میر مهدی اعتیمادین حیات و یارادیجیلیغینا بیر باخیش

ائسمیرا فواد شوکورووا

کؤچورن: عباس ائلچین 

حیاتی:

   میر مهدی اعتیماد 1900-جو ایلده تبریزده سئیید محمد کیشی‌نین عاییله‌سینده دوغولموش، لاپ کیچیک یاشلاریندان دؤورون طلبلرینه اساسن کؤهنه اوصوللو مکتب موعلّیمی موللا یوسیفدن عرب دیلی درسی آلماغا باشلامیشدیر. عرب و فارس دیلینی اؤیرنن اعتیماد ایبتیدایی تحصیلینی میرزه عبدالقاسیم خا‌نین "اوصول جدید" مکتبینده آلیر، داها سونرا "طالیبییّه مدرسه‌سینده صرف-نحو، فیقه، حیکمت عئلملرینی ده اؤیره‌نیر و او، عالی مکتب سوییّه‌سینده تحصیل آلیر. لاکین ادبییّاتا بؤیوک ماراق و سئوگیسی اونو دایم موطالیعه ائتمه‌یه، موتمادی اولاراق بدیعی ادبییّات اوخویوب اؤیرنمه‌یه، بیلیک و معلوماتینی آرتیرماغا ایستیقامتلندیریر. میر مهدی اعتیماد تحصیلینی بیتیریب خالق معاریفی ساحه‌سینده فعالیته باشلاییر. اوخوماق هو‌سینده اولانلار اوچون تبریزده یئنی اوصوللو "اعتیماد مدرسه‌سی"نی آچماغا نایل اولور.

   1920-جی ایللرده، اعتیمادین ادبی-بدیعی و پئداقوژی فعالییته باشلادیغی موهوم تاریخی مرحله ده یئنی میلّی اویانیشین، خییابانی حرکاتی‌نین تاثیری گو­نئی آذربایجان مکا‌نیندا گئنیش یاییلمیشدی. شئیخ محمد خییابانی ایسه بؤیوک عئلم، ادبییّات آدامی ایدی و بو دؤورده یارانان ادبییّاتی خوصوصی دیقتله ایزله‌ییردی. او دئییردی: "ایندی بیزه غم و کدر گتیرن ادبییّات لازیم دئییل. گنجلریمیز یئنی تحصیل دالینجا گئتمه‌لیدیر، بو ایشده ادبییّاتین رولو بؤیوکدور."[1]

    میر مهدی اعتیماد دا آلوولو نیطقلریله میلیونلاری غفلتدن اویاتماغا قادیر اولان خییابا‌نی‌‌نین آرزو ائتدیگی یئنی، آزاد روحلو ادبییّاتین یارادیجیلاریندان بیری ایدی. لاکین مؤوجود رئژیم، ریضا شاه پهلوی حاکیمیتی اونا قارشی اولان آزاد، موباریز روحلو ادبییّاتین علئیهینه ایدی. بونا گؤره ده 1928-جی ایلده آذربایجان دیلینده اولان کیتاب و مطبوعات، حتّی بو دیلده اولان تئاترلاردا تاماشالارین گؤستریلمه‌سی، مکتبلرده و ایجتیماعی یئرلرده تورکجه دانیشماق بئله قاداغان اولوندو. لاکین بو معنوی و فیزیکی تضییقلره باخمایاراق دؤورون قاباقجیل یازیچی و شاعیرلری اؤز قلملرینی یئره قویمادیلار.

   ادیب یاراتدیغی "اعتیماد مدرسه‌سی"نده اون بئش ایل یئنی نسلین تعلیم-تربییه‌سی ایشی ایله مشغول اولور، هم ده بدیعی یارادیجیلیغینی داوام ائتدیریر، ایجتیماعی-سیاسی مضمونلو شئعیرلر یازیر. مکتب حیاتی، پئداقوژی فعالیتی، شاگیردلرله یاخیندان تماسی میر مهدی اعتیمادی تربییه‌وی-دیداکتیک مؤوضودا اثرلر یازماغا ایستیقامتلندیریر.

   1941-46جی ایللر ادیبین هم ایجتیماعی-سیاسی موباریز، هم ده ادبی-بدیعی یارادیجیلیق ساحه‌سینده یئنی مرحله آچیر. بئله کی، 1945-جی ایلین سئنتیابریندا س.ج.پیشه‌وری‌‌نین باشچیلیغی ایله آذربایجان دئموکرات پارتییاسی یارانیر و چوخ کئچمدن او، بیر سیاسی لیدئر کیمی، بوتون حرکاتا، خالقا رهبرلیک ائتمک قودرتینده اولدوغونو ثوبوت ائدیر. گونئیده میلّی دئموکراتیک حؤکومت واخت ایتیرمه‌دن بیر سیرا دئموکراتیک ایصلاحاتلار حیاتا کئچیریلیر. ان اوّل آذربایجان تورکجه‌سی خالقین آزاد اونسییّت واسیطه‌سی و رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلیر. تدریس موسیسه‌لرینده، مطبوعات، عئلمی و سییاسی ایداره‌لرده ایشلرین بوتونلوکله آنا دیلینده آپاریلماسینا باشلانیر. بئله‌لیکله ده، میلّی مدنییّتین، ادبییّاتین، پوئزییا‌نین اینکیشافی، ترقّیسی اوچون الوئریشلی شرایط یارانیر. 

   1941-جی ایلده ایکینجی دونیا موحاریبه سی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سی نتیجه‌سینده ایسه ایرا‌نین و گونئی آذربایجا‌نین حیاتیندا داها بؤیوک دییشیکلیکلر باش وئریر. رضا شاه اؤلکه‌دن قاچاراق خاریجی هاوادارلاری‌نین قولتوغونا سیغینیر. اؤلکه‌ده یارانان نیسبی آزادلیقدان ایستیفاده ائدن اعتیماد 1942-جی ایلده "شاعیرلر مجلیسی"نی یاراتماق ایدئیاسینی ایره‌لی سورور. علی فیطرت، ابولقاسیم کامیل، محمد بیرییا و هیلال ناصیری بو ایشده اونا یاخیندان کؤمک ائدیرلر. بئله‌لیکله، 1942-جی ایلده تبریزده فعالییّته باشلایان آذربایجان یازیچیلاری و هونرورلری جمییّتینه میر مهدی اعتیماد صدر سئچیلیر. اعتیمادین رهبرلیک ائتدیگی "شاعیرلر مجلیسی"‌نین اورمو، زنجان، اردبیل و آستارا شهرلرینده ده شؤعبه‌لری یارانیر. "مجلیسین آیلیق اورقانی اولان "شاعیرلر مجلیسی" ژورنالیندا (بو اورقان ژورنال فورماتیندا اولسا دا، ژورنال دئییل، آلماناخ آدلانیردی) تئزلیکله اؤلکه‌‌نین بوتون شهرلرینده یازیب-یارادان شاعیر و یازیچیلارین اثرلری چاپ اولونور.[2]

