مهستی گنجوی نین حیاتی و یارادیجیلیغی

مهستی گنجوی – 12. عصرده یاشامیش منشأجه آذربایجان تورکلریندن اولان شاعیر، صوفی اخی طریقتی‌نین عوضوو. 2013-جو ایلده یونسکو-نون باش کونفرانسی‌نین 36-جی اوتوروموندا مهستی گنجوی‌نین 900 ایللیک ایل‌ دؤنومونو دونیا سویه‌سینده قئید ائدیلمه‌سی حاقّیندا قرار قبول ائدیلیب.

یاشاییشی
۱۱- عصرین سونلاری ، 12- عصرین اوللرینده یاشامیش بؤیوک آذربایجان شاعیره‌سی مهستی گنجوی آذربایجان و موسلمان اینتیباهی‌نین پارلاق نوماینده سی اولماقلا اؤز شعرلرینده صنعتکار، شاعیر، موغنی و موطریب اوبرازلارینی ترنّوم ائدن یئنی شهر پئزییاسی‌نین تمثیلچیسی ایدی. مهستی هر شئیده بیرینجیلیک قازانمیشدیر. او، ایلک مشهور آذربایجان شاعیره‌سی، ایلک شاهماتچی قادین، ایلک گؤرکملی قادین موسیقیچیمیز و چوخ احتیمال کی، ایلک قادین بسته‌کاریمیزدیر. اونون ترجومه‌یی-حالی روایتلر و موعمالار هاله‌سینه بورونوب، شاعیره‌نین حیاتی باره‌ده معلوم اولان فاکتلارسا هر حالدا همین دؤورون موسلمان جمعیتی‌نین آنلاییشیندا حددن آرتیق غئیری-عادیلیگی ایله فرقله‌نیر. البته کی، اگر بو فاکتلارا سؤزون حقیقی معناسیندا یاناشیلارسا. روایتلره اساسن، او، گنجه‌نین خرابات محلّه سینده یاشامیش، واختینی قوناقلیقلاردا، موسیقی و رقص مجلیسلرینده کئچیرمیشدیر. اونون شئعرلرینده شراب و عشق دویغوسو ترنّوم اولونور. شاعیره‌نین اثرلری ایچریسینده گنجه‌نین خرابات محلّه سینده یاشایان گنج صنعتکارلارا، درزی لره، اَییریجیلره، قیزیل آختارانلارا و باشقالارینا حصر ائتدیگی شئعرلر سیلسیله‌سی داها چوخ مشهوردور: 

  بنزر، درزی اوغلو، اوزون قمره، 

  سنه یوز مهستی دؤنر چاکره. 

  الینده‌کی  ساپ تک یولوم دوشه کاش 

  شکر دوداغینا گونده مین کره.

  یون اَییرن اوغلان منیم جانیمدیر، 

  اونون زنخدانی بیر زیندانیمدیر. 

  اونون دوداغیندان بوسه وئر، آللاه، 

  چونکی او دوداقلار جان درمانیمدیر. 

  تورپاق اله‌یه‌نین من عاشیقی‌یم، 

  دیلیم گلمیر آچیب سیرریمی دئیم. 

  او،  تورپاق اله ییب قیزیل آختاریر 

  من الیمده قیزیل اونو گزیرم. 

 پاپاقچی سئوگیلیم شؤوق ایله بایاق 

  تیکیردی الینده آطلازدان پاپاق. 

  هر پاپاغا یوز-یوز آفرین دئدیم، 

  دؤردونه بیری ده بس ایدی آنجاق… 

مهستی گنجوی تقریبن 1089 -جو ایلده گنجه شهرینده دوغولموش و عؤمرونون سونونا قدر بورادا یاشامیشدیر. اونون اصل آدی منیجه ایدی، مهستی آدینی ایسه اؤزونه ادبی تخلوص کیمی گؤتورموشدو. همین تخلوصون منشایی باره‌ده بیر نئچه روایت واردیر. بونلاردان بیرینده دئییلیر کی، گویا سولطان سنجرله صؤحبتلریندن بیرینده منیجه اؤز موحیطینده هامیدان کیچیک و گؤرونمز اولدوغونو سؤیله‌ییر. سولطان ایسه اونونلا راضیلاشماییب دئییر کی، " تو، مه-هستی "  یعنی،  " سن هامیدان بؤیوکسن " ). و گویا  " مه-هستی " - " مهستی " یه چئوریلیب، اونون تخلوصو اولور. دیگر بیر فرضییه یه گؤره،  " مهستی "   " مه "  و  " ستی "  اولماقلا ایکی سؤزدن عیبارت  و  " بؤیوک خانیم "  آنلامینا گلیر. نهایت، باشقا بیر احتیمالا اساسن، بو آد  " ماه "  و  " ستی "  ( " آی خانیم " ) سؤزلریندن دوزه لیب (نیظامی‌نین مهین بانوسو دا بونون آنالوقودور). 

