+0 بگندیم
میروارید دیلبازی‌نین لیریکاسی
صافورا قولییئوا
AMEA نیظامی آدینا ادبییّات اینستیتوتونون آپاریجی عئلمی ایشچیسی،
فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
ادبییّاتیمیزدا قدیم دؤورلردن بری قادین شاعیرلریمیز آز اولماییب. مهستی گنجوی، حئیران‌خانیم، خورشیدبانو ناتوان، آغابگیم‌آغا (آغاباجی)، اومگولثوم و باشقالاری اؤز لیریک شئعیرلری ایله تاریخیمیزده ابدی یاشاییرلار.
میروارید دیلبازی ایگیرمینجی یوزایللیگین گؤرکملی شاعیرلریندندیر. او ائله خوشبخت صنعتکارلارداندیر کی، اوزون عؤمور یاشاییب، یئتمیش ایل سراسر یازیب-یاراتماق اونا نصیب اولوب. میروارید خانیمی کئچمیش زامانلارین قادین شاعیرلریندن فرقلندیرن باشلیجا خوصوصییت اثرلرینده ایجتیماعی مضمونون، خلقیلیک، وطنداشلیق دویغولاری‌نین بدیعی ایفاده‌سیدیر. اونون ادبی ایرثی چوخلو لیریک شئعیرلر، پوئمالار، اوشاقلار اوچون موختلیف ژانرلی اثرلردن عیبارت اولسا دا، داها چوخ لیریک شاعیر کیمی تا‌نینیب سئویلمیشدیر.
م.دیلبازی ادبی موحیطه ایلک دفعه1928-جی ایلده "معاریف و مدنییت ژورنالیندا چاپ ائتدیردیگی "قادینلارین حورّییتی" آدلی شئعیری ایله گلمیشدیر. قادینین سوسیال وضعیتی، معیشتده و جمعییّتده مؤوقئعیی گنج شاعیرین "بیزیم سسیمیز" (1934)، "ایلک باهار" - (1937) کیتابلاریندا اساس ایدئیا-مضموندا احاطه اولونموشدو. "قورتولوش" ،"قادین" ،"عاییشه‌‌نین آناسی" و س. شئعیرلرده قادینلار ظریف جینسه قارشی جمعیتده‌کی عدالتسیزلیکلرله موباریزه‌یه قالخیر، "بیز مگر دونیادا قولمو یاراندیق، یئتمزمی بو آجی اودلارا یاندیق" - دئیه اؤز حاقلارینی طلب ائدیردیلر.
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی شاعیرین یارادیجیلیغیندا موهوم مرحله اولموشدور. شئعیرلرین ایدئیا-مضمون دایره‌سی گئنیشلنمکله یاناشی، فورما الوانلیغینا، اوبرازلی ایفاده‌یه خوصوصی سعی گؤستریلیردی. لیریک "من"ده سجییوی جیزگیلر آرتیر، آنا-قادین قلبی‌نین دویغو و هیجانلاری داها صمیمی ایفاده اولونوردو. بو لیریک "من" سئوگیلیسینی قانلی دؤیوشلره یولا سالیب اینتیظارلا سوراق گؤزله‌ین گنج قیز، کؤرپه بالاسی‌نین طالعیی اوچون ناراحات اولان حسّاس آنا، جبهه‌لرده ووروشان ار و اوغوللارین دوشمن اوزرینده قلبه چالماسی نامینه آرخادا فداکارلیقلا ایشله‌ین، هر عذاب-اذییته قاتلاشان مرد قادیندیر. شئعیرلرده فاشیست ایشغالچیلاری‌نین تئزلیکله مغلوب ائدیله‌جگینه درین اینام حیسّی و نیکبین روح وار ایدی. "آغیر گونلر، چتین قیشلار یاددان چیخیب گئده‌جکدیر" ،"بو گونلرین بؤیوک دردی تاریخلرده قالاجاقدیر".
م.دیلبازی‌نین یارادیجیلیغی جمعییتده‌کی حادیثه‌لرین گئدیشاتی ایله عوضوی شکیلده یئنی ایدئیا-مضمونلارلا، فیکری-حیسّی چالارلارلا زنگینلشیردی. اؤزبکیستان عئلملر آکادئمییاسی‌نین آکادئمیکی واحید زاهیدوو حاقلی اولاراق یازیردی کی، "دیلبازی چوخ اینجه حیات موشاهیده‌لریندن درین معنا چیخاران، بدیعی عومومیلشدیرمه‌لر یولویلا گئدن شاعیردیر. ائموسیونال مهارتی اونون شئعیرلری‌نین بیرینجی زینتیدیر. بو قدر اینجه آهنگلی، نفیس حیسّییاتلی، اوبرازلی، لیریک شعریت ایجادکاری بیتیب-توکنمه‌ین دویغولارینی هارادان آلیر؟! ندن آلیر؟!"
