان خالقلارینی عثمانلی دؤولتینه قارشی عوصیانا تحریک زاما‌نینا تصادوف ائدیر. بئله آغیر بیر زاماندا مصطفی چوقای دوستلارییلا بیر درنک قورور. اونلار عثمانلی دؤولتینه یاردیم اوچون موختلیف تدبیرلر حیاتا کئچیریرلر. روسیه وطنداشی اولان موسلمانلاردان پول توپلایاراق عثمانلی دؤولتی‌نین روسیه‌ده‌کی بؤیوک ائلچیسی تورهان پاشایا وئریرلر.
تورکیستان حؤکومتی‌نین بایراغی
عالی تحصیلینی باشا ووردوقدان سونرا تورکوستانا دؤنن مصطفی چوقای داشکندده‌کی «اولوغ تورکوستان» قزئتی‌نین ان فعّال موخبیرلریندن بیرینه چئوریلیر. بیر ایل سونرا ایسه داشکندده «بیرلیک توغو» ژورنالینی نشر ائتمگه باشلاییر. داشکندده روسجا چاپ اولونان «حورّ تورکوستان» و «یئنی تورکوستان» قزئتلری‌نین فعالیتی ده مصطفی چوقایین آدییلا باغلیدیر. قزئت و ژورناللار اونا یالنیز فیکرلری‌نین یایماق اوچون دئییل، هم ده مسلکداشلارینی تاپیب بیر یئره توپلاماق اوچون عوضسیز واسیطه اولور. 1917-جی ایلین فئورالیندا چار 2. نیکولای حاکیمیتدن اوزاقلاشدیریلدیقدان سونرا مصطفی چوقای و مسلکداشلاری قازاخ و قیرغیز تورکلری‌نین اورتاق دؤولتلری اولان «آلاش اوردا»نی قورماغا باشلاییرلار. 27 نویابر 1918-جی ایلده قوقانددا تورکوستان حؤکومتی‌نین ائلا‌نیندا اونون عوضسیز خیدمتی اولور. یئنی قورولموش حؤکومتده رهبر وظیفه توتان مصطفی چوقای بوتون وارلیغییلا موستقیل سیاست یئریتمگه چالیشیر و بیر سیرا دئموکراتیک ایصلاحاتلار حیاتا کئچیره بیلیر. دیقّتی چکن اودور کی، چار گئنئرالی اولان کوْلچاک مصطفی چوقایین اؤلدورولمه‌سینه گؤستریش وئریر. بولشئویکلر چار روسیه‌سینی «خالقلار حبسخاناسی» آدلاندیرسالار دا، اؤزلری حاکیمیته گلدیکدن سونرا روسیه ایمپئرییاسی‌نین سرحدلرینی برپا ائتمک اوچون قانلی دؤیوشلره آتیلیرلار. اونلار آز زامان ایچریسینده «آلاش-اوردا»نی اؤزلرینه تابئع ائدیرلر.[۳]
مصطفی چوقای موهاجیرته گئتمک زوروندا قالیر. 1919-جو ایلده قوزئی قافقازا گلن مصطفی چوقای تیفلیسده چیخاردیغی «حورّ داغلیلار» آدلی هفته‌لیک قزئتده تورکوستان دعواسینی دیله گئتیرن یازیلار یازیر. 1920-جی ایلده قوزئی قافقاز میلّی تشکیلاتی‌نین تورکوستان میلّی مرکزی ایله بیرلشه‌رک «یئنی دونیا» قزئتینی چیخاریر. بورادا دَیرلی یازیلار یازیر. تیفلیسده «شافاق» آدییلا چیخاردیغی قزئتدهآنادولوداکی قووایی میلّیه حرکاتینی دستکله‌ین یازیلار چاپ ائدیر. آذربایجان خالق جومهوریتینی دستکله‌ین و دایم اونا یاردیمچی اولان مصطفی چوقای بولشئویکلر قافقازی ایشغال ائتدیکدن سونرا باتوم-ترابزون دنیز یولو ایله ایستانبولا گئدیر. ایستانبولدا چیخان «یئنی تورکوستان»، بئرلینده چیخان «یاش تورکوستان» آدلی ژورناللاردا و آوروپا دیللرینده چیخان مطبوعاتدا چوقای همیشه تورکوستان و تورکلوک دعواسینی داوام ائتدیریر. چوقای 1921-جی ایلین اولینده ایستانبولدان گمی ایله فرانسه‌نین مارسئل لیما‌نینا گلیر، اورادان قاتارلا Gare de Lyon-ا گئدیر.