  مهستی یاخشی تحصیل آلمیش و اثرلریندن ده گؤروندوگو کیمی، آشاغیداکی شهر و ویلایتلرده اولموشدور: روم، مرو، بلخ، نیشاپور، هئرات، گنجه، خوراسان، ایراق، زوزن، آرران و س. بیر مودّت او، بؤیوک سولطان سنجرین ساراییندا یاشامیش، اونون قبوللاریندا و بورادا کئچیریلن ادبی مجلیسلرده ایشتیراک ائتمیشدیر. دئییلنلره گؤره، سولطان سنجرین دیقّتینی اونون گؤزله‌نیلمه‌دن یاغان قار حاقّیندا بداهه‌تن سؤیله‌دیگی بیر روباعی چکمیشدیر:  " گؤیلر سنه گوموشو خالچا گؤندریب کی، آتی‌نین نالی بولانماسین. "  سولطان بو روباعینی ائشیتدیکدن سونرا شاعیره‌نی  " مه-هیستی "  ( " ان بؤیوک " ) آدی ایله موکافاتلاندیرمیش و اونو اؤز یاخین احاطه سینه قبول ائتمیشدی. مهستی عؤمرونون چوخ حیصه سینی گنجه ده کئچیرمیش، سولطان محمدین و اونون اوغلو سولطان محمودون سارای حیاتیندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدی. 

  بؤیوک شاعیره‌نین حیاتی باره‌ده معلوماتلار اساساً الیازما نوسخه‌لری آذربایجان الیازمالار اینستیتوتوندا، ایستامبولدا و لندنده ساخلانان 13- عصره عایید ائدیلن  " مهستی و امیر احمد  داستانیندان گؤتورولور. آذربایجان ادبیاتشوناسلاری‌نین سون تدقیقاتلاری گؤستریر کی،  " داستانی " ین مؤلیفی 13. عصرده یاشامیش آذربایجان شاعیری و عالیمی عبداله جوهری زرگر تبریزی‌دیر و بوراداکی قهرمانلار، او جومله دن شاعیر امیر احمد، گنجه شاهی (سولطان محمد) و ایکی گنجه شاهی (سولطان ماحمود) رئال شخصیتلردیر. 

 "امیر احمد و مهستی‌" داستانی‌

 داستانین قیسا مضمونو بئله دیر: بلخ شهرینده یاشایان بیر ایلاهیات عالیمی‌نین قیزی اولور. او، اوشاغین طالعیینه باخدیرماق اوچون مونجّیملره موراجیعت ائدیر. اولدوزلار قیزین بؤیوک گله‌جگیندن، خالقین رغبت و محبتینی قازاناجاغیندان خبر وئریر. همچنین معلوم اولور کی، قیزین طالعیی خراباتلا (ایچکی ایچیلن یئر، مئیخانا) ایله باغلی اولاجاقدیر. آتاسی قیزی تربیه اولونماق اوچون مکتبه وئریر. اون سککیز یاشینا قدر بورادا اوخویان قیز یاخشی تحصیل گؤرور. بوندان سونرا آتاسی قیزینی موتخصیصلرین یانینا آپاراراق، اونا 12 موغامی و بونلارین 24 شؤعبه‌سینی اؤیرتمه‌لرینی خواهیش ائدیر. او، همچنین خواهیش ائدیر کی، موسیقیچیلر قیزا چنگ، عود و بربد آلتلرینده چالماغی اؤیرتسینلر. جاماعات حئیرتله اوندان سوروشور:  " بو نئجه اولان شئیدیر؟ سن اول قیزینا یاخشی تحصیل وئریر، اونا قورآنی اؤیره دیرسن، سونرا ایسه اونو رقاصه‌لیگه حاضیرلاییرسان؟ یوخسا سن ایسته‌ییرسن کی، قیزین آزغین و اخلاقسیز اولسون؟ "  آتا جاواب وئریر کی، اگر اونون آلنیندا خراباتا دوشمک وارسا، قوی بونا دا حاضیر اولسون. آتاسی‌نین وفاتیندان سونرا مهستی گنجه یه کؤچور و خرابات محلّه سینده یاشاییر. 

  داستاندان دا گؤروندوگو کیمی، آرتیق 20 یاشیندا مهستی اؤز ساوادی، گؤزللیگی، ملاحتلی سسی و پوئتیک ایستئعدادی ایله موسلمان دونیاسی‌نین بیر چوخ اؤلکه‌لرینده نوفوذ و رغبت قازانمیشدی. خراباتدا مهستی‌نین سسینی دینله‌مک اوچون اوزاقدان-یاخیندان هم عیانلار، هم ده تاجیرلر گنجه‌یه گلیردی. داستاندا گنجه شاهی آدلاندیریلان شهر حاکیمی‌ ده مهستی‌نین سسی‌نین وورغونو ایدی. 

  اونو تئز-تئز سارایا دعوت ائدیردیلر. نؤوبتی ضیافتلرین بیرینده شاه صاباحکی گؤروشون شرطلرینی سؤیله‌ییر: گئجیکن جریمه اولاراق اوچ بوینوز شراب ایچمه‌لیدیر. ایش ائله گتیریر کی، مهستی گئجیکه‌سی اولور. او، شرطه تابع اولاراق، دال-بادال ایکی ایری بوینوزو دولدوروب ایچیر. سونرا اوچونجو بوینوزو دولدورور، اوزونو شاها طرف توتوب بداهه‌تن شئعرله اونا موراجیعت ائدیر کی، ائی شاه، من اؤکوز دئییلم و بوینوز منه یاراشماز. آنجاق اگر من حتّی اؤکوز اولسایدیم بئله، ایکی بوینوز بسیم ایدی. بو شئعر شاهین او قدر خوشونا گلیر کی، قیمتلی داش-قاشلا بزه‌دیلمیش بو بوینوزو شاعیره یه باغیشلاییر. 