   "شاعیرلر مجلیسی" گونئی آذربایجاندا ادبییّاتین مضمونجا زنگینلشمه‌سی و اوندا ایجتیماعی-سییاسی گئرچکلیگین آکتوال پروبلئملری‌نین عکس ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده بؤیوک ایشلر گؤروردو. بو دؤورده م.نیکنام، بورچالو، ف.محزن، م.م.چاووشی، ی.شئیدا، نجاتی، ح.ساهیر، م.بیرییا، ع.فیطرت، م.دیرفشی، ج.کاشیف، ه.ناصیری، ب.آذروغلو، م.گولگون، ح.بوللوری، ع.توده، ه.ترلان، ساوالان، ع.باریز، قافلانتی و باشقالاری ایله برابر م.اعتیماد دا ظولمه و زوراکیلیغا، اسارت و سفالت، میلّی آیری-سئچکیلیگه قارشی کسکین مضمونلو اثرلر یاراتماقلا ادبی فیکرین تزه‌لنمه‌سینه تاثیر گؤستریر. 
   وطنین سماسیندا دوغموش آزادیق گونشینی، میلّی حؤکومتی اورکدن ترننوم ائدیر، سئوینج دویغولارینی پوئتیک میصراعلارا چئویریردی.ادبییّات، بدیعی سؤز صنعتی بؤیوک ووسعتله اینکیشاف ائدیر، گونئی آذربایجاندا ادبییّاتین، پوبلیسیستیکا‌نین گوجلو تمثیلچیلری، یئنی یازارلار اوردوسو یارانیردی. قوزئی آذربایجاندان گونئیه ایجتیماعی-سیاسی-ادبی فعالیت اوچون گلمیش م.ایبراهیموو، ق.ایلکین، س.روستم، م.راحیم، ق.مممدلی و ب. کیمی یارادیجی ضیالیلارا قوشولان میر مهدی اعتیماد اؤز همکارلاری ایله بیر سیرادا آددیملاییر، دؤوری مطبوعاتدا – "وطن یولوندا"، «آذربایجان»، «سیتاره‌یی-آذربایجان»، «خاوری-نو»، «آزاد میلّت»، «اورمییه»، «جؤودت»، «فدایی»، «دئموکرات»، «آذربایجان اولدوزو» کیمی قزئت و ژورناللاردا شئعیر و مقاله‌لرله چیخیش ائدیردی. "میر مهدی اعتیماد دوغما خالقی‌نین آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاردیغی ایللرین، هم ده میلّی حؤکومت دؤورونون گؤرکملی شاعیری اولموشدور. ایستر اونون یازیب-یاراتدیغی ایللری، ایسترسه ده سونراکی جنوبی آذربایجان ادبییّاتینی اعتیمادسیز تصوّور ائتمک اولماز.[3]
   قئید ائدک کی، 1946-جی ایلین 11 دئکابریندا گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی سوقوطا اوغرادیلدیقدان سونرا بیر چوخ آزادلیق موجاهیدلری، فداییلرله برابر "اعتیماد دا تبریزده حبس اولونموشدور. او، ایکی ایل حبسده قالمیش، سونرا عومومی عفو زامانی آزاد ائدیلسه ده، آذربایجاندان سورگون ائدیلمیش، تئهراندا یاشامالی اولموشدور.[4] شاعیر تئزلیکله تئهران ادبی موحیطینه ده داخیل اولموش و ایستر فارس‌دیللی، ایسترسه ده تورک‌دیللی ادبییّاتین ان اوزده اولان نوماینده‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدیر. سهند، فرزانه و دیگر سیلاحداشلاری‌نین تشکیل ائتدیکلری شئعیر مجلیسلرینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، یئنی شئعیرلرینی اوخوموشدور. 
   عؤمرو بویو خالقینا ویجدانلا خیدمت ائدن، تورک بالالاری‌نین معاریفلنمه‌سی یولوندا گئجه-گوندوز چالیشان وطنپرور شاعیر 1981-جی ایلده 81 یاشیندا تئهراندا وفات ائتمیشدیر. 

یارادیجیلیغی:

