بولود قاراچورلو (سهند)-ین حیاتی و یارادیجیلیغی

 "طالعییمه سن باخ! دوشونجه‌لریم یاساق، دویغولاریم یاساق!.." 

     گونئی آذربایجان ادبییّاتی‌نین گؤرکملی سیمالاری آراسیندا یئر آلان قلم صاحیبلریندن بیری ده بولود قاراچورلودور. هله سووئتلر زاما‌نیندان هم آرازین او تاییندا، هم ده بو تاییندا سهند لقبی ایله مشهور اولان شاعیر ادبییّات خزینه‌میزه گؤزل نومونه‌لر بخش ائتمیشدیر.
     بولود قاراچورلو سهند 1926-جی ایلده ماراغا شهرینده آنادان اولموشدور. شاعیرین اصلی قاراچورلو طایفاسینا منسوب ایدی. قدیم یازیلی قایناقلارا گؤره، گؤی‌تورک دؤولتینی یارادان ایکی طایفا خوصوصی قیلینج بوراخیردی. هر طایفا دا ایستحصال ائتدیگی قیلینجا اؤز آدینی وئرمیشدی. طایفالاردان بیری‌نین آدی "بیلگه تکینی" ،دیگری ایسه "قاراچوری" ایدی. هر ایکی طایفا طرفیندن بوراخدیقلاری قیلینجین اوستونده اؤز نیشانی خوصوصی شکیلده حک اولونوردو. او زامان گؤی‌تورک ایمپئرییاسی‌نین سرحدلری آذربایجانی دا احاطه ائدیردی. سهندین نسلی ده گؤی‌تورکلری یارادان همین قاراچوری طایفاسینا گئدیب چیخیر. عاییله‌سیندن بحث ائدن سهند دئییردی کی، آتاسی "اَیری-اویرو بیر خطله اؤز آدینی جیزمالاردی، طایفادا آغ-قارادان باشی چیخان تکجه آناسی ایدی کی، او دا دوز-غلط، فقط قوران اوخویاردی". بونونلا بئله، والیدئینلری اونا بؤیوک بیر مکتب اولموش، آتا و آناسی‌نین حئکایتلری یادداشینا هوپموش، اونون موکمّل بیر شخص کیمی یئتیشمه‌سینده اؤنملی رول اوینامیشدی. 
     "ویکیپئدیا"دا شاعیرین بیوقرافییاسینا حصر اولونموش معلوماتدا هم اونون حیات یولونا، هم ده یارادیجیلیغینا دایر زنگین ماتئریاللار وار. او منبعلردن معلوم اولور کی، گنج بولود ایلک تحصیلینی ماراغا و تبریزده آلمیش، 17 یاشیندا رازی، آز سونرا ایسه سهند تخلوصو ایله شئعیرلر یازماغا باشلامیشدی. اونون گنجلیک ایللری ایراندا ان چتین بیر دؤوره - آذربایجان خالقی‌نین میلّی موجادیله دؤورونه تصادوف ائدیر. 
     سهند او میلّی حرکاتین ان فعال ایشتیراکچیلاریندان بیری اولور. 1945-جی ایلده پیشه‌وری‌نین رهبرلیگی ایله گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قورولماسی اونون حیاتینا و یارادیجیلیغینا موهوم تاثیر گؤستریر. آما بو آزادلیق سئوینجی اوزون سورمور. بؤیوک گوجلرین ماراقلاری‌نین توققوشدوغو بیر مئیدانا چئوریلن آذربایجا‌نین آزادلیق موباریزه‌سی ده بو چکیشمه‌لرین قوربا‌نینا چئوریلیر.
     حیاتینی اؤز وط‌نینین ایستیقلالیت موباریزه‌سینه حصر ائدن، بو یولدا هم قلمی، هم ده سیلاحی ایله ووروشان سهند یانا-یانا یازیردی: 
قارغیش زمانه‌‌نین قانونلارینا، 
قارغیش اورکلری آییرانلارا، 
قارغیش اینسانلاری قفسه سالیب، 
بشر حوقوقوندان دم وورانلارا. 
     همین ایللرده یارانمیش بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی‌نین ایلک حلّ ائده‌جگی موناقیشه‌لی پروبلئم گونئی آذربایجان مسله‌سی اولور. قیسا بیر زامان ایچینده ایستیقلال سئوینجینی داداراق چیچکلنن دییار یئنیدن اسارت حبسخاناسینا چئوریلدی. 
میلّی حؤکومتین سوقوطوندان سونرا زیندانا... 