م.دیلبازی "اوچ اینامین وحدتی‌یم" (1976) شئعیرینده اؤز لیریک "من"-ینی عومومیلشدیره‌رک یازیردی:
بو سئوینجله باهار گؤرموش چایلار کیمی
گرک هر گون جوشوب-داشام،
من آنایام!
من شاعیرم!
وطنداشام!..
حقیقتن، شاعیرین یاریم عصردن آرتیق بیر مودّتده یازدیغی شئعیرلری ایدئیا-مضمونونا گؤره اوچ شاخه‌لی قولا آیریلیر: بیری وطن، اونون قوروب-یارادان اوغول و قیزلارینا، اسرارأنگیز طبیعت گؤزللیکلرینه محبّتدیر، ایکینجیسی، حزین، کؤورک، قایغیلی آنا-قادین دویغولاری‌نین ایفاده‌سیدیر، اوچونجوسو ایسه یئر اوزونده صولح، بشر اؤولادی‌نین آزادلیغی، امین-آمانلیغی اوغروندا موباریزه موتیولریدیر. تصادوفی دئییل کی، بو بؤلگو شاعیرین کیتابلارینداکی بوتؤو بیر سیلسیله شئعیرلری اؤزونده توپلایان باشلیقلارلا دا سسلَشیر: "آنا یوردوم آذربایجانیم" ،"چیچکلر، فصیللر" ،"دوغما یوردون یوللاریندا" ،"آنا قانادی - آنا محبّتی" ،"محبّت بیزیمله قوشا دوغولور" ،"قوی همیشه صولح اولسون" ،"آزادلیغا گئدن یوللار" و س.
وطن - م.دیلبازی یارادیجیلیغیندا احاطه‌لی ایدئیا-مضمون، بدیعی-ائستئتیک الوانلیقلا ایشلنمیش بیر پوئتیک اوبیئکتدیر. شاعیرین ترنّوملرینده‌کی ائموسیونال وورغولار ان درین صمیمی حیسّلرین ایفاده‌سی ایدی.
منیم سنسیز اولماسین ایسته‌رم هئچ
بیر آنیم،
سنسیز دامارلاریمدا دونار بو
اودلو قانیم،
تورپاغی کؤنلوم کیمی اوغلو آذربای
جانیم!
("منیم رئسپوبلیکام")
دوغما آذربایجانی قاریش-قاریش گزیب دولاشمیش شاعیر وطنین گؤزللیکلری و زنگین نئعمتلرینی - "گونشدن قیزیل داراقلی" شاه داغی، "باشینا فصیللرین هره‌سی بیر رنگلی اؤرپک آتان" ،"گؤی گؤلو" ،"یاشیل تنَکلری ایستی قوما دؤشنمیش" ،"ساری چیچکلی، ظریف عطیرلی اییده آغاجلی آبشئرونو" ،"آغ اتکلری ماوی سولاردا یئلله‌نن" خزری، هابئله آغسو داغینی، گؤیزن داغینی، ماساللی مئشه‌لری، تالیش داغلارینی و س. وصف ائدنده اؤزونه‌مخصوص اوبرازلی ایفاده‌لر ایشلده‌رک شئعیرلرینی حرارتلی، مولاییم بیر آهنگله پوئتیکلشدیریردی. او، طبیعتین تکرارسیز گؤزللیکلرینی دریندن دویا-دویا، معنوی دونیاسیندان کئچیره‌رک بدیعیلشدیرمگه نایل اولوردو.
م.دیلبازی خالقین ایچینده یاشایان، اونون قایغیسینی، سئوینجینی دریندن دویان بیر شاعیر ایدی. طبیعتن کنده دوغما حیسّلرله باغلی اولدوغو اوچون "چایچی قیزلار" ،"چوبان" ،"تره‌وزچی قیزلار" ،"دویو بئجرن گلین" و س. شئعیرلرینده زحمت آداملاری‌نین صاف معنوییاتلارینی، ایشگوزار، نجیب خاصییتلرینی ایلهاملا قلمه آلمیشدیر. خالق ایچینده گئنیش یاییلمیش نغمه‌یه چئوریلن "وطن اوغلو چوبان قارا"دان باشلامیش، "فیلوسوف تمکینلی، قارتال قانادلی… هامییا روح وئرن، صفربر ائدن باشچی"یادَک ساده، صمیمی اینسان صورتلری درین رغبت اویادیر، تاثیرلندیریردی. شاعیرین فیکرینجه، ناموسلو، فداکار امک اصل سعادتین آچاریدیر.