    ادیب اؤلکه‌‌نین، خالقی‌نین گله‌جگی اولان گنج نسلین دوزگون، صاف اخلاقلی، وطنپرور روحدا تربییه آلیب فورمالاشماسینی همیشه دوشونموش، بو مسله حیاتی‌نین معناسینا چئویرمیشدیر. اونا گؤره ده اعتیمادین خوصوصوله اوشاق و گنجلر، ائله‌جه ده بؤیوکلر اوچون یازدیغی اثرلرده اخلاقی-دیداکتیک مؤوقئع اؤزونو داها قاباریق گؤستریر. ادیب گنجلری گله‌جگین گؤرن گؤزو، دوشونن بئینی سانیر، اونلارین وطنین صاباحی اوچون هرطرفلی شخصییت، بیر وطنداش کیمی یئتیشمه‌لرینده ادبییّاتین عوضسیز رول اوینادیغینی دوشونوردو. یاشادیغی عصرده باش وئرمیش موهوم تاریخی حادیثه‌لرین شاهیدی، بعضاً ایسه فعال ایشتیراکچیسی اولان اعتیماد شاهیدی اولدوغو اولایلاری، گؤروب-ائشیتدیکلرینی شاعیر تخییّولوندن کئچیره‌رک میصراعلارا چئویریر، "مناظره‌ی ادبی-ادب قایدالاری" ،"بدرقه الصبیان-گنجلرین ضییالانماسی (معاریفلنمه‌سی، نورلانماسی)" ،"هدایت الکلام-کلاملارین گؤستردیگی یول" ،تخت الصبیان -جاوانلیق تاختی" ،"آینه‌ی اخلاق-اخلاقین آیناسی" ،"گلینلر بزه‌گی" ،"گول قؤنچه‌سی" ،"چرشنبه بازاری" ،"برگ سبز-یاشیل یارپاق" ،"سماوریییه-موصاحیبه‌لر" ،"شانلی آذربایجان" کیمی داها چوخ نصیحت‌امیز روحلو، بیر-بیریندن ماراقلی اثرلرینی هم فارس، هم ده تورکجه قلمه آلیردی. دوشونجه‌لرینی رئال حیاتدا دا تطبیق ائتمک اوچون دؤورونون ضیالی اؤولادی بوتون قووّه‌سینی، اینتئللئکتینی سفربر ائدیر و "اعتیماد مدرسه‌سی"نی یاراتماغا نایل اولور. 
   اؤلکه مکتبلری‌نین بیرینجی صینیف شاگیردلری‌نین آنا دیلینده تحصیل آلماسی، میلّی روحدا بؤیومه‌سی اوچون "الیفبای جدید-یئنی الیفبا" درسلیگینی یازیب اورتایا قویور. شاعیرین اثرلری بؤیوک ماراقلا اوخونور و سئویلیردی. بو بؤیوک سئوگی‌نین نتیجه‌سینده "مناظره‌ی ادبی-ادب قایدالاری" 8 دفعه،"بدرقه الصبیان-گنجلرین معاریفلنمه‌سی" 10 دفعه،"آینه‌ی اخلاق-اخلاقین آیناسی "کیتابی ایسه 20 دفعه نشر اولونور. 
   او، خالقینا، وطنینه کؤنول وئریب اولفت باغلادیغی سؤز جبهه‌سینده شاعیر کیمی، سییاست مئیدا‌نیندا ایجتیماعی خادیم، معاریف ساحه‌سینده ایسه تجروبه‌لی پئداقوق کیمی لیاقتله خیدمت ائدیردی. بونا گؤره ده تربییوی-دیداکتیک مؤوضودا یازدیغی اثرلری، ایجتیماعی مضمونلو پوئما و شئعیرلری ایله، قئید ائتدیگیمیز کیمی، اعتیماد هله ساغلیغیندا ایکن خالق آراسیندا بؤیوک شؤهرت قازانمیشدی. "شاعیرین "دوغما آذربایجان" کیمی بیر سیرا شئعیرلرینه بسته‌له‌نن ماهنیلار دیللرده دولاشماقدادیر."[5]
   "آذربایجان تاریخی‌نین قاسیرغالی و فلاکتلی گونلرینده چوخ واخت شاعیرلر قاباغا دوشموش، خالق کوتللرینی ظولمکار حاکیملر، یادائللی غارتچیلره قارشی عوصیانا سسله‌میشلر. شاعیر حاجی ریضا صراف دا مشروطه حرکاتی‌نین هیجان طبیلینی چالماغی اؤز بوینونا گؤتورموشدو.[6] قئید ائدک کی، ریضا شاهین ایستیبداد رئژیمی‌نین دئوریلدیگی تاریخی زاماندا ایسه بو میسسییانی میر مهدی اعتیماد و سیلاحداشلاری حیاتا کئچیریردیلر. میلّی حؤکومت زامانی یازدیغی اثرلرینده، ائله‌جه ده "یئنی حیاتیمیز" ،"وورون قدملریزی تیتره‌سین بوتون تئهران" ،"آزادلیق باهاری" شئعیرلرینده وطنه آرتیق یئنی حیاتین قدم قویدوغونو خبر وئریر، دویدوغو حدسیز سئوینج حیسّلرینی ایفاده ائدیر، شئعیرده سسلندیردیگی سواللارین سون بئیتده ایناملا جاوابینی وئریردی: 
بیر گونشین جامالینی خالقیمیز آختاریر گؤره، 
سؤیله گؤروم کی، بو گونش یوردوموزا هاچان گلیر؟ 
پرچمی-عدلی قالدیران، خالقی حیاتا سؤوق ائدن، 
شانلی، شرفلی بیر باهار عالمه ارماغان گلیر[7]
   غفلتده یاتان سویداشلارینی اویاتماق اوچون آزادلیغین بیر نغمه، گؤزل سس کیمی گلمه‌سینی فرحله قارشیلایان، "تفریقه‌نی سئونلرین باغچاسینا خزان"این تشریفینی ایسه طبیعی قبول ائدن اعتیماد یئنی زاما‌نین یئتیشدیگینه ایشاره ائدیردی. 
   او، جوشقون وطنپرورلیک روحلو ایله "دوغما آذربایجانیم" ،"آذربایجانا یئتیشمز" ،"تبریزیم" ،"نئیله‌ییب بو قوزو میلّت سنه، تقصیری ندیر؟" ،"ستّارخان یوردو" ،"وطن باهاری" ،"ائلیمه سالام" ،"ظفر بایراغی" ، "یاشا، یاشا، آذربایجان!" ،"گئت آدامینی تانی" کیمی شئعیرلرینی یازمیش، دویغو و دوشونجه‌لرینی پوئتیک میصراعلارا چئویرمیشدیر. بو شئعیرلرین تکجه آدلارینی سادالاماق کیفایتدیر کی، اونلارین ماهیتینده نئجه بؤیوک ائل-اوبا محبتی‌نین، آذربایجان سئوگیسی‌نین، آزادلیق، ایستیقلال عشقی‌نین دوردوغونو آنلایاسان. آذربایجان شاعیرین هاواسی، سویو، چؤرگی، عشقی، بیر سؤزله، هر شئییدیر، وطنسیز اونون اوچون حیات یوخدور. "دوغما آذربایجان" شئعیرینده اولدوغو کیمی: 
آزادلیغی چون سرو آغاجی سندن آلیبدیر، 
دان اولدوزو تک باش چکیب عرشه اوجالیبدیر. 
سندن آلیر ایلهامی او داغ-داشداکی توفان، 
سن تربییه وئرسن داش اولور لعلی-بدخشان. 
بو قلبلرین جوشغون اولان پاک قانی سنسن، 