  اوزون ایللرین اینتیظاریندان سونرا نهایت، گنجه خطیبی‌نین بیر اوغلو اولور. اوشاغین آدینی امیر احمد قویورلار. اونو کؤرپه‌لیگیندن تربیه‌چییه وئریر، دؤرد یاشیندان ایسه مکتبه گؤندریرلر. امیر احمد اؤزونو اولدوقجا باجاریقلی و ایستئعدادلی بیر اوشاق کیمی گؤستریر و دوغما شهریندن بیرجه آددیم آرالانماسا دا، اونون کامالی‌نین شؤهرتی اوزاقلارا یاییلیر. بیر دفعه  امیر احمد یوخوسوندا گؤرور کی،جنّته دوشوب و بیر حوری شراب دولو پیاله ایله اونو قارشیلاییر. امیر احمد شرابی نوش ائدیر و همین آندان او حوری‌نین گؤزللیگی ایله مست اولور. سحر آتاسی گؤرور کی، امیر احمد پریشاندیر. اونون غوصه‌سینی داغیتماقدان اؤترو 400 آتلی گؤتوروب، گنجه‌نی گزمه‌سینه ایجازه وئریر. امیر احمد محلّه‌لرین بیریندن کئچنده موسیقی صدالاری ائشیدیر و اؤیره‌نیر کی، بورا خراباتدیر. اوراداکی مئیخانه لردن بیرینده دؤرد موتکّه‌نین اوستونده اوزانمیش بیر قیز گؤرور. بو، مهستی گنجوی ایدی. امیر اونون یوخودا گؤردوگو حوری اولدوغونو کسدیریر. گنجلر بیر-بیرینه عاشیق اولور و روباعیلرله شئعیرلشیرلر. 

  همین گئجه یاتمازدان اول اوغلونون قورآن عوضینه روباعیلر اوخودوغونو گؤرن خطیب برک تعجّوبله‌نیر. خراباتدان قاییتمیش اوغلونون داورانیشی اونو ناراحات ائدیر. خطیب حتّی اونو حکیمه ده گؤستریر، سونرا ایسه ائولندیرمک قرارینا گلیر. لاکین هئچ نه‌ین خئیری یوخدور. امیر احمد دئدیگیندن دؤنمور و تکباشینا خراباتا، مهستی‌نین یانینا گئدیر. مهستی‌نین آناسی اونون کیمین اوغلو اولدوغونو بیلنده خوشاگلمز حادیثه  باش وئره‌جگیندن قورخوب، اونو ائولرینه گؤندرمگی خواهیش ائدیر. جاوانلارسا اونون سؤزلرینه محل قویمورلار. خطیب اوغلونو گئری قایتارماق ایسته ییر و حتّی گنجه شاهینا شیکایت ده ائدیر، لاکین اوغلان ایپه-ساپا یاتمیر. بئله اولدوقدا آتاسی امیر احمدین آردینجا اؤز آداملارینی گؤندریر. اونلار اونو توتوب، زیندانا آتیرلار. اوچ گون - اوچ گئجه آتاسی‌نین اخلاقا دایر نصیحتلرینی دینله‌دیکدن سونرا امیر احمد اونون دئدیکلرینه راضی اولدوغونو بیلدیریر و آزادلیغا چیخیر. خطیب سئویندیگیندن زنگین بیرضیافت دوزلدیر.ضیافت باشا چاتاندان و قوناقلار داغیلیشاندان سونرا ایسه امیر احمد باش گؤتوروب، یئنه خرابات طرفه گئدیر. 

  امیر احمد مهستینی بورادا 40 اینجه بئل قیزین احاطه‌سینده گؤرور. اونلار نئی، چنگ، دف چالیر، اوخویور، رقص ائدیردیلر. مهستی موسیقی درسی کئچیردی. بورادا او، آرتیق قارشیمیزدا باشقا گؤرگمده دیر-نینکی شئعر یازیر، اوخویور، بیر چوخ آلتلرده چالیر، همچنین موسیقی و رقص درسلری ده کئچه بیلیر. 

  او دؤورون موسیقی صنعتی و موسیقی موحیطی ایله تانیشلیق اوچون داستاندا گنجه شاهی‌نین مهستی‌نین شرفینه وئردیگی ضیافتین تصویری ده ماراقلیدیر. بورادا موسیقی بیر قایدا اولاراق، چنگده، عوددا، بربدده، ابریشیمده، نئیده و تنبوردا ایفا اولونور. 

  داها سونرا بیز داستاندان مهستی‌نین گنجه‌ده ان گوجلو شاهمات اوستاسی اولدوغونو اؤیره‌نیریک. همین قبولدا گنجه شاهی مهستی ایله شاهماتدا دا گوجونو سیناییر. باشقا بیر یئرده شاهین امیر احمدله مرج گله‌رک، مین دیناردان شاهمات اویناماسی گؤستریلیر. امیر احمد قلبه چالیر و شاه بورجونو قیزیل پوللا اؤده‌ییر. بیر دفعه  مهستینی یئنه سارایا، گنجه شاهی‌نین حوضورونا چاغیریرلار. نه‌یه گؤرسه غضبلنمیش حؤکمدار امر ائدیر کی، مهستینی اؤکوز دریسینه بورویوب، زیندانا آتسینلار. آنجاق آلتی گوندن سونرا یئرلی عیانلارین خواهیشی ایله شاعیره‌نی زینداندان چیخاریرلار و او، غضبله شاهی ایفشا ائدن شئعیرلر سؤیله‌ییر. 