تاتار لیدئرلریندن فواد توکتار چوقای و خانیمی ماریانی Gare de Lyon-دا قارشیلاییر و کاسیب بیر اوتئله یئرلشدیریر. بیر نئچه گون سونرا چوقایلار Avenue Mozart-دا 64 نؤمره‌لی ایکی اوتاقلی کیچیک بیر ائوه کؤچمه‌لی اولورلار. آنجاق ایکی هفته سونرا مادّی سیخینتیدان منزیل‌لرینی یئمکخانایا چئویریر و بورادا روسیه‌دن گلمیش قاچقینلارا اوجوز قییمته ناهار وئرمگه باشلاییرلار. بیر زامانلار تورکوستان حؤکومتی‌نین رهبری اولان چوقای ایندی آلین تری ایله چؤرک‌پولو قازانماق اوچون کارتوف، سوغان سویماقلا، دویو آریتلاماقلا گون کئچیریر. حتّی آذربایجان خالق جومهورییتی‌نین موهاجیرتده اولان لیدئری محمد امین رسول‌زاده اونون گؤروشونه گلرکن چوقای عوذر دیله‌یه‌رک اونونلا صؤحبتینی کارتوف سویا-سویا داوام ائتدیریر. رسول‌زاده خاطیره‌لرینده چوقایین وضعیتینی بئله گؤردوگونه اوزولمور. عکسینه، اونون اَییلمزلیگینه، غورورونا، عاغیل و متانتینه حئیران قالدیغینی یازیر.
1922-جی ایلین اورتالاریندا چوقایین خانیمی ماریا خستله‌نیر. اونون پاریسده موعالیجه‌سینه پوللاری یئتمه‌دیگینه گؤره آلمانا آپاریرلار. چونکی آلماندا اینفلایاسیایا گؤره هر شئی اوجوز ایدی. بئله کی، 100 فرانسیز فرانکی ایله آیلارلا بیر پانسیوندا قالماق مومکون ایدی. چوقایلار عاییله‌سی آلتی آی آلماندا قالدیقدان سونرا فرانسه‌یه قاییدیر و 1923-جو ایلدن Nogent Sur Marne-ده یاشاماغا باشلاییرلار.[۴]چوقای پاریسده یالنیز ایدئولوژی باخیشییلا دئییل، دوروستلوگو و دوستلارینا اولان وفاسی ایله ده تا‌نینمیشدی. او، پاریسده یاشایان آذربایجان موهاجیرلری علی‌مردان بیگ توپچوباشی‌‌زاده و جیحون بیگ حاجی‌بیلی ایله گؤروشور، بیرگه موباریزه پلانلاری حاضیرلاییر، توپلانتیلار کئچیریر، فیکیر موبادیله‌سی ائدیردیلر. چوقای حیاتی‌نین ان محصولدار سون 20 ایلینی پاریسده کئچیریر. 1921-1941-جی ایللرده پاریسده یاشاییب ایجتیماعی-سیاسی فعالیتله مشغول اولماقلا یاناشی تئز-تئز بئرلینه گئدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی. هم اوراداکی سیاسی موهاجیرلرله گؤروشور، هم ده «یاش تورکوستان» ژورنالینی اورادا چاپ ائتدیریر.
1929-1939جو ایللر آراسیندا «یاش تورکوستان» ژورنالی‌نین 117 سایینی چاپ ائتدیره‌رک اوخوجولارا چاتدیرا بیلیر. بو ژورنالدا یالنیز تورکوستا‌نین آزادلیغی اوغروندا گئدن موباریزه‌دن سؤز آچیلمیردی. کئچمیش روسیه اراضیسینده اسارتده یاشایان خالقلارین میلّی موباریزه‌سی بورادا اؤز عکسینی تاپیر. بورادا آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین مقاله‌لرینه ده تئز-تئز راست گلینیر. ژورنالین اساس غایه‌سی اسارتده اولان خالقلاری سووئت اسارتیندن قورتارماقلا یاناشی، تورک خالقلاری‌نین بیرلیگینه دا نایل اولماق ایدی. بونا گؤره ده آراشدیریجیلار «یاش تورکوستان» ژورنالینی مصطفی چوقایین ان بؤیوک اثری ساییرلار. چوقایین باخیشلاری ژورنالدا چاپ اولونان مقاله‌لرده اؤزونه گئنیش یئر تاپیب.