آذر ائلی‌نین عیزّتی سنسن، جانی سنسن. 
عشق اولسون او عاشیقلره کی، باغلادی پئیمان، 
اؤز جانلارینی ائیله‌دیلر عشقووه قوربان. 
اوغلانلاری‌نین فیکری، مرامی بودور آنجاق، 
دایم یاشا، ائی عیزتیمیز، ائی آنا تورپاق![8] 
   تصادوفی دئییل کی، 1946-جی ایلده میلّی حؤکومتین دؤولت هیمنی کیمی ده محض گؤرکملی سؤز اوستادی‌نین یازدیغی "یاشا، یاشا، آذربایجان!" شئعیری قبول اولونموشدور. قئید ائدک کی،"یاشا، یاشا آذربایجان!" شئعیری اساسیندا میلّی حؤکومتین دؤولت هیمنی‌نین موسیقیسینی ایسه گؤرکملی بسته‌کاریمیز جاهانگیر جاهانگیروو یازمیشدی: 
ائی وطنیم آذربایجان، 
ابدی اودلاردان نیشان. 
آدلی-سانلی کئچمیشین وار، 
سن بؤیوتدون قهرمانلار. 
قوجا شرقین چیراغیسان، 
آزادلیغین بایراغیسان. 
تاریخ بویونجا یادیگار 
ایفتیخارلی آثارین وار. 
سنسن بیزه آنا، وطن 
سنسن بیزه نعمت وئرن 
سنسن بیزه روحی-روان، 
یاشا-یاشا آذربایجان! 
آذربایجان، آذربایجان، 
آسلانلارین مکانیسان، 
سن قوردوغون یئنی حیات 
خالقیمیزا وئردی نیجات. 
گؤزل گونلر گتیریبسن، 
ستّارخانلار یئتیریبسن. 
قوی یوردوموز جنّت اولسون، 
دوشمن باغری قانلا دولسون.[9]
    اعتیماد وطنه، ائل-اوبایا، آنا دیلینه عشقینده بوتؤو ایدی. یاریمچیق اولان هر شئیی معناسیز ساییردی. دوشونوردو کی، اگر حیاتدا اینسان اینسا‌نین دوستو، قارداشی اولارسا، "هر کس بیر-بیرینه محبت الینی اوزادارسا، او زامان دیلی، فیکری، قلمی‌ آزاد یاشار". پروانه ایله شعمین سئوگیسینی تقدیر ائدیر و "بولبولون پروانه ایله صؤحبتی" غز‌لینده "گرکدیر عاشیق اولان عشق اودویلا اودلانسین، اؤزون اودا-کؤزه وورسون، یانیب آلوولانسین" قناعتینی سرگیله‌ییردی. خزان یئلی‌نین سئوگیلیسینی-قیزیل‌گولو گؤزلری‌نین اؤنونده‌جه سولدوروب محو ائتمه‌سیندن اوزولن و عؤمرو بویونجا ناله ائدن بولبولون حالیندانسا، عشقی یولوندا پروانه تک اؤزونو اودلارا یاخیب ووصالا قوووشانلاری بختییار سانیر، وطنین آزادلیغی یولوندا پروانه و شمع تک یانماغین گرک اولدوغونو وورغولاییردی. امینلیکله "اؤلکه‌سیندن خبری اولمایان اینسان یاشاماز، روحسوز عالمده موسللمدی کی، بیر جان یاشاماز" ، - سؤیله‌ییردی. 
   وطنداش شاعیر "گئت آدامینی تانی" غز‌لینده ائلیندن، اوباندان، دیلیندن ال چک دئینلره بوشونا چابا گؤستردیکلرینی آنلادیر، ایستیلاچیلارین آچیق شکیلده جاوابینی وئریردی: "من مرد اوغولام، قانیم پاک و تمیزدیر، عاشیقم و اؤز سئوگیلیمین عشقی یولوندا هر جفایا حاضیرام. او، آزادلیق حقیقتلرینی دریندن دویاراق پوئزییایا گتیریر، ادبییّاتی حیاتا دوغرو چکیردی. وطنداش شاعیر درک ائدیردی کی، "یالنیز حقیقته صادیق قالماق، یورولمادان اونو درک ائتمه‌یه چالیشماق یولو ایله صنعت و او جومله‌دن بدیعی ادبییّات اینسانلارین حیاتینی یاخشیلاشدیرماق کیمی اؤز باشلیجا وظیفه‌سینی لاییقینجه یئرینه یئتیره بیلر."[10] 
    اعتیماد وطن محبتی‌نین غئیرت، ناموس مسله‌سی اولدوغونو اؤنه چکیر، غئیرتلی اوغول طایفا-تیفاغینی، ائلینی دونیا‌نین هئچ بیر نازو-نعمتینه ساتماز، اؤز قؤومونو، میلّتینی "دردو-بلایا، فلاکتلره" سالانلار بیلسینلر کی، خالقینا خیانت ائدنلر معریفت و ثروت صاحیبی اولسالار دا، باشلاری آشاغی اولار، دونیا بویو بختی قارا قالار" ،– دئییردی. شاعیر "دولانسین" ،"نئیله‌ییب بو قوزو میلّت سنه، تقصیری ندیر؟" ،"آپاریر" ،"دار آغاجی" اثرلرینده بو تئندئنسییانی داوام ائتدیریر، ّ‌ میلّتی‌نین غمینی، درد-سرینی اونودانلاری، جفالت و نادانلیغا رواج وئرنلری، خیانتکارلاری، خالقا ظولم ائدنلری اینسان حساب ائتمیر، اونلارین سوندا جزاسی‌نین "اؤلوم" اولاجاغینا، دیواندان-محکمه‌دن قاچیب یاخا قورتارسالار دا، بو قراری طبیعتین اؤزونون وئره‌جگینه امین ایدی: 
معنانی آتیب لفظی توتانلار چالیشیرلار، 
بو یئرده بوتون خالق جهالتله دولانسین. 
ائی خلقینی تحقیر ائله‌ین، حق دئمک اوزره 
آللاهدان اوتان، بوشلا، نجابتله دولانسین. 
آخیردا طبیعت او کسی محو ائده‌جکدیر، 
کیم اؤلکه‌سینه فیکری-خیانتله دولانسین[11]
   قوجا شرقین قاپیسی، ابدی یانار چیراغی آذربایجانی، اودلار یوردونو بؤیوک محبتله وصف ائتمکدن دویموردو. شاعیر بالاجا فیدانلارین دیلیندن ده پوئتیک دیلله دانیشماغی واجیب سایمیش، اوشاقلارا اؤنجه یئریمگی، دوغما دیلده دانیشماغی، قارداش-باجیسینا مئهریبان اولماغی، یولداشلارینا حؤرمت ائتمگی، آنا-آتایا احتیرام گؤسترمگی اؤیره‌دن موقدّس وارلیقلاری-والیدئینلرینی، ائل-اوبانی سئومگی تؤوصییه ائدیر. اعتیماد "کسکین قلملی، آزاد دوشونجه‌لی، آیدین تفکّورلو" بیر شاعیر، جسارتلی سؤز اوستادییدی. او، خالقینی بونجا صفالته سوروکله‌ینلری، آغیر وضعییّته سالانلاری، وطنین ثروتینی تالایانلاری کسکین تنقید آتشینه توتور، عئیبلرینی گؤستریر، بو یوللا، یعنی اوزونه گوله-گوله ایصلاح ائتمک ایسته‌ییردی. 