  باشقا بیر یئرده قیش اووو زامانی شاعیره‌نین گنجه شاهینا قار حاقّیندا بداهه‌تن شئعر سؤیله‌دیگی گؤستریلیر. بو شئعرین مضمونو حاقدا یوخاریدا بحث ائدیلیب. شئعرین گؤزللیگیندن وجده گلن شاه شاعیره بیر آت باغیشلاییر. لاکین موستبید شاه طلب ائدیر کی، سئوگیلیلر آیریلسینلار و مهستی کؤچوب بیریوللوق سارایدا یاشاسین. مهستی امیر احمده تکلیف ائدیر کی، بلخ شهرینه قاچسینلار. اوّلجه شاعیره اؤزو اورایا گئدیر. اونون گلیشی شرفینه بلخین و بوتون خوراسانین شاعیرلری بورایا ییغیشیر. شئعر یاریشی باشلانیر. مهستی پوئتیک تاپماجا سؤیله‌ییر. هئچ کیم اونو آچا بیلمیر. یاریشین بو یئرینده هئچ کیمین تانیمادیغی بیر شخص پئیدا اولور و تاپماجانین جاوابینی گؤزل بیر شئعرله سؤیله‌ییر. هامی آنلاییر کی، اونلارین قارشیسینداکی شخص امیر احمددیر. 

  داستانین سونوندا بیلدیریلیر کی، سئوگیلیلر دوغما گنجه‌یه قاییدیر، اؤز نیکاحلارینی رسمی شکیلده باغلاییرلار و بو نیکاحدان اونلارین ایکی اؤولادی اولور. 

  آتاسی اؤلدوکدن سونرا امیر احمد گنجه‌نین خطیبی اولور. سونرا او اؤزو ده رحمته گئدیر. مهستی امیر احمدین اؤلومونه او قدر گؤز یاشی تؤکور کی، آخیردا گؤزلری توتولور. شاعیره اؤز سئوگیلیسیندن سونرا جمعیسی ایکی ایل یاشایا بیلیر. 

  داستاندا اونون نیظامی گنجوی‌نین یانیندا باسدیریلدیغی گؤستریلیر. دوغرودان دا 1923-جو ایلده نیظامی‌نین مزاری شاه عباس مسجیدینده باسدیریلماقدان اؤترو چیخاریلارکن اونون یانیندا بیر قادین جسدی ده تاپیلمیشدیر. آکادئمیک آراسلی بو ایکی داهی شخصین یاشادیغی تاریخلری اوزلاشدیرماق غئیری-مومکون اولسا بئله، اونلارین تانیشلیغینی ایستیثنا ائتمیر. او، حتّی نیظامی‌نین بیر شئعرینی ده میثال گتیره رک، بو میصراعلارین مهستییه ایتحاف اولوندوغونو احتیمال ائدیر: 

  سنین صنعتین موسیقی چالماقدیرسا، 

  من زیل و بم سسلری دینله‌مک ایسته ییرم 

  سورمه‌لی کیپریکلرینی یانا دارتما 

  بیر اوخ آت، گؤزله ییرم 

  بیلیرسن کی، سنسیز یاشاماغا قودرتیم چاتمیر، 

  اگر حیاتیمی ایسته‌ییرسنسه، آل، سنه وئریرم. 

  گؤرورم، عبث یئره اوغورا اومید باغلامیشام، 

  من سون نفسیمله سنی چاغیریرام. 

  نیظامی اؤز جانینی سنه باغیشلاییر- 

  قبول ائت، نئجه کی، من ایضطیرابلاری قبول ائدیرم. 

  داستان اولدوقجا اَیلندیریجی بیر دیلله یازیلمیشدیر. اونون دیلدن-دیله کئچن هر بیر حیکایتی ماراقلیدیر. آنجاق بورادا دئییلنلرین هامیسی ایناندیریجی دا دئییل. اوخوجو سانکی نیینسه آخیراجان دئییلمه دیگینی حیس ائدیر. بئله بیر تصووّرات دا یارانیر کی، مؤلیف بیر سیرا ترجومه‌یی-حال فاکتلارینی بیله‌رکدن گیزله‌دیر، بونون عوضینده ایسه یالنیز همین دؤورده یاشایانلارین آنلایاجاغی ایشاره‌لرله دانیشیر. 

  دوغرودان دا او زامان مؤحترم بیر ایلاهیاتچی‌نین نه واختسا خاراباتا دوشرسه، حاضیرلیقلی اولماسی فیکری ایله اؤز قیزینی موسیقی و رقص درسلرینه گؤندرمه‌سی ایناندیریجی سسلنمیر. عئینی سؤزلری خطیب اوغلو امیر احمد باره‌ده ده سؤیله‌مک اولار. یوکسک ایلاهیات تحصیلی آلان بو گنج مهستی‌نین آردینجا مئیخانالاری گزیر. سولطان سنجرین ساراییندا حؤرمت-عیزت یییه‌سی اولان مشهور بیر شاعیره‌نین گنج یون اَییریجیلرینه، پاپاقچیلارا، چؤرکچیلره، درزیلره، قصابلارا، زرگرلره و دیگر سایسیز-حسابسیز صنعتکارلارا ائعلانی-عشق ائتمه سینه اینانماق ایسه داها چتیندیر. سواللار بیر-بیرینی عوض ائدیر. 

