یوسف آقچورا

یۇسف‌بیگ حسن اوْغلۇ آقچۇرالی(تورکجه: Yusuf Akçura) (تاتارجا: Yosif Aqçura /Йосыф Акчура) — تۆرک تاریخ قۇرۇمۇنۇن صدری.تۆرکچۆلۆک ایدئیاسی‌نین اؤنده گئدن تمثیلچیلریندن اوْلان یۇسف  آقچۇرالی سیاسی تضییقلر سببیندن بیر نئچه ایل پاریس شهرینده مۆهاجیر حیاتی یاشامیشدیر. اصلاً تاتار اصیللی تۆرک اوْلان یۇسف  آقچۇرالی عئلمین مۆختلیف ساحه‌لرینده چالیشمیشدیر. یازدیغی عئلمی و پۇبلیسیستیک اثرلره گؤره قیسا مۆدّتدن سوْنرا بیر واختلار مۆهاجیرت ائتمه‌لی اوْلدۇغۇ تۆرکیه‌ده یئنیدن سئویلمگه باشلامیشدیر. یۇسف  آقچۇرالی 1935-جی ایلده ایستانبۇل شهرینده اۆرک تۇتماسیندان دۆنیاسینی دَییشمیشدیر.

یاشاییشی

یۇسف‌بیگ آقچۇرالی 1876-جی ایلده رۇسیا‌نیناۇلیانوْوسک ویلایتی‌نین سیمبیرسک شهرینده آنادان اوْلمۇشدۇر. یۇسف‌بیگ ایکی یاشیندا اوْلارکن چۇخا ایستئحصال ائدن فابریکی اوْلان آتاسی حسن‌بیگ وفات ائدیر و آردینجا آناسی بی‌بی قمر بانۇ خانیمین خسته‌لیگی ایله علاقه‌دار اوْلاراق عاییله 1883-جۆ ایلده ایستانبۇلا کؤچۆر. یۇسفین آناسی بۇرادا داغیستانلی عثمان‌بیگ‌له ائوله‌نیر و عثمان‌بیگ یۇسیفین تعلیم-تربیّه‌سی ایله یاخیندان مشغۇل اوْلماغا باشلاییر. بۇرادا یۇسف 1883-1886-جی ایللرده ایبتیدایی مکتبی، 1886-1892-جی ایللرده ایسه اوْرتا مکتبی بیتیریر. 1892-1896-جی ایللرده ایسه ایستانبۇل حربیّه مکتبینده تحصیلینی داوام ائتدیریر. حربیّه مکتبینده اوْخۇیارکن یۇسف آقچۇرا یئنی-یئنی فوْرمالاشان تۆرکچۆلۆک حرکاتلاری ایله ماراقلانماغا، دؤورۆن ایدئوْلوْقلاری‌نین اثرلرینی اوْخۇماغا باشلاییر. اوْنا تاثیر ائدن ایلک شخص تئز-تئز ائولرینده قوْناق اوْلدۇغۇ، عمیسی قیزی زؤهره‌‌نین حیات یوْلداشی اوْلان تۆرک دۆنیاسی‌نین مشهۇر شخصلریندن اوْلمۇش ایسماییل‌بیگ قاسپیرالی اوْلۇر. عئینی زاماندا یۇسف آقچۇرا ولد چلبی، نجیب عاصم بیگ، بۇرسالی محمّد طاهر کیمی تۆرکچۆلرین ایرثینی منیمسه‌ییر و عثمانلی تاریخینی و فرانسیز دیلینی دریندن اؤیره‌نیر.

قیسا زاماندا یۇسف‌‌بیگ آقچۇرا‌نین فعّال فعّالیت گؤسترمه‌سی اوْنۇن گنج تۆرکلر حرکاتی ایله علاقه‌سی اوْلدۇغۇ ایدیعا ائدیله‌رک تئزلیکله حبس ائدیلمه‌سینه سبب اوْلمۇشدۇر. 1897-جی ایلده سلطان عبدالحمیدین امری ایله ترابلیسه سۆرگۆن ائدیلیر. ایتحّاد و ترقّی پارتییاسی‌نین سلطانلا آپاردیغی دانیشیقلاردان سوْنرا یۇسف آقچۇرایا اینتیظام وئریلیر و اوْ، بۇندان ایستیفاده ائده‌رک دوْستۇ احمد فریدبیگ‌له بیرلیکده پاریسه مۆهاجیرت ائدیر. 1899-1903-جۆ ایللرده فرانسا‌نین سیاسی عئلملر آکادئمیاسیندا تحصیل آلان یۇسف‌بیگ بۇرادا تا‌نینمیش آوروْپا عالیملریندن درس آلیر، عئینی زاماندا فرانسادا بؤیۆک گۆجه مالیک اوْلان گنج تۆرکلرله علاقه‌لرینی مؤحکملندیریر. تحصیلینی تاماملادیقدان سوْنرا تۆرکیه‌یه دؤنمه‌سی قاداغان اوْلۇندۇغۇ اۆچۆن 1904-جۆ ایلده رۇسیایا دؤنۆر و 1908-جی ایله قدر بۇرادا قالیر.