پوئمالاری:

    میر مهدی اعتیماد "گلینلر بزه‌گی" و "چرشنبه بازاری" پوئمالارینی یازاراق بو ادبی ژانرین یئنی اینکیشاف مرحله‌سینی تامین ائتمه‌یه سعی گؤستردی. گونئی ادبییّاتیندا ژانرین اینکیشافینی، توتدوغو مؤوقئعیی، بدیعی ایمکانلاری‌نین تشکّولونو اؤیرنمک و دوغرو-دوزگون قییمتلندیرمک باخیمیندان خوصوصی اهمییّت داشییان بو پوئمالاردا دا، طبیعی کی، اساسن مضمون – آذربایجان تورکونون یاشادیغی رئال حیاتین مضمونو، حیاتی حادیثه و احوالاتلار، آذربایجان خالقینی ناراحات ائدن، دوشوندورن پروبلئم و مسله‌لر ایشیقلاندیریلیر. 
   عومومییّتله، آذربایجان ادبییّاتیندا قادین آزادلیغی مسله‌سی عصرلردن بری صنعتکارلاری دوشوندورموش، شرق قادینلاری‌نین طالئعی موختلیف حجملی اثرلرده زامان-زامان اؤز عکسینی تاپمیشدیر. خوصوصیله، ایسلام دینی‌نین اوزدن‌ایراق، مؤوهوماتچی تبلیغاتچیلاری‌نین سعیی ایله قادینلارین حیاتینا گتیریلن ظولمت، حوقوقسوزلوق، آغیر محرومییّتلر بدیعی اثرلرده جیددی تنقیده معروض قویولان مسله‌لردندیر. 
   اثرلری ایله خالقین درین سئوگیسینی قازانمیش میر مهدی اعتیماد دا دؤورونون ائولنمه، عاییله‌قورما مراسیمینی، بو پروسئسده مؤوجود اولان پروبلئملری، چاتیشمامازلیقلاری "گلینلر بزه‌گی" پوئماسیندا بوتون تفرروعاتی ایله، آیدین جیزگیلرله تصویر ائتمیش، اساس دئتاللاری، نوانسلاری نظمه چکمیشدیر. شاعیر اؤنجه ائولنمه پروسئسی‌نین "بعضیی قایدالاری" ایله اوخوجوسونو تانیش ائدیر: 
قانون قویوب بوردا بیز اشعار متحقیق، 
اوغلان قیزی آلماقدا گرکدیر اولا ابصر. 
یعنی، قیزی جایزدیر اؤزو ائیله‌یه رؤیت، 
بئش گون سورادان چکمه‌یه بیر بوللو موصیبت. 
اوغلان کی، قیزی بیلمه‌دی چیرکیندی، گؤزلدیر. 
تویدان سونرا ایشلر گؤروسن جنگی -جدلدیر.[12]
   گؤروندویو کیمی، پوئمادا اعتیماد ایجتیماعی-سوسیال پروبلئم کیمی بوتون زامانلاردا اینسانلاری دایم دوشوندورن ائولنمه، یعنی عاییله قورما مراسیمی‌نین بعضی منفی جهتلرینی، عئیبجرلیکلرینی تنقید ائدیر. دؤورونون ضییالیسی اولان شاعیر یاشادیغی زاما‌نین طلبلری باخیمیندان پروبلئمه موناسیبتینی بیلدیریر، ائوله‌نه‌جک گنجلره اؤز مصلحتلرینی وئریر، گلدیگی نتیجه‌لری آچیقلاییر. او، پوئما‌نین ایلک سطیرلریندن توی مراسیمی‌نین خرجی‌نین کندلی‌نین قازانجینا هئچ اویغون گلمه‌دیگینه، حدسیز درجه‌ده یوکسک اولدوغونا اعتیراضینی بیلدیریر. چونکی اوزون ایللر عذاب و زحمتله قازانیلان پولون سئل کیمی آخیدیلماسینی یئرسیز و آرتیق حئساب ائدیر. بو خوشاگلمز وضعییتین ایضافی خرجدن بئتر اولدوغونو، لاکین اوغلا‌نین ائوله‌نه‌جگی قیزی گؤرمه‌ین یاساقلانماسی‌نین ایسه اوندان دا بئتر اولدوغونو دوشونرک یازیر:
پول دا بئجهننم، داغیلیر اوردا-بو یاندا، 
اوغلان کی، قیزی گؤرمور،درد اوندادیر، اوندا. 
ائلچی بگنن قیزلا یقینیمدیر، ایش اولماز، 
گر اولسا دا بئش گونلوک اولار، اینسانا قالماز! 
بو یئرده واریمدیر سنه من گولملی بیر سؤز، 
اؤز والیدانه شرطی بودور، وئرمه‌یه‌سن گؤز. 
هر بیر قیزی کی، والیده اولدو اونا ائلچی، 
کی والیده تک، بلکه باجی، هم خالا ائلچی، 
بیر کئچی چایا، بیر چوبوغا اولدولار رابند، 
فؤورن اوزویو بارماغینا ائتدیلر پئیوند. 
هئچ بیلمدیلر رسمی-روسوما تا بلددیر 
تحصیلی ندیر، خولقو ندیر، یاخشیدی، بددیر؟! 
بیر بؤیله قیزی لازیم اولار والیده آلسین، 
انگ آلتی اولوب، ائو سوپوروب، تامبورا چالسین.[13] 
  گله‌جک عاییله موناقیشه‌لری‌نین، ایکی گنجین بدبختلیگی‌نین، فاجیعه‌سی‌نین کؤکلری بوندادیر. خوشبختلیک حئساب اولونان، لاکین چوخ حاللاردا بدبختلیگین اساسی بو آددیمدان قویولور. شاعیر اورک یانغیسی ایله اوزاق کئچمیشدن قالان، عایله‌نین مؤحکم تمل اوزرینده قورولماسینا، ائولَنن گنجلرین خوشبختلیگینه خلل گتیرن، چوخ حاللاردا اوغورسوز نیکاحا گتیریب چیخاران قایدالاری دوزگون حئساب ائتمه‌یه‌رک اعتیراض سسینی قالدیریر. جهالتی، نادانلیغی، خالقین کور-کورانه اویدوغو مؤوهوماتی تنقید ائدیر. بو مسله‌لره اخلاقی-دیداکتیک نؤقطئیی-نظردن یاناشاراق اوغلا‌نین قیزی، قیزینسا اوغلانی گؤرمه‌دن، سئومه‌دن ائولنمه‌سینه، کور-کورانه نیکاحا اعتیراض ائدیر. پوئمادا ائلچیلری هئچ قیزین دونیاگؤروشو، تحصیلی، خاصییّتی، خاراکتئری ماراقلاندیرمیر، بو کئیفییّتلری اؤیرنمه‌یه سعی ده گؤستریلمیر. حالبوکی اعتیماد گنجلرین اوزاق کئچمیشدن قالما اوصوللارلا ائولنمک قایدالارینی نظمه چکمه‌یه-ایفشا ائتمه‌یه باشلامازدان اول، اثرین گیریش حیصه‌سینده بیر فینجان چایا، بیر قلیانا، قیز آناسی‌نین خوش رفتارینا اویاراق قیزی نیشانلاییرلار، داها دوغروسو، نیشان اوزوگونو قیزین بارماغینا پرچیم – "پئیوند ائدیرلر". آخی، قیزی گؤرمه‌میش، بارماغی‌نین اؤلچوسو گؤتورولمه‌میش گؤزعیاری آلینیب گتیریلن اوزوک، طبیعی کی، لازیمی اؤلچوده اولمایاجاقدی! 
   بوتون بونلار قالسین بیر کنارا… اساس مسله اودور کی، قایینانایا همصؤحبت اولماق اوچون "انگ‌التی، ائو سوپوروب خؤرک بیشیرن، لازیم گلنده تامبورا چالماغی باجاران گلین لازیمدیر. اوغلان آناسی قطعیین شوبهه ائتمیر کی، بو ایشلری باجاران قیزلا اؤولادی چوخ خوشبخت اولاجاقدیر. "گلینلر بزه‌گی" پوئماسی‌نین بیرینجی حیصه‌سینده م.اعتیمادین قناعتی، اوخوجولارینا آشیلاماق ایسته‌دیگی فیکرین ماهیییتی، مغزی بودور: – قارشیلیقلی محبّت اولمادان، اوغلانلا قیزین خاصییّتلری اویوشمادان، بیر-بیرلرینی، آز دا اولسا، تانیمادان قورولان عاییله مؤحکم تمل اوزرینده قورولمور و هر آن داغیلا بیلر. شاعیر وطنداش ضییالی کیمی داها بیر واجیب مسله‌نی ده اؤنه چکه‌رک یازیر کی، قیز دا، اوغلان دا موعیّن اولونموش یاش حددینده – واختیندا نیکاح باغلامالی، عاییله قورمالیدیر. اگر اؤولادلاری‌نین واختیندا عاییله قوروب ائولنمه‌سینه والیدئین-"والیده" اعتیراض ائدرسه، اونلارین سهو یولا دوشمه‌سینه، دوز یولدان ساپماسینا شرایط یاراتمیش اولور. پوئما‌نین "آتالارین اؤز اوغلونا تکلیفی" حیصّه‌سینده شاعیر اوغلونون واختیندا ائولنمک ایستگینه قارشی چیخان آتا‌نین بهانلرینی نظمه چکیر: 
"- ایندی او اوشاقدیر هله، ائولنمگی نئینیر؟" 
پوخ یئییری آنلاماییر، چوخ غلط ائیلیر، 
بدبخت الی‌نین دال-قاباغین آنلاماییبدیر 