  لاکین اگر مهستی‌نین هانسیسا صوفی طریقتی‌نین عوضوو اولدوغونو و اونون ترجومه‌یی-حالی‌نین دا مجازلار اؤرتوگونه بوروندوگونو قبول ائتسک، هر شئی آیدینلاشار و اؤز یئرینی آلار. معلومدور کی، صوفیلر اورتودوکس موسلمان خادیملری‌نین تعقیبلریندن قورونماق مقصدیله اؤز سؤزلرینی چوخ زامان مجازی دیلله سؤیله‌میشلر. 

  صوفیلر بئله حساب ائدیردیلر کی، اینسان حیاتی‌نین عالی مقصدی آللاها محبت اولمالیدیر. آللاها میستیک محبت واسیطه سیله موعین وضعیتده-ائکستازدا (حال) اونا قوووشماق، سونرا ایسه اوندا اریمک ده مومکوندور. بو حالا چاتماق ایسه یالنیز موتمادی مشغله‌لر کئچمیش، صوفی شئعرلرینی ریتمیک موسیقی آلتیندا دینله‌میش ( بعضن رقصلرله ده موشاییعت اولونان بو مراسیمی  " سماع "  آدلاندیریردیلار) طریقت نوماینده‌سینه نصیب اولا بیلردی. آکادئمیک ی. ائ. بئرتئلسین یازدیغینا گؤره، بو شئعرلر ائروتیک سجیییه‌لی دونیوی مضمونا، هابئله خوصوصی تئرمینولوگییا ایله قلمه آلینان صیرف صوفی مضمونا مالیک اولا بیلردی. هر ایکی حالدا بو شئعرلر  " ائکستاز حالینا دوشمگی آسانلاشدیران ستیمول رولونو اوینامالی ایدی " . صیرف صوفی شئعرلرینده آللاهین درکینه گؤستریلن عهدلر محبتله عئینی‌لشدیریلیر، آللاهین اؤزو دوست، یار آدلاندیریلیر. صوفی یا عاشیقه، یاخود رینده (عیاشا) بنزه‌دیلیر. همین تئرمینولوگییایا گؤره، صوفی‌نین ائکستاز وضعیتی مئیله سرمست اولماق، طریقت نوماینده‌لری‌نین جمعلشدیکلری یئرسه خارابات، مئیخانه آدلاندیریلیر. صوفیلرین اکثریتی مسجید عوضینه اؤز توپلانتیلارینا گئدیر، حدیثلر اوخوماغی خراباتدا شئعرلر دینله‌مک، شرقیلر سؤیله‌مک و رقص ائتمکله عوضله‌ییرلر. لندن‌ده صوفی نعمت الهی‌لر جریانی‌نین اساسینی قویموش دوکتور جاواد نوربخش  " خرابات "  سؤزونو  " "Town of Ruins""  شکلینده ترجومه ائده‌رک، بو آنلاییش آلتیندا صوفیلرین توپلاندیقلاری یئری نظرده توتور. او، یازیر کی، بوتون بو تمیزلنمه مرحله لرینی کئچن صوفی کامیل اینسانا چئوریلیر و حقیقتاً آستاناسینا چاتیر:  " حقیقت مقامینا بو سیاحتی  " روحانیات اونیوئرسیتئتی " نده، خراباتدا تحصیل آلماقلا عئینی‌لشدیرمک اولار. بو حقیقی  " عالی تحصیل مرکزی " نده پروفئسورلار یوخدور و یئگانه موعلّیم موطلق موقدّس و کامیل عشقدیر. بورادا یئگانه اوستاد دا عشقدیر، درسلیکلری ده عشق عوض ائدیر، کامیل اینسانین اؤزو ده عشقدیر. "  بونلاری بیلدیکدن سونرا آنلاشیلیر کی، روحانی آتا اؤز قیزی مهستینی نئجه بو خراباتا گؤندریرمیشدیر. بونلاردان خبردار اولمایان اوخوجو میثال اوچون، صوفی شاعیره‌سی ربیعی‌نین (وف. 801) ائهتیراسلی عشقی و شراب مجلیسینی ترنّوم ائله‌ین شئعرینده آللاها موراجیعتی نئجه آنلایا بیلردی؟ 

  من اؤز قلبیمده سنی هم صؤحبت ائتمیشم، 

  جیسمیمی ایسه ایسته ینلره بخش ائتمیشم. 

  جیسمیم اونون ایختییاریندادیر 

  قلبیم ایسه اورک همدمیمین. 

  یاخود دا ابو-سعید آدلی شاعیرین میصراعلارینی گؤتورک: 

  ایلاهی! 0 گؤزل دوستا یئتمک اوچون منه یول آچ، 

  رواج وئر کی، اینیلتیلریم اونا چاتسین. 