فاشیست آلمانی، فرانسه‌نی آز زاماندا ایشغال ائتدیگینده سیاسی موهاجیرلرین چوخو بو اؤلکه‌نی ترک ائتمه‌لی اولور. مصطفی چوقای ایسه بو اؤلکه‌نی اؤزونه ایکینجی وطن سایدیغیندان پاریسی ترک ائتمیر. بو دا اونون سیاسی فعالیتی‌نین ضعیفله‌مه‌سینه سبب اولور. لاکین فاشیست رئژیمی اونون بو حرکتیندن راضی قالمیر. 1941-جی ایل اییونون 22-ده آلمان ایله سووئتلر بیرلیگی آراسیندا باشلایان موحاریبه‌دن آز سونرا مصطفی چوقای Nogent Sur Marne-ده‌کی ائوینده توتوقلانیب بئرلینه آپاریلیر.آلمانفاشیستلری‌نین مقصدی مصطفی چوقایین نوفوذوندان ایستیفاده ائده‌رک اسیر آلینمیش تورکوستانلیلاردان، تاتار و باشقیردلاردان اوردو یاراداراق سووئتلر بیرلیگینه قارشی دؤیوشه گؤندرمک ایدی. مصطفی چوقای موحاریبه‌دن سونرا تورکوستا‌نین آزادلیق الده ائده بیلمه‌یه‌جگینی گؤردوگوندن آلمان فاشیستلریله ایش‌بیرلیگینه گئتمیر. 1941-جی ایل دئکابرین 27-ده خستله‌نیر، وفات ائدیر. اونو بئرلینده دفن ائدیرلر.
مصطفی چوقایدان سؤز آچارکن اونون خانیمی، میلّیتجه روس اولان ماریا‌نین دا خیدمتلرینی اونوتماماق لازیمدیر. مصطفی چوقایلا بیرگه عؤمرونو روس موستملکه‌چیلرینه قارشی موباریزه‌یه حصر ائدن ماریا خانیم همیشه اری ایله بیرلیکده اولوب. ماریا مصطفی چوقایین ایرثی‌نین قورونماسیندا دا موهوم رول اویناییر. مصطفی چوقایین اؤلوموندن سونرا اونون آرخیوینی پاریسده‌کی شرق دیللری و مدنیتلری اینستیتونا وئریر. اورادا چوقایین شخصی سندلریندن عیبارت بیر آرخیو یارادیلیر. مارییا چوقایین زنگین کیتابخاناسینی دا چوقایین آدی وئریله‌جک بیر بؤلوم یارادیلماق شرطیله اینستیتوتا باغیشلامیشدی. بونونلا یاناشی مصطفی چوقای حاقّیندا خاطیره‌لرینی یازاراق چاپ ائتدیریر. آلماتیداکی قازاخیستان دؤولت آرخیوی پاریسدن مصطفی چوقایین آرخیوی‌نین میکروفیلملرینی آپاراراق قازاخ آراشدیریجیلاری‌نین ایستیفاده‌سینه وئریر. قازاخ خالقی ماریا چوقایئوانی دا همیشه حؤرمتله خاطیرلایاجاق.[۵]
خاطیره‌سی
2008-جی ایلده مصطفی چوقایین حیاتینی عکس ائتدیرن سندلی فیلم چکیلیب. بو فیلمین بیر چوخ کادرلاری اؤزبکیستا‌نین داشکند، قوقاند، قازاخیستا‌نین قیزیل اوردا، روسیه‌نین ست. پئتئربورق،آذربایجا‌نین باکی، گورجوستا‌نین تیفلیس، تورکیه‌‌نین ایستانبول شهرلرینده، فرانسه و آلماندا چکیلیب.
ایستیناد:
- ↑ م.ا.رسول‌زاده ائنسکلوپئدیاسی.
- ↑ Среднеазиатское восстание в России 1916—1917 гг. // «Хронос» (hrono.ru).
- ↑ Мустафа Чокой-Оглы "Туркестан под властью советов". Алма-Ата "Айкап" 1993. ISBN 5-7667-0357-0.
- ↑ Бахыт Садыкова "Мустафа Чокой в эмиграции" ISBN 978-601-293-486-1.
- ↑ شامیل,علی. «مصطفی چوقای — تورکلوک ساواشچیسی. خالق جبهه‌سی،2014.- 9 یانوار،ص:13.
کؤچورن:عباس ائلچین