بیر یئر، بیلیرم، یوخدو کی، بانلاماییبدیر. 
یوخ، سؤیله‌سه بیر کیمسه: هانی نقدی قرا‌نین؟ 
یاینکی بازاردا هانی بیر توزلو دوکا‌نین؟ 
بو شؤوقه دوشن اینسانا لازیمدی ازلده، 
هئچ اولماسا،اؤز قار‌نینی اوولجه دوزلده.[14]
   ائولنمک ایسته‌ین اوغلونو زلی‌یه بنزه‌ده‌رک، حتّا حوجره‌سینه گلرسه، اؤلدوره‌جگی ایله هده‌له‌ین نادان، جاهیل آتالارین تؤوصییه روحلو سؤزلرینی آنلایاجاغینا اینانمایان، بونا امین اولمایان اعتیماد: "بو سؤزلریمین حوسنونو اهلی-ادب آنلار، لاکین اؤزونو آنلامایانلار طرَب آنلار" ،– دئییر و قیز آناسی‌نین اؤولادینی تعریف ائتمه‌سینی، سطیرآلتی معنالارلا مزیییتلرینی سؤیلمه‌سینی عیزّتی-نفسه توخونان حال کیمی قییمتلندیرسه ده، بوتون مسله بو تعریفدن سونرا حلّ اولونور. اوغلان آداملاری قیز آناسی‌نین سؤزلریندن قیزین "کار، کور، کئچل، شیل" (نامحرم گؤرمه‌ییب، هئچ یئری گزمه‌ییب، هئچ کسین سؤزونو ائشیتمه‌ییب) و ان اساسی-قوهوم-اقرباسی‌نین دؤولتلی اولدوغونو بیلن کیمی ائلچیلرین آغ‌بیرچگی دئییر: 
- گر فرض ائله‌یک، بیر قورو کلله، ایچی بوشدور، 
اولسا کمنه، بیلکی، قبولدور، بیزه خوشدور، 
بیر گؤرمک ایله آنلادیق، هر ایش باجاراندیر، 
ائو قدری بیلن، اللری دوز، یاخشی ماماندیر.[15] 
   ائلچیلر راضیلیقلارینی بیلدیریب ائوه گلدیکدن سونرا شاعیر "اوغلان باجیسی"‌نین سؤزلرینی نظمه چکیر. باجی قارداشینا قیزی و عاییله‌سینی تعریفله‌ییر. اونون تعریفلریندن بللی اولور کی، قیز دؤولتلی، شهرده تا‌نینمیش عاییله‌دندیر، قارداشی آدلی-سانلی تاجیر و کارخانا صاحیبییدیر. بوتون بونلاردان حالی اولان اوغلان راضیلاشیر، سئوینجیندن حتّی باجیسینی قوجاقلاییب اؤپور. اوغلان، باجی و آنا بو تعریفلرله آتانی دا یومشالدیرلار و تلم-تله‌سیک ایزدیواجا حاضیرلیق گؤرمه‌یه گیریشیرلر. بو مینواللا توی تئزلیکله باش توتور. خالق عادت-عنعنه لری‌نین جانلی ائنسیکلوپئدییاسی اولان شاعیر بدیعی قهرما‌نینین تویونو بوتون تفرروعاتی ایله تصویر ائدیر. ان سوندا ایسه بو جور ساختا ائولیلیگین آجیناجاقلی عاقیبتینی قلمه آلیر. یالنیز توی گونو گلینی گؤرمه‌یه مویسّر اولان اوغلان ائولندیگی قیزین فیزیکی-ظاهیری عئیبجرلیگی قارشیسیندا دونوب قالیر. بیر آنلیق دوشونور و ائولنمک کیمی جیدی، حیات اهمییّتلی بیر مسله‌ده تلسدیگینی، اورگی‌نین سسینی دینله‌مه‌دن اؤتری هوسلر، دونیا مالینا آلداناراق قرار وئردیگینه گؤره درین پئشیمانچیلیق حیسّی کئچیریر. سئومه‌دیگی، کؤنول وئرمه‌دیگی قیزلا یاشایا بیلمه‌یه‌جگینی، والیدئینلری‌نین تحریکی و تبلیغی ایله باش توتان ائولیلیگین یورومه‌یه‌جگینی آنلاییر. 
    میر مهدی اعتیماد گونئی آذربایجان خالقی‌نین حیاتیندا عصرلردن بری کؤک سالمیش کؤهنه اوصوللاری، کئچمیشین قالیقلارینی، اینسانلارین، خوصوصن گنجلرین خوشبختلیگینه انگل تؤره‌دن ضررلی عادتلری، عئینی زاماندا، مؤوهوماتی، جهالتی، فاناتیزمی، نادانلیغی، وار-دؤولت، ثروت حریصلیگینی اینجه یومورلا ایفشا ائدیر. اینسان حیاتی‌نین ان موهوم، حلّ ائدیجی قراری‌نین وئریلمه‌سی-ائولنمک، عاییله قورماق یولوندا آتیلاجاق آددیمین جیدی-جیدی دوشونوله‌رک، "یوز اؤلچوب بیر بیچیله‌رک" ،ان عومده‌سی ایسه قارشیلیقلی سئوگی‌یه اساسلاناراق آتیلماسی‌نین واجیبلیگینی وورغولاییر. بو یولدا آتیلان هر بیر سهو آددیم نئچه-نئچه وطن اؤولادی‌نین بدبخت اولماسینا، حیاتی‌نین سینماسینا، عؤمرونون آه-وای، فریاد ایچریسینده کئچمه‌سینه گتیریب چیخاریر."گلینلر بزه‌گی" پوئماسی ان چوخ سئویلن، کوتلوی شکیلده اوخونان، دفعه‌لرله نشر اولونان ان اوغورلو اثرلردن و گونئی ادبییّاتی‌نین ان دیرلی نومونه‌لریندندیر. 
   شاعیرین نووروز بایرامینی، یازین گلیشینی قارشیلاماغا حاضیرلاشان خالقین بوتون طبقه‌لری‌نین بایرام احوالی-روحییّه‌سینی، سئوینجینی، ناراحاتلیغینی خاراکتئریک جیزگیلرله تصویر ائدن، ائله‌جه ده آیریجا کیتاب کیمی بیر نئچه دفعه نشر اولونان "چرشنبه بازاری" پوئماسی دا بؤیوک رغبت و سئوگی ایله قارشیلانمیشدیر. قئید ائدک کی، اعتیمادین تکجه "چرشنبه بازاری" پوئماسیندا دئییل، اکثر اثرلرینده معیشت مؤوضوسو گئنیش یئر توتور، خالق عادت-عنعنه‌لری پارلاق شکیلده اؤز ایفاده‌سینی تاپیر، لاکین بوتون بونلار ظاهیری خاراکتئر داشیییر. اصلینده شئعیر و پوئمالاریندا بشری دویغولار، موهوم میلّی-معنوی، ایجتیماعی-سوسیال پروبلئملرله ایلگیلی دوشونجه‌لری، دونیاگؤروشو، اخلاقی مسله‌لر، ائتیک نورمالارا فردی موناسیبتی عکس اولونور. ادیب بیر چوخ حاللاردا کونکرئت حادیثه‌لرین تصویری ایله کیفایتلنمیر، باش وئرنلر، ادبی موستوییه گتیردیگی حادیثه و اولایلارا اؤز پریزماسیندان دا یاناشیر، فردی موناسیبتینی سرگیله‌ییر. البتّه، شاعیر اومید ائدیر کی، اونون اوخوجوسو «اهلی ادب» اولاجاقدیر. بلکه ده بو سببدن «چرشنبه بازاری» اثرینده تئز-تئز مؤوضودان کنارا چیخیر و مسله ایله باغلی سرراست و مودریک دوشونجه‌لرینه مئیدان وئریر. 
    «چرشنبه بازاری» خالقیمیزین قدیم میلّی بایرامینا-نووروزون گلیشینه حصر اولونموشدور. پوئمادا نووروزلا باغلی آذربایجان خالقی‌نین عصرلردن بری یادداشیندا یاشاداراق بو گونوموزه‌دک قورویوب ساخلادیغی میلّی عادت-عنعنه لر، مطبخ مدنیتی، شیرنییات و یئمک نؤوعلری بؤیوک اوستالیقلا تصویر ائدیلیر. ماراقلیدیر کی، بو اثرلرده اعتیمادین خالق حیاتی‌نین ترجومانی اولدوغو بیر داها اؤزونو گؤستریر. او، بعضی نووروز عادتلرینی ائله اینجه‌لیکله نظمه چکیر کی، اوخوجو اؤزونو همین شنلیکلرین ایچینده، بایرام احوالی-روحییّه‌سینده حیسّ ائدیر. سوبای قیزلارین بایرام آخشامی اؤز بختلرینی سیناماق اوچون قاپی پوسماغا-قولاق فالینا چیخمالارینی، یئنی یئتمه و اوشاقلارین باجادان شال-قورشاق ساللامالارینی، آخیر چرشنبه‌ده تونقال یاندیریب اوستوندن آتیلان گنجلرین "چرشنبه ماهنیسی" اوخومالارینی چوخ بؤیوک اوستالیقلا تصویر ائتمیشدیر: 
آتیلان واختدا آرواد، کیشی‌نین ویردی بودور، 
دئمه‌ییب هر کس آتیلسا، سارالان گونلریدیر. 
"دیش، باش آغریم، بدن آغریم، قولومون آغریسینی 
تؤکورم بو اودا یانسین" ،ساییلان گونلریدیر.[16]