     آذربایجان میلّی حؤکومتی قان ایچینده بوغولدوقدان سونرا اونون قوروجولارینا دیوان توتولدو، اونلارین بیر چوخو دار آغاجیندان آسیلدی، ساغ قالانلار زیندانلارا آتیلدی، وطندن سورگون اولوندو. بوندان سونرا آذربایجان دیلینده مطبوعات و کیتاب نشرینه قاداغا قویولدو. او دؤورده آذربایجان دیلینده‌کی اثرلرین اکثریتی زیندانلاردا، سورگونلرده یازیلیر، گیزلی یوللارلا چوخالدیلیب خالق آراسیندا یاییلیردی. بونا گؤره ده، او زامانلاردان 1978-1979-جو ایللر ایران اینقیلابینا قدر اؤلکه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله چاپ اولونان کیتابلاردا چاپ یئری و ایلی گؤستریلمیردی. سهندین 1951-1953-جو ایللرده زینداندا یازدیغی "آراز" و "خاطیره" پوئمالاری دا بو اثرلر سیراسیندادیر. او، بو اثرلرینده 1945-1946-جی ایللرده‌کی میلّی-آزادلیق حرکاتی و اونونلا باغلی آرزولارینی بدیعی دیلله قلمه آلمیشدی. 
     پهلوی رئژیمی‌نین فارس دیلینی زور گوجونه یئریتمک سییاستی ایله باریشا بیلمه‌ین شاعیر "یاساق" شئعیرینده یازیردی: 
طالئعیمه سن باخ! 
دوشونجه‌لریم یاساق، 
دویغولاریم یاساق، 
کئچمیشیمدن سؤز آچماغیم یاساق، 
گله‌جگیمدن دانیشماغیم یاساق،

آتا بابامین آدین چکمه‌ییم یاساق،
بیلیر سن؟
آنادان دوغولاندان بئله
اوزوم بیلمه‌یه، بیلمه‌یه
دیل آچیب دانیشدیغیم- دیلده
دانیشماغیم یاساق ایمیش، یاساق.
     او، خالقین آرزو و آغریلارینی ادبی دیله چئویرمک اوچون شاعیر "دده قورقود" داستانلارینا اوز توتور. سهندین مشهور "سازیمین سؤزو" اثری ده خالق یارادیجیلیغیندان بهره‌له‌نه‌رک عرصه‌یه گتیردیگی بیر پوئمادیر. بو اثر شووینیست رئژیمین "آذربایجان تورکجه‌سی دیل دئییل، لهجه‌دیر" ایفاده‌سینی آلت-اوست ائدیر. همین دؤورده تورک خالقلاری‌نین ان بؤیوک آبیده‌سی اولان "دده قورقود" داستانلارینا هم س‌س‌ری-ده، هم ده ایراندا قاداغا قویولموشدو. سهندین بو داستانلا ایلک تانیشلیغی‌نین دا ماراقلی تاریخچه‌سی وار. سهند تا‌نینمیش ضیالیلار - م.فرزانه، صباحی، م.شهرییار، دوکتور ج.هئیتله سیخ دوستلوق علاقه‌سی ساخلاییردی. شاعیر "دده قورقود داستانلاری" ایله یاخین دوستو م.فرزلنه واسیطه‌سیله تانیش اولور. کیتابخانادا ایشله‌ین م.فرزانه‌‌نین الینه تصادوفن "زییانلی ساییلدیغی اوچون محو اولونماغا محکوم" آدی آلتیندا دامغالانمیش، عصرین اوللرینده تورکییه‌ده چاپ اولونموش "دده قورقود" کیتابی کئچیر. او همین گوندن باشلایاراق تورکییه‌ده‌کی همکارلاری واسیطه‌سیله داستانلا باغلی منبعلری توپلاماغا باشلاییر. م.فرزانه تئهراندا دوستو سهندله کرایه‌ده یاشاییردی. گونلرین بیرینده تورکییه‌دن گؤندریلن نؤوبتی کیتاب باغلاماسی سهندین ده دیقّتینی جلب ائدیر. او، بو قدیم داستانلارا او قدر وورولور کی، 10 ایل داستانلارداکی سوژئت اوزرینده ایشله‌ییب یئنی و اوریژینال "سازیمین سؤزو" آدلی اثرینی یازیر. 
     سهندین مشهور عالیم-شرقشوناس روستم علی‌یئوله ایلک تانیشلیغی 1967-جی ایله تصادوف ائدیر. او، بئله‌جه بو تایداکی قان قارداشلاری ایله علاقه یارادیر. اونلارا شئعیر ارمغانلاری گؤندریر. بونون آردینجا م.راحیم، س.روستم، ب.واهابزاده، قابیل و باشقالاری اونا جاواب یازیر. بؤلونموش وط‌نین آیریلیق و حسرتینی عکس ائتدیرن بو مکتوبلار اونون یارادیجیلیغی‌نین بیر حیصه‌سینه چئوریلیر. او، روستم علی‌یئوه خطابن یازدیغی
"دیلینده دانیشما!" دئمه‌دیلر بیر کسه! 