  قوی هیجران گونلرینده اغیارلا اولان رفیقیم 

  یئنیدن منه گلسین، من ده اونا قوووشوم. 

  بو شئعیرلرده کی  گیزلی معنالاری آنلاماق اوچون یوخاریدا حاقّیندا بحث ائتدیگیمیز رمزلردن خبردار اولماق لازیم گلیر. " داستان "-ین مضمونونو دا ائله بئلجه درک ائتمک ضرورتی یارانیر. دوغرودان دا صوفی آللئقورییاسیندان ایستیفاده ائتمکله  " داستان " این مضمونونا یئنیدن نظر سالاندا مهستی‌نین ترجومه‌یی-حالی داها ایناندیریجی گؤرسه‌نیر. البته کی، مهستینیی پوئزییاسی صوفی سجیه‌سی داشیییرمی؟-سوالینا جاواب وئرمک موتخصیصلرین ایشیدیر، لاکین  " داستان "-ین مهستی یارادیجیلیغینا صوفی مضمون وئردیگی شوبهه دوغورمور. ائله اوندان باشلایاق کی، شاعیره‌نین دوغوم یئری بیله‌رکدن ایندیکی ایرانین شیمال-شرقینه-ائرکن صوفیزمین مرکزینه دوغرو چکیلمیشدیر. ایلکین صوفی موقدسلریندن ابو سعید ابن ابوالخیر و روباعی ژانری‌نین گئنیش یاییلماسیندان اؤترو بؤیوک ایش گؤرموش شاعیر-عالیم عمر خیام دا بو یئرلردن چیخمیشلار. مشهور صوفی شاعیری جلال الدین رومی و دیگر مشهور صوفیلر ده بورادا دونیایا گلمیشلر. 

  اوخوجونو سانکی ایره‌لیجه‌دن خبردار ائدیرلر کی، مهستی‌نین ده یارادیجیلیغی محض همین قبیلدندیر و  " داستان " دا صوفی دئییم طرزینه خوصوصی دیقّت یئتیریلمه‌لیدیر. اصیلزاده ایلاهیاتچی، قیزیندا غئیری-عادی پوئتیک ایستئعداد و موسیقی قابیلیتی اولدوغونو گؤردوکدن سونرا اونو اؤز یولو ایله گئتمگه ایستیقامتلندیریر. او، مونجّیملرله ده مصلحت ائدیر. مونجّیم قیزی محض صوفی جمعیتینده بؤیوک گله‌جک گؤزله‌دیگینی بیلدیریر. بو اؤن گؤرمه‌نی شوبهه آلتینا آلماق، مونجّیمین مودریکلیگینه شکّ گتیرمک چتیندیر-بئله کی، او دؤورده قادینلار اؤزلرینی یالنیز صوفیلر آراسیندا نیسبتاً سربست حیسّ ائده بیلردیلر. تانینمیش اینگیلیس عالیمی تریمینگئمین ده یازدیغی کیمی،  " میستیسیزم روحانیات عالمینده یئگانه ساحه  ایدی کی، قادین بورادا اؤزونو گؤستره بیلردی. صوفی قادینلار آز دئییلدی و ربیعیه ال-ادویه بونلار آراسیندا داها چوخ تانینمیشدی. "   " داستان "  مؤلیفی‌نین خرابات آدی آلتیندا صوفی توپلانتیلارینی نظرده توتماسی مهستی‌نین آشاغیداکی میصراعلاریندان دا گؤرونور: 

  خراباتدان چیخان بیر آی اوجالدی، 

  فلگین دامیندا بیر چادیر سالدی. 

  غفلتاً اوجالدی هاتیفدن بیر سس: 

   " بو دونیا بیر سامان چؤپونه دَیمز. " 

  کؤنولسوز خرابات ایچره سن گلمه، 

  درویشلیک رمزینی بیلمزسن، گلمه، 

  باشیندان کئچه‌نین یولودور بو یول، 

  بو یول ایچین قوربان وئرمه‌سن، گلمه! 

  خرابات-یئریدیر ایگید ارلرین، 

  بوردا یئری یوخدور بدگؤهرلرین، 

  حؤرمتله قدم قوی بو یولا، چونکی 

  یئری دئییل بورا حیله‌گرلرین. 

  خراباتین صنعتکار محلّه سی کیمی تصویر اولونماسینا و مهستی‌نین اؤز شئعرلرینده یارا-آللاها دئییل، موختلیف صنعت صاحیبی اولان (درزی، زرگر، پاپاقچی و س.) گنج صنعتکارلارا عشق ائعلان ائتمه‌سینه گلینجه، بو فاکتلار شاعیره‌نین هانسیسا صنعتکارلار مکتبینه منسوبلوغوندان و مومکوندور کی، اورادا قبول ائدیلمیش مخصوصی سیموولیکادان خبر وئریر. 