"شاعیر بو پوئمادا ایجتیماعی حیات حادیثه‌لری ایله باغلی بیر سیرا تنقیدی حاشییه‌لر ده وئرمیشدیر. بو حاشییه‌لر پوئمادا یا آیریجا بیر بؤلمه تشکیل ائدیر، بعضاً ده بیر-ایکی بئیتده اؤز عکسینی تاپیر. بئله بؤلمه‌لردن بیری "قویما حاقّین باتسین" باشلیغی آلتیندا وئریلمیشدیر.
آه چکمک، یاخا ییرتماق ائله‌مز درده دوا، 
دایان، آل حققینی، فیکر ائتمه، باتان گونلریدیر. 
دئیه‌رک سویداشلارینی میلّی دردلرین حلّی یولونو بولماغا چاغیریر. اصلینده شاعیر بو میصراعلاردا خالقینی هم ده متین، ایراده‌لی اولماغا، اؤز حاق و حوقوقلارینا قوووشماق اوچون موباریزه آپارماغا، سسله‌ییر. لاکین دؤورون طلبلرین، آب-هاواسینا اویغون اولمایان آچیق موباریزه‌یه چاغیران عوصیانکار فیکیرلرینی پرده‌له‌مک اوچون داها سونرا یازیر: 
پوزدو افکاریمی باشدا یازیلان واقعه‌لر، 
یاپیشیب سؤز-سؤزه گؤردوم اوزانان گونلریدبر. 
نظریم آخیر چرشنبه گونون یازماق ایدی، 
کی، بو گون خلق آراسیندا هیجان گونلریدیر. 
باری مطلبدن اوزاق سالدی بیزی بیر پارا سؤز، 
چونکی چرشنبه گونودن یازیلان گونلریدیر.[17]
    نووروز شنلیکلرین، قایغیلارینا اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لری‌نین-تاجیرلرین، بازار اهلی‌نین، ساتیجی، اوستا کیمی ساده آداملارین، ائله‌جه ده صنعتکار و دین خادیملری‌نین پریزماسیندان باخیر، بو اینسانلارین احوال-روحییّه‌سینه، کئچیردیگی حیسّلره شریک اولور، سئوینج و ناراحاتلیقلارینی آیدین شکیلده تصویر ائدیر."گلینلر بزه‌گی" کیمی، «چرشنبه بازاری» پوئماسی‌نین دا ان گؤزل مزییتلریندن بیری شاعیرین حاشییه‌لره چیخماسی، جمعیتده حؤکم سورن بعضی عئیبجرلیکلری آچماسی، چاتیشمایان جهتلری ایفشا هدفینه چئویرمه‌سی، اثری چتینلیکله دولانان، بایرام سوفره‌سینه قویماغا بیر شئی تاپمایان ایشسیزلرین، بایرام سوفره‌سی آچا بیلمه‌دیگیندن اوشاقلاری‌نین اوزونه باخماغا خجالت چکن و اؤزونه اؤلوم آرزولایان فقیرلرین، یوخسول طبقه‌‌نین، بوتؤولوکده خالقین رئال حیاتی‌نین آیناسی سوییّه‌سینه چاتدیرماسیدیر: 
بارایلاها، بیزه رحم ائیله، آمان گونلریدیر، 
بازار اهلی‌نین اؤوضاعی یامان گونلریدیر. 
کسیلیب آلوئریمیز، مال دایانیب، نیسیه باتیب، 
ایتیریبدیر اؤزونو، لاپ دایانان گونلریدیر. 
هر کیمی دیندیریسن، "اوخ، نئجه اولسون"دا قالیب، 
دالیسینجا یئکه بیر داستان آچان گونلریدیر. 
یولو گئتدیکجه گؤرورسن دانیشیر اؤز-اؤزونه، 
الی ساغ، سولدا گزیر، عقلی چاشان گونلریدیر. 
آغاجان، باخما بو خالقین پوزونا، صورتینه، 
باطینین گؤرسن اگر، اوددا یانان گونلریدیر .[18]
    اعتیماد میلّتی‌نین، خالقی‌نین عئییبلریندن یازیر، نادانلیق و جهالته سوروکلنمه‌مه‌سی اوچون چاتیشمازلیقلارینی تنقید ائدیردی. بو یوللا گؤردوگو، عئییب بیلدیگی جهتلری ایصلاح ائتمک ایسته‌ییردی. ادیبین حیاتدا دا، اثرلرینده ده مقصدی، ایدئالی مدنییتین، عئلمین و تحصیلین اینکیشافی، وطن بالالارینی غفلت یوخوسوندا دئییل، گؤزوآچیق، ساوادلی، اینتئللئکتوال سوییّه‌لی، "جان دئییب، جان ائشیدن، هئچ بیر حالدا خالقینا خیانت ائیله‌مه‌ین" وطنداش کیمی گؤرمک ایدی. دوشونوردو کی، خالقی‌نین خوشبخت گله‌جگی اوچون تئخنیکا، فابریک، زاوود، سیلاح، قوشون، گوج ستروکتورلاری قدر مدنییت ده، عئلم و تحصیل ده گرکدیر. بو موقدّس آرزوسونو "گلینلر بزه‌گی" و "چرشنبه بازاری" پوئمالاریندا، ائله‌جه ده شئعیر و غزللرینده گؤیردیردی: 
وطنه مدرسه، فابریک، ماشین، کونکا، قوشون، 
اسلحه، آیروپلان لازیم اولان گونلریدیر. 
آچ گؤزون، یاتما دخی، خوابی-جهالتدن اویان، 
عئلم اوخو، عئلم بو گون یئر اوزونو آباد ائدیب، 
یاتماغین واختی دئییل، عئلم اوخونان گونلریدیر. 
بیر قؤومده گر اولسا حقیقی مدنییّت، 
لازیمدیر ائده کوتله‌سینه بیر بئله خیدمت. [19]
   آنادیللی، میلّی ادبییّاتین اینکیشافی یولوندا یورولوب-اوسانمادان چالیشان میر مهدی اعتیماد زنگین بدیعی ایرثینده "کلاسیک ادبییّاتین بیر چوخ پرییوْم و بدیعی تصویر واسیطه‌لریندن یارادیجی صورتده فایدالاناراق نوواتورلوقلا عنعنه‌لری"[20] اوغورلا علاقه‌لندیرمیش، یاراتدیغی اثرلرله گونئی آذربایجان ادبییّاتی خزینه‌سینی زنگینلشدیرمیش، بوتؤو آذربایجان مدنییتینه اؤز تؤحفه‌لرینی وئرمیشدیر. ادیبین گونئی ادبییّاتی‌نین اینکیشافی، میلّی دیلین برقرار اولونماسی یولوندا گؤستردیگی خیدمتلرین، ائله‌جه ده میلّی حؤکومت دؤورونده ایجتیماعی-سیاسی خادیم کیمی موستثنا فعالییتینه گؤره حقیقی شاعیرلرین سسینی خالقین سسی حساب ائدن بؤیوک وطن موجاهیدی، سییاست دونیاسی‌نین نهنگ سیمالاریندان بیری اولموش سئیید جعفر پیشه‌وری ده اونو میلّی شاعیر کیمی یوکسک دیرلندیرمیشدی: "هله فیرقه‌میز ایشه باشلامادان اوّل آذربایجاندا شعر یازان شاعیرلریمیزین جمعیتده اؤزلرینه یول آچماغا ایمکان تاپمیشدیلار. او زامان آذربایجان دیلینده واحید نشرییه اولان "وطن یولوندا" روزنامه‌سی بو شعرلرین اینتیشاری ایله آذربایجاندا ادبییّات عالمینه تزه بیر حرکت مئیدانا چیخماسینا کؤمک ائتمیش ایدی. آذربایجانجا یازان جاوان شاعیرلردن بیرییا، آذراوغلو، علی توده چاووشی، مدینه گولگون کیمی تزه عرصه‌یه قدم قویموش تزه شاعیرلرله برابر، علی فیطرت، میر مهدی اعتیماد، نسیم، محزون و کامیل کیمی او واختادک یاری فارس و یاری آذربایجانجا یازان سابیقه‌لی شاعیرلر ده میلّی دیلیمیزده حرارتلی شعرلر یازماقدا ادبییّاتیمیزدا ماراقلی بیر رؤونق (اینکیشاف) موشاهیده اولونوردو. فیرقه ایشه باشلایان کیمی بو قووّه تامامیله بیزیم طرفیمیزه کئچیب، موراجیعتنامه‌میزدن آلدیقلاری ایلهام اوزره حرارتلی شعرلری مئیدانا چیخارماقلا میلّی حرکاتیمیزدا یئر توتماغا باشلامیشدی. "آذربایجان" روزنامه‌سی ایسه چوخ موهوم و سیاسی مسله‌لری ایله مشقول اولدوغو حالدا، شاعیرلر نئهضتیمیزی قووتلندیرمک اوچون خالقی روحلاندیران شعرلرینی چاپ و مونتشیر ائتمکدن هئچ ده خوددارلیق ائتمه‌ییب (اوتانماییب)، بلکه اونلاری داها آرتیق تشویق ائتمک اوچون الیندن گلن کؤمگی موضاییقه ائتمیردی."[21]
   گؤرکملی میلّی شاعیر، بوتؤو آذربایجان ادبییّاتیندا موهوم یئری اولان میر مهدی اعتیمادین یارادیجیلیغی زامان کئچدیکجه داها گئنیش شکیلده آراشدیریلاجاق و یئنی-یئنی تدقیقاتلارین مؤوضوسو اولاجاقدیر. 