بۇ دؤورده یۇسف آقچۇرا کازان مۆخبیری آدلی قزئتین رئداکتوْرۇ اوْلۇر، رۇسیا مۆسلمانلاری ایتّیفاقینی یارادیر، تۆرکچۆلۆگه عایید ان مشهۇر یازیلارینی یازیر. دۇمایا میلّت وکیلی سئچیله‌جگی اۆچۆن، بۇ پروْسئسین قارشیسینی آلماق مقصدیله 1906-جی ایلده حبس ائدیلیر. حادیثه‌دن سوْنرا 1908-جی ایلده عثمانلیدا مشرۇطیّت‌‌ین ائلا‌نیندان سوْنرا ایستانبۇلا قاییدیر. بۇ دؤورده تۆرکچۆ درنکلرین قۇرۇلماسیندا ایشتیراک ائدیر، تۆرک یۇردۇ درگیسینی یارادیر. جۇمهۇریتین ائلا‌نینا قدر بیر سیرا وظیفه‌لرده چالیشان آقچۇرا TBMM -ه میلّت وکیلی سئچیلیر و 1932-جی ایلدن اؤلۆمۆنه‌دک تۆرک تاریخ قۇرۇمۇ آدلی دؤولت تشکیلاتینا رهبرلیک ائدیر. یۇسف‌بیگ آقچۇرالی 1935-جی ایلده ایستانبۇلدا اۆرک تۇتماسیندان دۆنیاسینی دَییشیر.

فعالیّتی

یۇسف آقچۇرا‌نین ایلک یازیسی رۇسیا ایله عثمانلی تۆرکلری‌نین بیر-بیریلرینی تانیماسی مقصدیله یازدیغی1897-جی ایلده، ایستانبۇلۇن "معلۇمات" درگیسینده نشر اوْلۇنان "شهاب‌الدین مرجانی" آدلی بیوْقرافیا خاراکتئرلی مقاله‌دیر. ایستانبۇلدا اوْخۇیارکن تعطیل واختلارینی کازاندا و سیمبیرسکیده کئچیرن یۇسف رۇسیا تۆرکلری‌نین حیاتینی اؤیره‌نیر، دؤورۆن تا‌نینمیش اؤندرلریندن قیۇم ناصرین، شهاب‌الدین حضرتین و ان اساسی قوْهۇمۇ ایسماییل‌بیگ قاسپیرالی‌نین دۆشۆنجه‌لرینی منیمسه‌ییردی.پاریسده یاشادیغی دؤنملرده میلّیتچی آیدینلارلا اوْلان تانیشلیقلاری اوْنۇن فیکیرلرینی داها دا قطعی‌لشدیریر و محوه دوْغرۇ گئدن عثمانلیدان خیلاص اوْلما‌نین آنجاق میلّیت‌چیلیکله مۆمکۆن اوْلا بیله‌جگینی درک ائدیردی.

تۆرکچۆلۆگۆن تاریخی آدلی اثرینده اؤزۆ حاقّیندا اوْلان بؤلمه‌ده آقچۇرلی یازیر:

پاریسده ایلک گؤرۆشدۆگۆ تۆرک میلّیت‌چیلریندن دوْکتوْر شراف‌الدین مغمۇمی مرحۇم، اوْنا عثمانلی سییاستی‌نین چۆرۆکلۆگۆندن، مۆختلیف عۆنصۆرلرین آنلاشماسی‌نین مۆمکۆن اوْلماماسیندان، تۆرک میلّیت‌چیلیگیندن باشقا هئچ بیر ساغلام فیکیر اوْلمادیغیندان، باتیلیلارین عۆمۇمیتله دوْغۇ و تۆرک دۆشمنلیکلریندن، مدنیلرین دیللرینه دوْلادیقلاری عدالت و اینسانیت سؤزلرینه اینانما‌نین تام بیر آخماقلیق اوْلاجاغیندان و بۆتۆن بۇ گئرچکلری اوْنا پاریسده‌کی حیاتی و مۆشاهیده‌لری‌نین تلقین ائتدیگیندن بحث ائتمیشدیر