اینجی، میرواری دئییل،
امکدیر منیم آدیم.
حیاتیمدا بیر گون ده
امکسیز یاشامادیم.
شاعیرین دوغما وطنین آراز چاییندان "او تایدا قالمیش پاراسی"-ندان بحث ائدن شئعیرلرینده ایسه سونسوز کدر، آغلارلیق، ایفاده اولونور. بدیعی دیل ده تامامیله فرقلی، بنزتمه و تشبئهلر ألملی فریادلیدیر. "آراز، نییه لال آخیرسان، کؤنول ائوین ویران کیمی؟" ،"داغلار، سیزه طبیعتمی قارغامیش" ،"جان قارداشیم نه کؤورکسن، نییه دئدین، اوردا تکسن" ،"آ قوربتده بیتن چیچک، کؤرپه گؤزون نییه دولدو؟"... شاعیرین جنوبی آذربایجانا، او تایلی باجی و قارداشلارینا حصر ائتدیگی شئعیرلرده آیریلیق، آجی، حسرت، بئله دؤزولمز وضعییته قارشی إعتیراض موتیولری اوستونلوک تشکیل ائدیردی. شاعیر وطن اؤولادلارینی بو تاریخی عدالتسیزلیکله باریشماماغا، قطعی و ابدی بیرلیگه چاغیریردی:
فیکری فیکره،
سؤزو سؤزه،
اودو اودا،
کؤزو کؤزه
ائله چاتاق،
اوجاغیمیز، چیراغیمیز
بیر یانسین، آیری یانماسین.
هئچ بیر غصبکارین الی
بو بیرلیگه اوزانماسین.
("گؤروش قیسمتیم دئییلسه")
م.دیلبازی یارادیجیلیغی‌نین معنالی ایدئیا-مضمون ایستیقامتلریندن بیری ده قادین طالعیی، دویغو و دوشونجه‌لری، هیجانلاری ایله باغلیدیر. اونون بیر قیسم لیریک سوژئتلری، اوبرازلی ایفاده و پوئتیک آهنگ خوصوصیبتلری ده بو فردیلیک سایه‌سینده طراوتلنمیش، معنالانمیشدیر. لیریک "من" ،هر شئیدن اوّل، سئون، سعادتینی صاف، تمیز محبّتده آختاران، إعتیبار، صداقت تیمثالی اولان بیر قادیندیر. بو گنج قادین محبّت دویغولاری‌نین ایفاده‌سینه گؤره پوئزییا واریثلرینه یاخینلاشیرسا دا، عاشیقی‌نین اونا اولان موناسیبتینه موعاصیر باخیشلا یاناشماسی جهتدن فرقله‌نیردی. او بیر طرفدن:
سنسیزم، کؤنلوم کیمی کؤنلوم پریشان
اولماسین،
نیطقی سوسموش بولبولم، گل ایفتیخاریم،
هارداسان؟
- دئیه هیجران گونلرینده قانلی یاشلار تؤکور، فغان ائدیرسه، دیگر طرفدن ده ارکله عاشیقینه بیلدیریردی:
ایسته‌رم ساده‌جه بیر قادین کیمی
سئویب ائتمه‌یه‌سن سن منه حؤرمت.
ایسته‌رم بیر دوستا، بیر مسلکداشا،
بسله‌نن عشق اولسون بو صاف محبّت.