نشر اولونموش کیتابلاری 
1-  "الیفبای جدید – یئنی الیفبا" ،تبریز، 1941. 
2- "مناظره‌ی ادبی(ادب قایدالاری)". تبریز، 1314. 
3- "بدرقه الصبیان" (گنجلرین ضییالانماسی (معاریفلنمه‌سی)" ،تبریز، 1326. 
3- "هدایت الکلام (مودریک کلاملارین گؤستردیگی یول)" ،تبریز،1315. 
5- تخت الصبیان "-جاوانلیق تاختی". 
6-  "گول قؤنچه‌سی" ،شئعیرلر، تئهران، 1319. 
7-  "آیینه‌ی اخلاق (اخلاقین آیناسی-شئعیرلر)" ،1351. 
8- "برگ سبز (یاشیل یارپاق)" ،تئهران، 1935. 
9-  "سماوریییه (ادبی موباحیثه لر)" ،تئهران، 1965. 
10- "شانلی آذربایجان" ،دیوان، تبریز، 1946. 
11-  "گلینلر بزه‌گی" ،پوئما، تبریز، 1941. 
12-  "چرشنبه بازاری" ،پوئما، تبریز، 1942. 
13- "ذخیره معاد"

14-"نصاب اعتماد"

15- قورخولو تئهران" پوئما، 1325

ایستیفاده اولونموش ادبییّات:

 1- ."ادبییّات" قزئتی، آذراوغلو، "میر مهدی اعتیماد-105" ،10 اییون،2005. 
2- ییرمینجی عصر جنوبی آذربایجان ادبییاتیندا دئموکراتیک ایدئیالار (1900-1985)، باکی، "عئلم"،1990. 
3-  ناظیم ریضوان. جنوبی آذربایجان ادبییّاتی‌نین یئنی اینکیشاف مرحله‌سی. (1850-1920-جی ایللر)، مونوقرافییا، ب.،2005. 
4- جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. ایکی ج، باکی، "عئلم" ،1983. 
5- جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. اوچ ج، باکی، " عئلم " ،1988. 
6- و.ق.بئلینسکی، آلئکساندر پوشکینین اثرلری، آذرب. سسری. ائا نشریییاتی، ب. ،1948. 
7- م.ایبراهیموو. "خلقیلیک و رئالیزم جبهه‌سیندن" ،ب. ،1961. 
9- میر مهدی اعتیماد. "گلینلر بزه‌گی" ،تبریز، 1981. 
10- بؤیوک اغا حوسئینوو. 20. عصر فارس شئعیرینده عنعنه و نوواتورلوق. ب. ،" عئلم " ،1975. 
11-  "آذربایجان"شوماره ایکی، شهریورین 17-سی 1324(07 سئنتیابر 1945-جی ایل). 

قایناقلار:

[1]-"ادبییّات" قزئتی، آذراوغلو، "میر مهدی اعتیماد-105" ،10 اییون، 2005، ص.4. 
[2]- یئنه اورادا، ص.4 
[3]- یئنه اورادا، ص.4 
[4]- یئنه اورادا، ص.4 
[5]– 20. عصر جنوبی آذربایجان ادبییّاتیندا دئموکراتیک ایدئیالار (1900-1985)، ب. ،" عئلم "،1990، ص.154. 
[6] - ناظیم ریضوان. جنوبی آذربایجان ادبییّاتی‌نین یئنی اینکیشاف مرحله‌سی. (1850-1920-جی ایللر)، مونوقرافییا، باکی: "صدا" ،2005، س.25. 
[7]- جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، باکی، "عئلم" ،1988. ص.56. 
[8]- یئنه اورادا، ص.57. 
[9]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، "عئلم" ،1988. ص.60 
[10]-م.ایبراهیموو. "خلقیلیک و رئالیزم جبهه سیندن" ،ب. ،1961، ص. 181. 
[11]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، باکی، " عئلم " ،1988، ص.68. 
[12]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، باکی، " عئلم " ،1988، ص.242. 
[13]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، باکی، " عئلم "،1988، ص.116. 
[14]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 2. ج، " عئلم " نشریاتی، 1983، ص.113. 
[15]-یئنه اورادا، ص.215. 
[16]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 2. ج، باکی، " عئلم " ،1983، ص.227. 
[17]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 3. ج، باکی، " عئلم " ،1988، ص.224. 
[18]-جنوبی آذربایجان ادبییّاتی آنتولوگییاسی. 2. ج، باکی، " عئلم " ،1983، ص.224. 
[18]-یئنه اورادا، ص.223. 

[19] -ادبییّات" قزئتی، آذراوغلو، "میر مهدی اعتیماد-105" ،10 اییون،2005، ص.4. 
[20]-بؤیوک اغا حوسئینوو. 20. عصر فارس شئعرینده عنعنه و نوواتورلوق. ب. ،" عئلم " نشرییّاتی، 1975، ص.304.
[21] -."آذربایجان"شوماره ایکی، شهریورین 17-سی 1324(07 سئنتیابر 1945-جی ایل).