  بئله مکتبلردن بیری نیظامی‌نین ده داخیل اولدوغو تورک اخیلر تشکیلاتی ایدی کی، صوفیلره یاخینلیغی ایله مشهوردور. عرب سیاحی ابن بطوطه اخیلر باره ده یازیر:  " اونلار بوتون تورکمن و روم ویلایتلرینده، هر کندده، هر شهرده یاشاییردیلار. و دونیادا غریبلره اونلار قدر جان یاندیران، آجلاری دویورماق اوچون اونلار قدر چالیشان، احتیاج چکنلرین دردینه اونلار قدر قالان، ظالیملارین اللرینی کسن، حربی رهبرلر آراسیندا ظولمه یول وئرنلری اؤلدورن آداملار تاپماق مومکون دئییل. گنجلر، سوبایلار و تنها آداملار آراسیندان اؤز آداملارینی سئچن شخصلره اخیلر دئییرلر. "  

  بئله لیکله معلوم اولور کی، گنج صنعتکارلارا حصر اولونموش شئعرلر مخصوصی اولاراق صوفی مجلیسلرینده ایفا ائدیلمک مقصدیله یازیلمیشدیر و صؤحبت بیزیم آنلادیغیمیز معنادا محبتدن گئتمیر. همین شئعرلرین اکثر قیسمی دونیوی آنلام داشیییر و یالنیز بیر نئچه‌سینده صوفی ایصطیلاحلاریندان ایستیفاده ائدیلیر. بورادا خاطیرلاماق یئرینه دوشر کی، مهستی‌نین سلفلریندن اولان قطران تبریزی ده اؤزونون صوفیانه شئعرلرینده یار-آللاه عوضینه مدح ائتدیگی حاکیملره اوز توتوردو. زومرود خانیم قولوزاده‌نین ده یازدیغی کیمی،  " شاعیر تئز-تئز حؤکمدارلارین فیزیکی گؤزللیگینی - آل دوداقلارینی، نرگیز گؤزلرینی، خاللارینی، بنؤوشه‌یه بنزر زولفونو ترنّوم ائدیر، اونلارا بسله دیگی اینجه و چیلغین سئوگیدن سؤز آچیر، اونلارلا آیریلیغین دردیندن، ووصالین خوشبختلیگیندن دانیشیر. "  

  اگر ائرکن صوفیزم اساس ائعتیباریله بی‌نصیبلرین رغبتینی قازانمیشدیسا، فئودال ضیالیلاری دا بو طریقتین آزاد دوشونجه تلقین ائدن فلسفه‌سی جلب ائدیردی. " داستان " دا همین پروسئس مهستی و امیر احمدین خراباتا گلیشی ایله ایفاده ائدیلیر. ماراقلیدیر کی، امیر احمدین ده خراباتا گلیشی مهستی‌نینکی کیمی فؤوق طبیعی قووّه‌لر طرفیندن موعینلشدیریلیر. اونلارین بیرینه بو طالع مونجّیم واسیطه‌سیله بیلدیریلیرسه، او بیرینه یوخودا ایکن ملکلر طرفیندن بوتا وئریلیر. دیگر بیر ائپیزوددا اونون خراباتا گلیشی محض طالعیین حؤکموندن باشقا بیر شئی اولمادیغینی گؤستریر. آتاسی ایله موباحیثه  ائدن امیر احمد اونونلا شرط کسیر کی، اونو الی-قولو باغلی هئچ واخت خرابات یولونو گئتمه‌میش، همیشه اونو مدرسه و مسجیده آپارمیش دوه‌یه میندیرسینلر. اگر دوه مسجیده طرف گئتسه، امیر احمد خراباتدان اوز چئویره‌جک، یوخ، خراباتا طرف اوز توتسا، دوه‌نی ساتاجاق و بو پولا خراباتدا مجلیس قوراجاقدیر. دوه خراباتا طرف یؤنه‌لیر. امیر احمد دوه‌نی ساتدیغی قیزیل پوللارا صوفی مجلیسی قورور. همین ائپیزوددا صوفیلرین دیندارلارلا آپاردیقلاری ابدی موباحیثه  اؤز عکسینی تاپیر-اصل موسلمان هارا اوز توتمالیدیر - مسجیده، یوخسا خراباتا (صوفی مجلیسینه)؟ فوضولی یازیردی:  " مسجیده گئدیب، ناماز اهلی‌نین خلقه ائتدیگی موعیظه‌لره قولاق آسماق ایستمه‌یرم. یاخشیسی بودور کی، خراباتا، مئیخانایا گئدیم، اورادا ساقینی تاپا بیلرم. "  یاخود: 

  زاهید، مئیی-نابدندیر ایکراه غلط! 

  سن خواه صحیح توت، خواه غلط. 

  مسجیدلره گیردیگیم دئگیل رغبتدن 

  سرمستلیگیمدن ائیله‌رم راه غلط. 

  دیگر آذربایجان شاعیری، صوفی فلسفه‌سی ایله مشغول اولان حبیبی خراباتی اؤزونون دوستو، کؤنول باغچاسی‌نین چیچگی، روحو آدلاندیریر، خاراباتدان خواهیش ائدیر کی،  " بیر قدح شرابلا اونو سرمست ائتسین " ،  " ووصالا قوووشدورسون " . خراباتین عادی بیر مئی ائوی، صنعتکار محلّه سی دئییل، صوفیلر مجلیسی اولماسی  " داستان " ین باشقا بیر ائپیزودو ایله ده تصدیق ائدیلیر. امیر احمدی خراباتدان قایتارماقدان اؤترو اونون اصیلزاده عمیسی پیر عثمان گلیر. امیر احمد شرط قویور کی، اگر عمیسی بیر جام شراب ایچرسه، او، خراباتی ترک ائده‌جک. مجبور قالیب بیر جامی ایچن پیر عثمان آرتیق اؤزونو ساخلایا بیلمیر، ایکینجی،اوچونجونو ده ایچیر و خراباتی مست حالدا ترک ائدیر. بوندان سونرا اونو تانیماق مومکون دئییل. او، خراباتین دایمی ساکینینه چئوریلیر. شوبهه یوخدور کی، بورادا پیر عثمانین صوفی گؤروشلری تصویر ائدیلیر، بو، مستلیک محض معنوی ماهیت داشیدیغیندان، داستاندا سرمست اولماق دئییلدیکده روحی ائکستاز نظرده توتولور. عمر خیامی خاطیرلایاق :