شاعیرین لیریک "من"-ی اؤز کؤنول دویغولارینی رومانتیک خیاللارا دئییل، حقیقی، مؤوجود وضعیتله باغلی دیللندیریر. عاشیقیندن وفاسیزلیق گؤرنده غورورونو ایتیرمیر، اَییلمیر. "منی سسله" شئعیرینده پوئتیک نیدا ظریفلیک، نیکبینلیک نوتلاری ایله یوکسک معنوییاتلی قادین صداقتینی و فداکارلیغینی تجسّوم ائتدیریردی. شاعیر سئوینجینی، موباریزلیگینی، حیاتا، سعادته اینامینی ایتیرمه‌سین دئیه اؤز عاشیقینه "بوکولمز قانادلارینی، صبرینی، عینادینی، سئوینجینی، نغمه‌سینی" وئرمگه حاضیردیر. اونون محبّت شئعیرلری صنعتکارلیق جهتدن ده دیقّت چکیردی. سئون قلبین دویغو و هیجانلارینی گاه غزل و روباعی ژانریندا، گاه قوشما و بایاتیلارلا ترنّوم ائدیر. بعضن ایسه غفیل کؤنول توفانی هئچ بیر معلوم پوئتیک قلیبه سیغمیر، تامامیله یئنی بیر شئعیر شکلینی، وزنینی مئیدانا گتیریر. میروارید اوسلوبونون تکرارسیزلیغینی آشکارا چیخاریردی:
سنی گؤروب بگندیگیم بیرینجی آندان
من کؤنلومله باغلادیم پئیمان
یا سن،
یا هئچ کس…
میضراب سیندی،
سیم قیریلدی، لال اولدو کامان،
نغمه سوسدو، سعادته قالمادی گومان،
اؤز عهدیمی اونوتمادیم من ده هئچ زامان،
آییرمادی اؤز وعدیمدن منی بیر هوس،
نه سن،
نه هئچ کس.
آذربایجان ادبییّاتیندا آنا مؤوضوسو گئنیش ایشلنمیشدیر، موختلیف ژانرلی و حجملی گؤزل اثرلر یارادیلمیشدیر. قهرمانی آنا اولان بوتؤو بیر یارادیجیلیق ایسه ایلک دفعه م.دیلبازی‌نین پوئزییاسیندا تظاهور ائدیر. آنالیق دونیاسی‌نین رنگارنگ مقاملاری، هیجانلاری، فیکری-حیسّی چالارلاری اونون شئعیرلرینده درین ائموسیوناللیقلا اینعیکاس ائتیمیشدیر. بیر چوخ شئعیرلرینده آنالیق دونیاسی‌نین بیلاواسیطه یاشانمیش، گئرچکلیک عونوانی اولان بیر لؤوحه‌سی، یاخود عادیجه بیر آنی صنعتکارلیقلا بدیعی حقیقته چئوریلمیشدیر.
گئجه هر کس یاتاراق دینجین آلیر،
بس او کیمدیر بئله خوش لایلا چالیر؟
کسمه‌ییر بیر آن او لایلای سسینی،
آنادیر بسله‌ییر اؤز کؤرپه‌سینی.
شاعیرین آنالیق عالمیندن آلدیغی لیریک مضمونلاردا هم اؤولادین آنا محبّتی، هم آنا‌نین اؤولادلا باغلی دویغولارینا، هم ده مئهریبان ننه نوازیش و قایغیلاری‌نین بدیعی اینعیکاسینا راست گلینیر. اؤولاد میروارید آناسینا درین، موقدّس تئللرله باغلیدیر، اونا عولوی بیر وارلیق کیمی پرستیش ائدیر. ساغلیغیندا "ایستی نفسینی" ،"شفقتلی سسینی" ،مئهرینی-اولفتینی گونش ایشیغینا برابر توتدوغو آناسینی همیشه‌لیک ایتیرندن سونرا داها درین بیر حیسّییاتلا خاطیرلاییر، مورکّب حیات یولونون سرت دؤنگه‌لرینده اوندان یادیگار قالان دؤزوملولوک، مولاییملیک، صبرله اومید ایشیغینا دایاقلانماقدا داوام ائدیر. او، آنا اولماسینی همیشه اؤزو اوچون عوضسیز بیر سعادت بیلمیش، اؤزو حاقّیندا غورورلا دئمیشدیر: "شاعیر و آنا - طالع ایکی شاهلیق تاجینی بخش ائتمیش اونا".
م.دیلبازی‌نین اثرلرینده آنا اولماق نه قدر سونسوز بختییارلیق حیسّلری ایله یاشانیرسا ("آنا تاختی اوسته" ،"اوچ اینامین وحدتی‌یم" ،"آنان کیمی سئوسین حیات")، اونون بیر او قدر ده مسئولییتلی بورجلاری، وظیفه‌لری اولدوغو نظره چاتدیریلیر. "کیشی آناسی اول آنا اولاندا" - دئین شاعیر، هر شئیدن اول، گؤزل اینسانی کئیفیبتلرله زنگین، تکجه والیدئینین دئییل، خالقی‌نین دا صاباحیندا لاییقلی واریث اولا بیله‌جک بیر اؤولاد بؤیوتمگی، تربییه ائتمگی ان بؤیوک آنالیق شرفی سایمیشدیر. عئینی زاماندا عاییله سوتونلاری‌نین مؤحکملیگینی، اؤولادین طالعیینده‌کی رولو باره‌ده ده مضمونلو، تاثیرلی لیریک لؤوحه‌لر یاراتمیشدیر.