"اوچونجو ارمغان" شئعیرینده حاکیم پهلوی رئژیمی‌نین قدیم ادبییّاتا مالیک اولان خالقین دیلینه قارشی آپاردیغی یاساق سییاستینی پیسله‌ییردی: 
ضحاکلار، فیرعونلار، هیتلئرلر دونیادا، 
نئیله‌سه، نئیله‌سه، نئیله‌سه، نئیله‌سه، 
آچگینان تاریخی، واراقلا، باخگینان، 
"دیلینده دانیشما!" دئمه‌دیلر بیر کسه. 
     شاعیرین یاخین دوستو گنجعلی صباحی سهندی صمد وورغونا اوخشادیردی. حقیقتن، سهند هم ظاهیرن، هم ده یارادیجی تفکّورو ایله ص.وورغونا بنزه‌ییردی. او اؤزو داهی شاعیرین پرستیشکاری ایدی. شئعیرلری‌نین بیر چوخوندا اونون تاثیری حیس اولونوردو.
     1978-1979-جو ایللر ایران اینقیلابی‌نین غلبه‌سینه بسله‌دیگی اومیدلر ده بوشا چیخدیقدان سونرا شاعیر درین بیر کدر یاشاماغا باشلامیشدی: 
بیلمیرم، آغلاییم، بیلمیرم گولوم، 
بیلمیرم، آچیلیب، یا سولوب گولوم. 
دانیشماغا توتمور آغزیمدا دیلیم، 
آخی، دوستلار، من تبریزدن گلمیشم... 
    اوزون ایللر بویو تورکلره قارشی دؤولت سویییه‌سینده گاه گیزلی، گاه دا آچیق آپاریلان رئپرئسسییالار تاثیرسیز قالمامیشدیر. فداکار شاعیر خالقین آزادلیق حرکاتینداکی مغلوبیتی‌نین بیر سببینی ده میلّی روحون ضیفلیگینده گؤروردو.
     1979-جو ایلده سهندین غفیل اؤلومو آذربایجان خالقینی یاسا بوغدو. عؤمرو بویو خالقی‌نین آزادلیغی اوغروندا موباریزه آپاران شاعیر، اینقیلابین خالقا وئردیگی نیسبی یئنیلیکلری گؤرمه‌دن اؤلدو. ایرانداکی آذربایجان ضیالیلارین تشکیلاتی - "آذربایجان جمعیتی"‌نین فعاللاریندان اولان سهند قورومون اورقانی اولان "وارلیق" ژورنالی‌نین ایلک سایینی بئله گؤره بیلمه‌دی. ژورنال ایلک سایینی ایلک باهاردا دونیاسینی دییشن سهندین خاطیره‌سینه حصر ائتدی، سونراکی سایلاریندا دا اونون چاپ اولونمامیش اثرلردن اؤرنکلر وئردی.
     سهندین اثرلری چاپ اولونمادیغیندان، گئنیش اوخوجو کوتله‌سی اونو اولدوغو کیمی تانییا، قییمتلندیره بیلمه‌میشدی. شاعیر صمد بئهرنگی بو مسله‌یه دیقتی جلب ائده‌رک یازیردی: "شهرییار "حئیدربابایا سالام" اثری ایله بوتون شرقده یاخشی تا‌نیندیغی حالدا سهندین خیدمتلری دیقّتدن کناردا قالمیشدیر". 
     آما سهندین یارادیجیلیغی و موباریزه یولو اونودولمادی. بؤیوک عئلم خادیمی، دوکتور جاواد هئیت شاعیرین "سازیمین سؤزو" اثرینه چوخ یوکسک قییمت وئره‌رک اونو فیردووسی‌نین "شاهنامه"سی ایله موقاییسه ائدیر و بو اثری گونئی آذربایجان تورکلری‌نین زنگین لوغت خزینه‌سی، "میلّت‌نامه‌سی" آدلاندیردی. بؤیوک شهرییار "سهندیییه" پوئماسینی اونا ایتحاف ائتمیش، سهند یارادیجیلیغینا بیر شئعیرینده‌کی"او ائله بیر شاعیر ایدی کی، من شهرییاردان باج آلیردی" سؤزلری ایله قییمت وئرمیشدی. شهرییارین اونا بؤیوک سئوگی ایله ایتحاف ائتدیگی "سهندیییه" پوئماسی سهندی ادبی موحیطین ان گؤرکملی شخصیتلریندن، اوستادلاریندان بیرینه چئویردی. تام امینلیکله دئمک اولار کی، گونئی آذربایجان ادبییّاتیندا شهرییاردان سونرا اثرلرینه ان چوخ شئعیرلر، نظیره‌لر یازیلان شاعیر سهند ایدی. 
آزادلیق قزئتی.- 2012.- 27 نویابر.- س.14.

 کؤچورن: عباس ائلچین