  منه ائله گلیردی کی، ناماز و اوروجدا 

  بوتون گوناهلاردان خیلاص اولماق یولونو تاپمیشام. 

  لاکین تصادوفن ووضو ائتمگی اونوتدوم 

  بیر قطره شراب ایچدیم و اوروجوم باطیل اولدو. 

  صوفی ایجماعلاریندا پیر و شئیخ (مورشید) دئدیکده نوفوذلو مودریکلر نظرده توتولوردو. گؤرونور، امیر احمدین عمیسی عوثمانا  " پیر "  آدینی صوفیلرین بوتون مقام و مرتبه لرینی کئچه‌رک مورشید سویه‌سینه یوکسلدیکدن سونرا وئرمیشلر. مهستی خانیمین یارادیجیلیغیندا ائله شئعرلر ده وار کی، او، هر جور سیموولیکانی توللایاراق، اؤز سئوگیلیسینه بسله‌دیگی عولوی حیسّلردن سؤز آچیر: 

  من، ائی خطیب اوغلو، سنه جانانام 

  بیل، اؤلونجه سنه صادیق اینسانام. 

  اؤلمه یه حاضیردیر یولومدا چوخو 

  منسه ایسته‌ییرم عشقینله یانام. 

  امیر احمده بسله‌نن سئوگی ابدی عشقین ان یوکسک پیلّه‌سیدیر. شاعیره‌یه گؤره، بو عشق ابدی محبتین مئعیاریدیر. آنجاق اونون نظرینده بوندان دا عولوی بیر سئوگی مؤوجوددور. بو - دوست، یار، درویش، فقیر، قصاب، یاخود اخی طریقتینه منسوب دیگر گنج صنعتکار اوبرازلاری‌نین شخصینده رمزله شن ایلاهی محبتدیر. شاعیره‌نین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو،  " خطیب اوغلونا بسله‌نن محبتدن ایکی مین مرتبه آرتیقدیر " ، خوصوصیله ده بندنی آللاها یاخینلاشدیران  " سرمست (ائکستاز) وضعیتده. " داستان " این سونو دا تیپیک صوفی سجیییه داشیییر. مهستی اؤز یاری‌نین اؤلومونه او قدر گؤز یاشی تؤکور کی، کور اولور و اؤلور. احتیمال اولونور کی، اونو زمانه‌سی‌نین داهی شاعیری و بؤیوک شئیخی نیظامی گنجوی‌نین یانیندا دفن ائدیرلر. مهستی‌نین صوفی طریقتینه منسوبیتینه دایر بیرباشا منبعلر یوخدور، اونون اکثر شئعرلری ایسه او قدر طبیعی و رئالیستجه‌سینه یازیلمیشدیر کی، حتّی نه قدر ایسته سن ده اونلاردا هانسیسا گیزلی معنالار تاپماق مومکون دئییل. بعضاّ ایسه شاعیره اؤزونون صوفیزمه عاییدلیگی باره ده آز قالا آچیق ایشاره لر وورور: 

  بیر الیمیزده قدح، بیرینده قورآن 

  گاه آییق اولوروق،گاه سرخوش. 

  بیز بو فانی دونیادا کیمیک؟ 

  کافیر دئییلیک، آما حقیقی موسلمان دا دئییلیک. 

  آزاد محبته، شراب و رقص مجلیسلرینه چاغیریش، خوصوصیله ده بو چاغیریشین قادین دیلیندن ائشیدیلمه‌سی دینین ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده حؤکمرانلیق سوردوگو همین دؤورلرده حتّی اؤزونون صوفی آنلامیندا بئله حاکیم دینی احکاملارا و دؤولتین شخصیت آزادلیغینا گؤستردیگی تضیق سییاستینه قارشی گیزلی بیر ائعتیراض دا ساییلا بیلردی. 

مهستی گنجوی‌نین خالق شئعری طرزینه یاخین فورمالی روباعیلری و اؤز فلسفی ماهیتی ائعتیباریله درین مضمونلو شئعرلری آذربایجان و عومومً شرق پوئزییاسی تاریخینده مؤهوم رول اوینامیشدیر. بیر چوخ تدقیقاتچیلار مهستی‌نین روباعیلرینی عمر خیام مکتبینه عایید ائدیرلر. بونا باخمایاراق، چاغداش ادبیاتشوناسلارین اکثریتی‌نین فیکرینجه، شاعیره اساسی قطران تبریزی و عزت‌الدین شیروانی طرفیندن قویولموش آذربایجان شئعر مکتبی‌نین عنعنه‌لریندن بهره‌لنمیشدیر.

قایناق: آذ- ویکی پدیا

کؤچورن: عباس ائلچین