م.دیلبازی آذربایجا‌نین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا ایگیرمینجی یوزایللیگین سون اون‌ایللیگینده‌کی تاریخی حادیثه‌لری کامیل بیر صنعتکار کیمی دریندن یاشامیش، خالق حیاتی‌نین بو فجیعی مرحله‌سی‌نین سجییّه‌وی لیریک لؤوحه‌لرینی یاراتمیشدیر. اونون لیریک "من"-ی اؤز وطنپرورلیک، حاق-عدالت، صولح‌سئور دویغولاری ایله داها دا زنگینلشمیش، دولغونلاشمیشدیر. بو دؤورده شئعیرلرین لیریک "من"-ی آرتیق مودریک، قایغیلی ائل آناسیدیر. وطنین، خالقین طالعیی ان آغریلی ائنیشلری ایله اونون وارلیغیندان کئچه‌رک شئعیره چئوریلیر.
چایلارمی آییردی،
قیلینجلارمی، آه!..
قارداشی قارداشدان سؤیله، ائی آللاه؟
نییه منیم اؤلکه‌م دیلیم-دیلیمدیر،
بو نئجه بؤلگودور، بو نه ظولومدور؟
اونون شئعیرلرینده یانغی، کدر، ناله اینتوناسییاسی بایاتیلار، عاغیلارلا دیل آچیردی:
آوئی داغیم، اورگیمی درد اویار،
اورگیمده بیر قاراباغ دردی وار.
"سنگرلری سینه‌لردن قوردولار" ،"تکلنمیش میلّتیم" ،"آغلاما، گلینیم، آغلاما، قیزیم" و س. شئعیرلرینده میروارید موحاریبه‌ده دؤیوشن عسگرلره تپر وئریر، قا‌نینا بویانمیش ایگیدلرله بیرلیکده شهید اولور، آل-الوان گوللر، ایپکلرله بزه‌دیگی اوغول قبری اوستونده قان-یاش تؤکوردو.
بیزیم حاقلاریمیز قان تکرلری
آلتیندا ازیلیب قانا باتیبدیر.
قیریلیب وطنین ایگید ارلری،
ائی دونیا، نه اوچون دؤزورسن بونا؟
ائشیدین سسینی تک قالمیش ائلین!..
یاخود:
بیزی اَیه بیلمز بو درد،
قویما یوردون یانا، قوربان،
اوغول، سانا آنا قوربان!
آنا قوربان!
سینه‌نده‌کی قانا قوربان!
شاعیر یولونو چاش سالانلاری، قورخاقلاری، ساتقینلاری شئعیری ایله سیلکله‌ییب آییلتماق اوچون حیدّتله هارای دا چکیردی:
آج سورولر دوشمن ائله سورولنده
یانار داغا دؤندو سینه‌م،
ائله یاندیم، دئدیم: سن ائی
یوردو دوشمنلره وئرن!
کابابلیغا گئدن سورو منم،
سنسن!
بنؤوشه‌سی قانلی بیتن،
آیی، ایلی غملی اؤتن
وطن...
وطن…
تصادوفی دئییل کی، میلّی ایستیقلالیمیزی ترنّوم ائدنده بئله سینه‌سی اؤولاد داغلی بیر ائل آناسی کیمی بؤیوک ایتکیلریمیزی ده یاد ائدیردی:
تئز گئدیب،
گئج گله‌نیم،
میلّی ایستیقلالیم منیم.
خوش گلیبسن وطنه!
دؤشه‌نیب یولارینا گؤر نه قدر قانلی سینه.
اوزانیب یوردوموزا گؤر نه قدر دوشمن الی!
شاعیر آنا-وطنداش میروارید دیلبازی‌نین لیریکاسی آذربایجان پوئزییاسی‌نین ائله بیل توپلوسودور کی، اونون صحیفه‌لرینده یاریم‌عصرلیک ایجتیماعی-سیاسی دؤورون پوئتیک سالنامه‌سی اینعیکاس ائتمکده‌دیر. هم ده بو یارادیجیلیقدا تیپیک بیر آذربایجانلی قادینین عؤمور یولو جانلانماقدادیر. او، خالقیمیزین ابدیلیک تاریخینده یاشاییب-یاراتدیغی زامانی لیریک شئعیرلرینه صنعتکارلیقلا حک ائتمیش قودرتلی بیر شاعیر کیمی یاشاییر و یاشایاجاقدیر.
قایناق: ادبییّات قزئتی.- 2012.- 5 اوکتیابر.- ص.5-6.