یۇسف آقچۇرا‌نین تۆرکچۆلۆکله باغلی گؤرۆشلرینی عکس ائتدیرن ایلک یازیسی 1904-جۆ ایلده قاهیره‌ده یاییملانان تۆرک قزئتینده تۆرکچۆلۆگۆن مانیفئستی حئساب اوْلۇنان 32 صحیفه‌لیک "اۆچ طرزی-سیاست" آدلی مقاله‌سیدیر. مقاله همین قزئتده مۆباحیثه‌یه سبب اوْلمۇش و بیر نئچه مۆلیف اوْنا جاواب یازمیشدیر. بۇ مقاله‌‌نین اساس مقصدی آرتیق پارچالانماغا باشلایان عثمانلی ایمپئرییاسینی آیاقدا ساخلاماق اۆچۆن وئریلن 3 تکلیف قئید ائدیلمیشدیر. یۇسف آقچۇرالی تۆرک تاریخی حاقّیندا عئلمی اثر یازمیش ایلک شخص حئساب ائدیلیر. تۆرکچۆلۆگۆن تاریخی اثری ایلک دفعه اوْلاراق آقچۇرا‌نین اؤزۆنۆن ناشیری و باش یازاری اوْلدۇغۇ تۆرک یوْلۇ آدلی ایل‌لیک درگیده 1928-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر.

یۇسف‌بیگ آقچۇرالی اثری‌نین بعضیلرینده میرزه فتعلی آخۇندزاده‌نین فعالیّتینه توْخۇنمۇشدۇر.میرزه فتعلی آخۇندزاده حاقّیندا دانیشارکن اوْنۇ تۆرکچۆلۆک حرکاتینا داخیل اوْلان بیر آیدین کیمی نظردن کئچیریلمه‌سینه تام امین اوْلمادیغینی قئید ائدیر، لاکین اوْنۇن تۆرک دیلی اۆچۆن وئردیگی تکلیفلری، خۆصۇصاً الیفبا ایصلاحاتی ایله باغلی تۆرکیه‌ده کئچه‌چی‌زاده فۇاد پاشایا تقدیماتینی قئید ائدیر. آقچۇرالی یازیر:

آخۇندزاده‌نین اثرلرینی گؤزدن کئچیره بیلمه‌دیم. حیاتی و اثرلریندن بحث ائدن شخصلر، میرزه‌‌نین کوْمئدییالارینی آذربایجاندا دانیشیلان دیل ایله یازدیغینی بیلدیریرلر. ائله بیر دیل کی، خالق و یۆکسک طبقه، کندلی و شهرلی هر کس آنلارمیش، سۆسدن اۇزاق، صاف و حقیقی آذریایجان لهجه‌سیندن میرزه اثرلرینده اۇستالیقلا ایستیفاده ائتمیش ایمیش. بۇ وضعیّتده آخۇندزاده میرزه فتعلی دیلده فئعلاً تۆرکچۆلۆک ائتمیش اوْلۇر. فقط میرزه‌‌نین تۆرک میلّیت‌چیلیگی ایله باغلی دۆشۆنجه و گؤرۆشلرینه دایر منیم الیمده جیدی معلۇماتلار یوْخدۇر.

اثرلری

• دۇستاق خاطیره‌لری، مطبعه‌ قادر، ایستانبول، 1904
• اسکی "شورای امت"-ده چیخان مقاله‌لریمدن، طنین مطبعه‌سی، ایستانبول، 1911
• تورک، جئرمن و ایسلاولارین موناسیبت-ی تاریخیه‌لری، قادر مطبعه‌سی، ایستانبول،1914
• موعاصیر آوروپادا سیاسی و ایجتیماعی فیکیرلر و فیکری جریانلار، معاریف وکالتی نشریاتی، ایستانبول،1923
• تورک ایلی 1920 ، یئنی مطبعه، ایستانبول، 1928
• زامانیمیز آوروپا سیاسی تاریخی(6.تدریس سنه‌سی)، آنکارا حوقوق مکتبی نشریاتی، آنکارا، 1930
• زامانیمیز آوروپا سیاسی تاریخی(5.تدریس سنه‌سی)، آنکارا حوقوق مکتبی نشریاتی، آنکارا، 1930
• زامانیمیز آوروپا سیاسی تاریخی(4.تدریس سنه‌سی)، آنکارا حوقوق مکتبی نشریاتی، آنکارا، 1933
• عثمانلی دؤولتی‌نین داغیلما دؤورو، تورک تاریخ قورومو، ایستانبول،1940
• تورک میلّیت‌چیلیگین کؤکنلری
• اوچ طرز-ی سیاست